Δημογραφικό: Γεννήσεις σε πτώση, χωριά σε ερήμωση. Υπάρχουν λύσεις;

«Δημογραφικό πρόβλημα», «αστυφιλία», «υπερσυγκεντρωτισμός». Τρεις όροι που κάποτε τους διαβάζαμε κυρίωσε σε κάποια μαθητική έκθεση για τις Πανελλήνιες. Αλλά πλέον τα προβλήματα που περιγράφουν δεν μπορούν πια να αγνοηθούν, για αυτό και την τελευταία δεκαπενταετία περίπου άρχισαν να εμφανίζονται περισσότερο και στο δημόσιο διάλογο.

Κάποιοι ειδικοί κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου για την ερήμωση μεγάλου μέρους της ελληνικής επικράτειας. Η πολιτεία προσπαθεί, με τη δημιουργία σχετικών Υπουργείων και την ανακοίνωση Εθνικών Σχεδίων Δράσης, να αντιστρέψει την υπογεννητικότητα, με οριζόντια μέτρα που αγνοούν τις ιδιαιτερότητες κάθε περιοχής. Και κάποιοι λίγοι άνθρωποι, νέοι κυρίως, επιλέγουν να εγκατασταθούν μόνιμα σε κάποιον οικισμό και να του ξαναδώσουν ζωή, παρά την έλλειψη υποδομών, ευκαιριών εργασίας, ακόμα και κοινωνικών σχέσεων. 

Η Parallaxi προσπάθησε να καταλάβει πώς φτάσαμε στη δημογραφική κατάρρευση της ελληνικής υπαίθρου και αν μπορεί να γίνει κάτι για να αντιστραφεί η κατάσταση, έστω μέσα από επιμέρους πρωτοβουλίες.

Γεννήσεις-Θάνατοι: μονίμως αρνητικό το… ζύγι

Το Ινστιτούτο Δημογραφικών Ερευνών και Μελετών (ΙΔΕΜ) δίνει μία εικόνα για τα λεγόμενα φυσικά ισοζύγια (τις αναλογίες γεννήσεων προς θανάτους δηλαδή) και τις διαφορές τους ανάλογα με τις γεωγραφικές περιοχές στη χώρα.

Ως έτος-ορόσημο το ΙΔΕΜ βλέπει το 2010, αφού τα επόμενα χρόνια, μαζί με την οικονομική κρίση, παγιώθηκε και το αρνητικό ισοζύγιο γεννήσεων προς θανάτους. Φυσικά, τα ανησυχητικά σημάδια είχαν ξεκινήσει ήδη από τη δεκαετία του ‘80, με τη μείωση των παιδιών που αποκτά η μέση ελληνική οικογένεια. Παράλληλα, η αύξηση του βιοτικού επιπέδου, ήδη μεταπολεμικά, έφερε και αύξηση του αριθμού των ηλικιωμένων. Τελικά, στις αρχές της τρέχουσας δεκαετίας, ο κορονοϊός επηρέασε ακόμα περισσότερο το ισοζύγιο υπέρ των θανάτων. Σύμφωνα με το ΙΔΕΜ, το φυσικό ισοζύγιο της Ελλάδας εξελίχθηκε ως εξής:

• 2011-2013: 113 θάνατοι/100 γεννήσεις
• 2017-2019: 143 θάνατοι/100 γεννήσεις
• 2020-2022: 168 θάνατοι/100 γεννήσεις

Για τα επόμενα χρόνια, το Ινστιτούτο προβλέπει μεν μία σταθεροποίηση των θανάτων, μετά την πρόσφατη πανδημία, όμως ταυτόχρονα προβλέπει ότι οι γυναίκες σε αναπαραγωγική ηλικία θα μειωθούν ενώ και το πολιτισμικό/οικονομικό μοντέλο θα συνεχίσει να μην ευνοεί τη δημιουργία μεγάλης οικογένειας. Έτσι, η πρόβλεψή του μιλά για μία αναλογία 170-180 θανάτων/100 γεννήσεις.

Περίοδοι	Γεννήσεις ανά περίοδο (χιλ.)	Γεννήσεις, μέσος ετήσιος περιόδου (χιλ.)
1978-83	853,6	142,3
1984-89	670,7	111,8
…..
2008-13	651,9	108,7
2014-19	535,6	89,3
2020-25* (εκτίμηση)	460,0	76,7

Γεωγραφική κατανομή και ο «εξαιρετικά περιορισμένος αριθμός γεννήσεων»

Το ΙΔΕΜ αναφέρεται σε πολλές από τις μελέτες του στη «χωρική διαφοροποίηση της γήρανσης». Υπογραμμίζει ότι στο δημόσιο διάλογο αυτή η διαφοροποίηση συζητιέται σπάνια, καθώς η πολιτεία και τα ΜΜΕ τείνουν να αντιμετωπίζουν το δημογραφικό σαν ένα ενιαίο πρόβλημα, χωρίς να βάζουν την παράμετρο του τόπου στην εξίσωση.

Σύμφωνα με τα στοιχεία που μας απέστειλε το ινστιτούτο, το ισοζύγιο θανάτων/γεννήσεων ανά Περιφέρεια διαμορφώθηκε ως εξής τη διετία 2020-2022:

Περιφέρειες	Θάνατοι/Γέννηση
Νοτίου Αιγαίου	0,9
Κρήτης	1,1
Βορείου Αιγαίου	1,4
Αττικής	1,5
Ιονίων Νήσων	1,6
Δυτικής Ελλάδας	1,8
Κεντρικής Μακεδονίας	1,9
Θεσσαλίας	2,1
Ανατ. Μακεδονίας & Θράκης	2,1
Ηπείρου	2,1
Πελοποννήσου	2,1
Στερεάς Ελλάδας	2,1
Δυτικής Μακεδονίας	2,4
Ελλάδα	1,68

Θάνατοι ανά γέννηση σε κάθε Περιφερειακή Ενότητα της Ελλάδας (2020-2022).

Σε επίπεδο Δημοτικών Ενοτήτων (Δ.Ε.), το ΙΔΕΜ αναφέρει την ανησυχητική αύξηση των Ενοτήτων με «εξαιρετικά περιορισμένο αριθμό γεννήσεων», δηλαδή των Ενοτήτων όπου παρατηρήθηκαν μέχρι 60 γεννήσεις ανά εξαετία. Ειδικότερα, την περίοδο 2014-2019, το 29,8% των Δ.Ε. είχαν «εξαιρετικά περιορισμένο αριθμό γεννήσεων». Την περίοδο 2020 και μέχρι το 2025, το ποσοστό αναμένεται να φτάσει στο 35,5%.

Αναλυτικά:

Γεννήσεις	2014-19	2020-25
Πλήθος	%	Πλήθος	%
0	16	1.5	27	2.6
1-10	74	7.1	75	7.2
11-20	54	5.2	66	6.4
21-40	88	8.5	113	10.9
41-60	76	7.3	86	8.3
Σύνολο	308	29.8	367	35.5

Σε ό,τι αφορά τη χωρική κατανομή αυτών των Ενοτήτων, το ΙΔΕΜ αναφέρει ότι η μεγάλη τους πλειοψηφία βρίσκεται στην ορεινή και ημιορεινή Ελλάδα, και όλες σχεδόν σε απόσταση μεγαλύτερη της μίας ώρας από τις αντίστοιχες Έδρες των 13 Περιφερειών της χώρας (με εξαίρεση κάποιες στην Περιφέρεια Πελοποννήσου). Ακόμα, αναφέρει ότι όλες αυτές οι ενότητες έχουν κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά:

• είναι ήδη ολιγοπληθείς, όμως παράλληλα μαστίζονται και από ταχεία πτώση του πληθυσμού που έχει απομείνει
• έχουν υψηλό ποσοστό δημοτών άνω των 60 ετών, ενώ αντίθετα συρρικνώνεται ο αριθμός των νέων 20-49 ετών
• η αναλογία γεννήσεων-θανάτων είναι συντριπτικά υπέρ των δεύτερων
• συνήθως δεν έχουν μεγάλη συγκέντρωση αλλοδαπών
• στις ηλικίες δημιουργίας οικογένειας-απόκτησης παιδιών, δεν υπάρχει ισορροπημένη αναλογία ανάμεσα στα δύο φύλα.

Η ταχεία ερήμωση της ελληνικής υπαίθρου μπορεί να ιδωθεί και από την ανάποδη. Πάντα σύμφωνα με το ΙΔΕΜ, το 2021 το 62% του πληθυσμού συγκεντρωνόταν μόλις στο 10% των Δ.Ε. με πληθυσμό άνω των 20 χιλιάδων. Ή, ακόμα πιο χαρακτηριστικά, ένας στους δύο κατοίκους της χώρας διέμενε σε μόνο 75 από τις συνολικά 6.138 Δημοτικές Τοπικές Κοινότητές της). 

Μισός (και βάλε) αιώνας αστυφιλίας

Στις αρχές της δεκαετίας του 1950, ο μισός πληθυσμός της χώρας κατοικούσε στο 25,6% της συνολικής της επιφάνειας. Σήμερα, κατοικεί στο 2,9%. Παράλληλα, πάντα σύμφωνα με το ΙΔΕΜ, το 1951 36 στους 100 κάτοικοι της χώρας ζούσαν σε αστικά κέντρα. Σήμερα κατοικούν 76 στους 100.

Επικοινωνήσαμε με το Βύρωνα Κοτζαμάνη, διευθυντή ερευνών του ΙΔΕΜ και αφυπηρετήσαντα καθηγητή Δημογραφίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, θέλοντας να κάνουμε μια πιο επισταμένη κουβέντα πάνω σε αυτήν την εξέλιξη.

Ο κ. Κοτζαμάνης μεταφέρει αρχικά με σαφήνεια ότι μια σειρά από περιοχές είναι «στα πρόθυρα της δημογραφικής, και άρα οικονομικής και κοινωνικής κατάρρευσης». Το πρόβλημα εντοπίζεται εντονότερα στον ηπειρωτικό χώρο και όχι τόσο στα νησιά. Ωστόσο, κι όσα νησιά δεν είναι τουριστικά ανεπτυγμένα έχουν επίσης έντονο πρόβλημα. Αναφέρει ότι:

• στη χώρα μας το 50% του πληθυσμού ζει στο 2% της επικράτειας.
• το προσδόκιμο ζωής αυξήθηκε τις τελευταίες δεκαετίες, ενώ αντίθετα η γονιμότητα μειώθηκε, ειδικά από το 1980 και μετά.
• το μέχρι πρότινος οικογενειακό μοντέλο άλλαξε, με μείωση γάμων και αύξηση διαζυγίων και συμφώνων συμβίωσης.
• το θετικό μεταναστευτικό ισοζύγιο μέχρι και το 2010 αντιστράφηκε σε αρνητικό, αφού από το 2011 και έκτοτε το brain drain οδήγησε εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους εκτός Ελλάδας.
• υπάρχουν πολλές ενδεικτικές περιπτώσεις που δείχνουν ότι το πρόβλημα δεν είναι παντού το ίδιο έντονο: στην Π.Ε. Ευρυτανίας το ποσοστό ανθρώπων άνω των 60 ετών είναι 43%, ενώ στην Π.Ε. Μυκόνου 18%. Αντίστοιχα, ο Δήμος Θήρας έχει 45% του πληθυσμού του σε ηλικίες 20-49 ετών, ενώ ο Δήμος Κεντρικών Τζουμέρκων έχει 21%. Ακόμα, ενώ το 2021 ο μέσος εθνικός δείκτης γονιμότητας κυμαινόταν στα 1,4 παιδιά/γυναίκα, στη Φωκίδα ήταν στο 1 και στη Ζάκυνθο στο 2.

Εστιάζοντας στο επιμέρους ζήτημα της αστυφιλίας, δηλώνει: «Οι απαρχές της ερήμωσης που συζητάμε μπορούν να αναζητηθούν στην περίοδο της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Τότε, ο πληθυσμός δεν ήταν συγκεντρωμένος στις πεδιάδες αλλά στις ορεινές και ημιορεινές περιοχές, για να αποφύγει τα έλη και τους κατακτητές. Μετά την Απελευθέρωση, ξεκίνησε η αντιστροφή του φαινομένου, με αποκορύφωμα την έλευση των προσφύγων. Αυτοί δεν εγκαταστάθηκαν στα… βουνά και στα λαγκάδια, αλλά στις πεδιάδες.

» Στη συνέχεια, όλο το μεταπολεμικό μοντέλο ανάπτυξης στη χώρα βασίστηκε σε ένα γεγονός: για να μπορέσει κάποιος να έχει μια κοινωνική ανέλιξη, έπρεπε αρχικά να σπουδάσει και έπειτα να φύγει από τον τόπο καταγωγής του και να πάει σε κάποιο μεγάλο αστικό κέντρο: κατά προτίμηση στην Αθήνα, μετά στη Θεσσαλονίκη και μετά στις υπόλοιπες τρεις μεγαλύτερες πόλεις. Δημιουργήθηκε, λοιπόν, μεταπολεμικά κύμα εσωτερικής μετανάστευσης, που εντάθηκε και από τις μεγάλες καταστροφές Κατοχής-Εμφυλίου, κυρίως σε ορεινές και ημιορεινές περιοχές. Οι άνθρωποι δεν γυρνούσαν μετά τον πόλεμο στα χωριά τους. Και από όσους γύρισαν, πολλοί έφυγαν τελικά στο εξωτερικό τις δεκαετίες ‘60 και ‘70. Το σπίτι στο χωριό το είχαν για εξοχικό».

Αντίστοιχα μοτίβα, προσθέτει, παρατηρήθηκαν και στην κινητικότητα των μεταναστών τις δεκαετίες του ‘90 και το 2000. Πράγματι, οι πρώτοι Αλβανοί μετανάστες έδωσαν μία ώθηση στην Ήπειρο, αλλά μακροπρόθεσμα οι περισσότεροι από αυτούς στράφηκαν επίσης στα αστικά κέντρα, αναζητώντας εργασία. Εκτός μεγάλων αστικών κέντρων, στράφηκαν κυρίως σε περιοχές με τουριστική ανάπτυξη, αποκλείοντας μεγάλο μέρος της επικράτειας για την εγκατάστασή τους. «Ο λόγος που η Σαντορίνη έχει σήμερα δύο γεννήσεις ανά θάνατο είναι ότι έχει πάρα πολλούς νέους, ντόπιους και ξένους. Είναι ο πιο νεανικός Δήμος της Ελλάδας», εξηγεί. «Ακόμα και στον τουρισμό, βλέπουμε μία μονοκαλλιέργεια της θάλασσας και του ήλιου. Το λέω χρόνια τώρα ότι πρέπει να ενισχυθεί και ο ορεινός τουρισμός».

Το δίλημμα των κρίσιμων υποδομών και η έλλειψη παραγωγικών επενδύσεων

Πέρα από τον τουρισμό, ποιες άλλες παραγωγικές επενδύσεις γίνονται στην περιφέρεια, και δη μακριά από τα αστικά κέντρα; Ελάχιστες, παρατηρεί ο διευθυντής ερευνών του ΙΔΕΜ, ενώ θέτει και δίλημμα για το πού πρέπει πρώτα να κατασκευαστούν οι υποδομές που λείπουν σε όλη τη χώρα: «Για να έρθουν παραγωγικές επενδύσεις στην ύπαιθρο, χρειαζόμαστε ανθρώπους να επενδύσουν. Και πριν από αυτό, χρειαζόμαστε υποδομές μεταφορών, εκπαίδευσης, υγείας. 

» Την ίδια στιγμή, έχουμε το μισό πληθυσμό σε δύο μεγάλες πόλεις με άναρχη υπερδόμηση, έλλειψη υποδομών και περιβαλλοντική υποβάθμιση. Χρειάζεται να δώσουμε και εκεί σημαντικά ποσά για να τις κάνουμε ανθεκτικές στην κλιματική κρίση και τον υπερσυγκεντρωτισμό. Οι πόροι είναι συγκεκριμένοι, οπότε υπάρχει σημαντικό δίλημμα για το πού να διατεθούν πρώτα».

Αναφορικά με το σιδηρόδρομο, που βιώνει ραγδαία απαξίωση από το 2010 και εξής, ο κ. Κοτζαμάνης τονίζει τη σημασία που θα είχε για την στήριξη πολλών περιοχών της ηπειρωτικής Ελλάδας. Λέει με νόημα: «Η Ελλάδα είναι η μόνη χώρα της Ε.Ε. που άφησε το σιδηρόδρομό της να φτάσει σε αυτό το σημείο. Πόσο τυχαίο είναι αυτό, πιστεύετε; Το σιδηρόδρομο τον αντιστρατεύτηκαν οι μεταφορικές εταιρείες και το λόμπι των κατασκευαστών δρόμων».

Hopegenesis: Γεννώντας ελπίδα κόντρα σε διαχρονικές ελλείψεις

Αν και οι περισσότερες περιοχές με εξαιρετικά περιορισμένο αριθμό γεννήσεων βρίσκονται στην ορεινή και ημιορεινή Ελλάδα, ήταν το Αιγαίο αυτό που η ΑΜΚΕ HOPEgenesis επέλεξε ώστε να ξεκινήσει τις δράσεις της. Η ΑΜΚΕ δημιουργήθηκε το 2015 από το μαιευτήρα-γυναικολόγο Στέφανο Χανδακά. Με πρώτο σταθμό τους Φούρνους Ικαρίας, η ομάδα της HOPEgenesis προχώρησε στην «υιοθεσία» ακριτικών περιοχών και πρόσφερε στις εγκυμονούσες κατοίκους οικονομική και ιατρική στήριξη.

Αυτήν τη στιγμή, η HOPEgenesis υλοποιεί τις εξής δράσεις:

• υιοθεσίες ακριτικών περιοχών και απομακρυσμένων νησιών.
• δωρεάν παροχή υπηρεσιών θεραπείας υπογονιµότητας (IVF) σε 28 νησιά και στους Δήμους Ζαγορίου, Αγράφων, Πωγωνίου, Ζίτσας και Αργιθέας.
• απομακρυσμένη ιατρική παρακολούθηση ωφελούμενων.
• κέντρα απασχόλησης παιδιών προσχολικής ηλικίας και βρεφονηπιακοί σταθμοί σε περιοχές δράσεις της HOPEgenesis.
• διεξαγωγή ερευνών.
• διοργάνωση ημερίδων και συνεδρίων.

Πριν δημιουργήσει την HOPEgenesis, ο κ. Χανδακάς είχε συνομιλήσει με δεκάδες γυναίκες σε ακριτικά νησιά, ως γιατρός-μέλος της Ομάδας Αιγαίου. Κοινή τους ανησυχία ήταν και είναι το τι θα κάνουν αν κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης πάει κάτι στραβά και λείψει η μαιευτική στήριξη. Τα επόμενα χρόνια, θα είχε την ευκαιρία να δει την πλήρη γκάμα παραγόντων που αποτρέπουν τους νέους από το να αποκτήσουν οικογένεια σήμερα. Δηλώνει στην Parallaxi:

«Οι λόγοι που ένα ζευγάρι δεν προβαίνει στην απόκτηση παιδιού διαφοροποιούνται ανάλογα με τη γεωγραφική περιοχή. Μάλιστα, αυτό πιστοποιείται και από έρευνα που πραγματοποιήσαμε με το Πανεπιστήμιο Πειραιά και το τμήμα Στατιστικής και Ασφαλιστικής Επιστήμης το 2019. Σε ένα ακριτικό νησί, η γυναίκα δυσκολεύεται λόγω της ανασφάλειας από την έλλειψη ιατρικής και μαιευτικής φροντίδας. Σε ένα απομακρυσμένο ηπειρωτικό χωριό, η μεγαλύτερη δυσκολία έγκειται στην εύρεση εργασίας, που ωθεί τη γυναίκα να εγκαταλείψει τον τόπο της για κάποιο κοντινό αστικό κέντρο. Στις μεγάλες αστικές περιοχές η σταδιοδρομία και η δυσκολία εναρμόνισης της επαγγελματικής και της οικογενειακής ζωής αναδεικνύονται στο βασικό αποτρεπτικό λόγο για τεκνοποίηση. Άρα, η προσέγγιση για τη μείωση της υπογεννητικότητας θα πρέπει να είναι διαφορετική σε τοπικό επίπεδο».

Πέρσι, η HOPEgenesis ξεκίνησε και τα Greek Demographic Awards, με στόχο τη βράβευση ατόμων, δομών και οργανισμών που με την πορεία τους προσδίδουν ένα θετικό πρόσημο στο δημογραφικό. Αναμενόμενα, η Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου κέρδισε το «Βραβείο Περιοχής Αύξησης Πληθυσμού-Αναστροφής Αρνητικού Ισοζυγίου». Ο κ. Χανδακάς σχολιάζει:

«Πράγματι, η Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου είναι η μόνη περιφέρεια της χώρας μας που κατά τη δεκαετία 2011-2021 σημείωσε αύξηση των γεννήσεων κατά 6,1%, εκεί που πανελλαδικά είχαμε μία πτώση 3,1%. Ο τουρισμός είναι καθοριστικός παράγοντας ευημερίας στην περιοχή, αλλά θα έλεγα ότι βασικότερη είναι η νοοτροπία των νησιωτών μας. Διατηρείται η πρόθεσή τους να κάνουν παιδιά και να τα μεγαλώσουν στον τόπο τους, παρόλες τις αντιξοότητες που αντιμετωπίζουν».

Θέλοντας να διακινδυνεύσει και μία πρόβλεψη για το ποια θα είναι η επόμενη Περιφέρεια που θα κερδίσει το βραβείο, προσθέτει: «Θεωρούμε ότι η Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου θα διατηρήσει την πρωτιά, ενώ και η Περιφέρεια Κρήτης είναι σε πολύ καλό επίπεδο. Αντιθέτως, Περιφέρειες όπως η Δυτική Μακεδονία, η Ήπειρος και η Στερεά Ελλάδα χρειάζονται πολύ δραστικά μέτρα για να αποφευχθεί η περαιτέρω ερήμωση και γήρανσή τους».

Εδραιωμένες νοοτροπίες VS καινούργια πρότυπα

Ρωτάμε τον κ. Χανδακά αν υπάρχουν και πολιτισμικοί λόγοι, πέρα από πρακτικοί, που αποτρέπουν την απόκτηση παιδιού στις μικρές κοινωνίες. Πιστεύει ότι πράγματι στις μικρές κοινωνίες η οικογένεια είναι πιο «παραδοσιακή», ενθαρρύνοντας το γάμο και την τεκνοποίηση σε νεαρότερη ηλικία. Απ’ την άλλη, οι πρακτικές δυσκολίες του σήμερα ακυρώνουν στην πράξη αυτήν την κοινωνική προσδοκία, «ωθώντας τους νέους και ειδικά τις γυναίκες να εγκαταλείψουν το χωριό τους ή το νησί τους για τις σπουδές και την επαγγελματική τους ανάπτυξη. Βλέπουμε δηλαδή, την τάση των νέων να ξεφεύγουν από την “παράδοση” του τόπου τους και να κυνηγούν τα όνειρά τους με μια πιο “αστική” λογική». 

Το πώς η νοοτροπία υπεισέρχεται ως κρίσιμη παράμετρος και στο δημογραφικό φαίνεται και από τα αποτελέσματα πανελλαδικής ποσοτικής έρευνας που πραγματοποίησε η Metron Analysis, με ανάθεση της Eurobank, τον περασμένο Μάιο. Το δείγμα αποτελούνταν από 801 άντρες και γυναίκες ηλικίας 18-50 ετών.

Η οικονομική άνεση φαίνεται πως αποτελεί την πιο σημαντική προτεραιότητα για τους συμμετέχοντες. Αντίθετα, ο γάμος και η δημιουργία οικογένειας είναι έκτα κατά σειρά, ενώ η απόκτηση παιδιών βρίσκονται στην έβδομη θέση.

Όσον αφορά τους βασικούς αποτρεπτικούς λόγους για την απόκτηση παιδιών, κυριαρχούν οι οικονομικοί λόγοι, η ανεπαρκής στήριξη του κράτους και η μεγάλη ευθύνη που συνεπάγεται το να φέρνεις παιδιά στον κόσμο.

Στην ίδια έρευνα, μαθαίνουμε ότι από τα ισχύοντα μέτρα κρατικής στήριξης οι συμμετέχοντες προκρίνουν κυρίως το μειωμένο ωράριο για εργαζόμενους γονείς, το επίδομα γέννησης και η μείωση του ΦΠΑ σε παιδικά/βρεφικά είδη.

Το «Εθνικό Σχέδιο Δράσης για το Δημογραφικό» και η οριζόντια λογική των υπεύθυνων

Πριν μερικούς μήνες, η Υπουργός Κοινωνικής Συνοχής και Οικογένειας, Σοφία Ζαχαράκη, παρουσίασε ένα νέο Εθνικό Σχέδιο Δράσης για το δημογραφικό, με δεκαετή ορίζοντα (2025-2035).

Το Σχέδιο Δράσης εκτείνεται σε πέντε πυλώνες:

1. Ενίσχυση Γεννήσεων – Στήριξη Οικογένειας
2. Ενίσχυση Απασχόλησης
3. Διαχείριση της Μακροζωίας – Γήρανσης
4. Τοπική Ανάπτυξη – Προώθηση Καινοτομίας
5. Ενημέρωση – Ευαισθητοποίηση – Έρευνα

Ο κ. Κοτζαμάνης σχολιάζει: «Οι συζητήσεις για το δημογραφικό έχουν αρχίσει εδώ και λίγα χρόνια, και γίνονται αποκλειστικά σε εθνικό επίπεδο. Τώρα μόλις άρχισε να υπάρχει περισσότερο στο δημόσιο διάλογο η βαθύτερη ανάγνωση, που βλέπει τις τοπικές προκλήσεις. Δυστυχώς, όμως, οι δράσεις που προβλέπονται στο Σχέδιο είναι οριζόντιες σε εθνικό επίπεδο, και δεν φαίνεται να λαμβάνει υπόψη η δημογραγραφική κατάσταση σε χαμηλότερα επίπεδα».

Ο ιδρυτής της HOPEgenesis λέει από πλευράς του: «Αν και πολύ καθυστερημένα, πλέον έχει μπει στην ατζέντα η ερήμωση της υπαίθρου, ως παρακλάδι του δημογραφικού ζητήματος. Όταν πριν από μία δεκαετία μιλούσαμε για το δημογραφικό, ήταν μετρημένοι αυτοί που αντιλαμβανόντουσαν το μέγεθος της πρόκλησης. Πλέον είναι στα πρώτα θέματα στις ατζέντες όλων των πολιτικών κομμάτων. Έχει δημιουργηθεί το Υπουργείο Κοινωνικής Συνοχής και Οικογένειας, με το οποίο είμαστε και σε συνεχή επικοινωνία για τη διαμόρφωση του Εθνικού Σχεδίου για το δημογραφικό και τον περιορισμό των αρνητικών επιπτώσεων. 

» Ο λόγος της καθυστέρησης αυτής είναι προφανής, καθώς κάθε μέτρο που θα ληφθεί σήμερα (το οποίο μπορεί να έχει και σημαντικό πολιτικό κόστος), θα επιφέρει μακροπρόθεσμα αποτελέσματα, που δεν μπορούν να αξιολογηθούν σε βάθος μίας τετραετίας. Η προσέγγιση θα πρέπει να είναι εθνική, ευρωπαϊκή, δεν υπάρχει χώρος για κομματικά συμφέροντα σε ένα τόσο μείζον ζήτημα».

Ένας νέος που από τις μητροπόλεις του κόσμου επέλεξε έναν οικισμό 150 κατοίκων

Στην Αργολίδα, 15 λεπτά από το Άργος, κοντά στον αυτοκινητόδρομο Μορέα, υπάρχει η Αγριλίτσα, ένας μικρός ημιορεινός οικισμός 150 κατοίκων. Σε αυτόν επέλεξε να ζήσει ο Φίλιππος Παπαδημητρίου. Είναι νέος αγρότης μεγαλωμένος στην Αθήνα και άλλες μεγάλες πόλεις ανά τον πλανήτη, λόγω του επαγγέλματος των γονιών του.

Μας μιλά από το κτήμα του για την απόφασή του να εγκατασταθεί στον τόπο και να τον βοηθήσει να ζωντανέψει. Έχει αφοσιωθεί στην ελαιοπαραγωγή, παράγοντας ελαιόλαδο υψηλής ποιότητας και με το βλέμμα στραμμένο σε premium αγορές.

«Πριν μία δεκαετία περίπου, η οικογένειά μου θέλησε να αποκτήσει ένα σπίτι στην ύπαιθρο. Το είχε δει σαν επένδυση μέσα στους δύσκολους καιρούς της περιόδου. Βρήκε αυτό εδώ το σπίτι σε καλή τιμή αλλά άθλια κατάσταση. Μαζί με το σπίτι πωλούνταν και ένας ελαιώνας», εξηγεί. «Το αγόρασαν, λοιπόν. Το 2020, μία δεύτερη κρίση, υγειονομική πλέον, με έκανε να επαναπατριστώ από τον Καναδά, όπου είχαμε πάει, και να μείνω μόνιμα στην Αγριλίτσα». Σε ερωτησή μας γιατί τα θέλγητρα των μεγάλων πόλεων δεν τον κέρδισαν, απαντά ότι προτιμά τον καθαρό αέρα, την ηρεμία και την ομορφιά της υπαίθρου.

Η Αγριλίτσα διαθέτει μόνο ένα δημοτικό σχολείο με οχτώ παιδιά και ένα φανοποιείο. Τίποτα άλλο. Ούτε καφενείο, ούτε καν πλατεία. Και η έλλειψη χώρων συνάθροισης σημαίνει έλλειψη κοινωνικής ζωής, άρα και κοινωνικών δεσμών. 

Τι άλλο λείπει; Συγκοινωνία, λέει ο Φίλιππος: «Αν δεν διαθέτεις αμάξι, είσαι αποκλεισμένος». Προσθέτει το απαρχαιωμένο σύστημα άρδευσης, που λειτουργεί με προδιαγραφές 30ετίας: «Το νερό δεν επαρκεί για ποτιστικές καλλιέργειες, μόνο για ελιές. Τα χωράφια εγκαταλείπονται».

Αρκετοί κάτοικοι, κυρίως μεγαλύτερης ηλικίας, ασχολούνται με την κτηνοτροφία. Αλλά η περιοχή δεν ενδείκνυται για βοσκή, άρα και αυτή σταδιακά εγκαταλείπεται. Οι περισσότεροι νέοι φεύγουν στο Άργος, την Αθήνα ή το εξωτερικό. Οι υπόλοιποι, ελλείψει επαγγελματικής διεξόδου και κοινωνικής ζωής, ταμπουρώνονται στο προσωπικό συμφέρον, κάτι που κατά καιρούς έχει ενισχύσει και τις πελατειακές σχέσεις με την τοπική εξουσία, παραδέχεται ο Φίλιππος. Όπως λέει, χαριτολογώντας: «Οι άνθρωποι στα χωριά είναι πιο ευέλικτοι από τους ανθρώπους στις πόλεις και υπάρχει ακόμη μία αλληλεγγύη… αρκεί να συγγενεύεις μαζί τους!».

Το χωριό ανήκει στο Δήμο Άργους Μυκηνών, έναν Δήμο που μετά τον «Καλλικράτη» γιγαντώθηκε, ενσωματώνοντας επτά πρώην Δήμους και Κοινότητες. Οι ανάγκες αυξήθηκαν ραγδαία, όχι όμως οι πόροι. Όπως είναι αναμενόμενο, η πόλη του Άργους απορροφά μεγάλο μέρος από τα διαθέσιμα κονδύλια, και οι οικισμοί αφήνονται σε δεύτερη μοίρα, αφού δεν έχουν και πολλούς κατοίκους.

Βοηθώντας τα χωριά να ξαναβρούν… το χαμόγελό τους

Παράλληλα με την παραγωγή ελαιόλαδου, ο Φίλιππος δημιούργησε, μαζί με την Αρετή Σκαφιδάκη, μία ΜΚΟ για να βοηθήσει οικισμούς σαν την Αγριλίτσα να αναδείξουν τα πλεονεκτήματά τους και να ενώσει τους ανθρώπους ανά την επικράτεια που προσπαθούν να δώσουν νέα πνοή στην ελληνική ύπαιθρο. Την ονόμασε «Χαμόγελο του Χωριού», εμπνεόμενος σαφώς από το γνωστό οργανισμό για την προστασία των παιδιών.

«Το “Χαμόγελο” ξεκίνησε πριν έναν χρόνο περίπου, με αφορμή μία οικογενειακή επίσκεψη στη Βρετάνη. Μου είχε κάνει μεγάλη εντύπωση το πώς οι Γάλλοι προωθούσαν τα χωριά τους μέσα από άυλες δράσεις, τονίζοντας τα μοναδικά χαρακτηριστικά τους», λέει ο Φίλιππος. Σαν παράδειγμα φέρνει το χωριό Moncontour: «Είχανε βάλει διάφορες πινακίδες που παρουσίαζαν το χωριό στον επισκέπτη σαν να ήταν ένας ευγενής του Μεσαίωνα. Ήταν μια πολιτισμένη κατάσταση. Μπορούσες να κάνεις δραστηριότητες, υπήρχαν οργανωμένα μονοπάτια, σύνδεση της επίσκεψης με τα τοπικά αγροτικά προϊόντα. Εδώ κανείς δεν ασχολείται να αναδείξει τα χωριά και τα προϊόντα τους σε τοπικό επίπεδο».

Προσθέτει ότι η Γαλλία είναι μία από τις πιο προηγμένες ευρωπαϊκές χώρες στην προώθηση της αποκέντρωσης, με κυβερνητικούς οργανισμούς όπως ο ACNT να αναλαμβάνουν δράσεις για την ισόρροπη ανάπτυξη όλων των περιφερειών της χώρας.

Το Χαμόγελο του Χωριού προσπαθεί να κάνει κάτι αντίστοιχο, ξεκινώντας από την Αγριλίτσα. Θέλει να αναδείξει το γενικευμένο πρόβλημα της εγκατάλειψης της υπαίθρου. Επίσης, θέλει να αλλάξει την προκατάληψη απέναντι στην ύπαιθρο, να δείξει ότι τα χωριά μπορούν να είναι πολιτισμένα.

«Γενικά, η Γαλλία είναι πρωτοπόρος της Αποκέντρωσης», μας μεταφέρει. «Η τοπική αυτοδιοίκηση μπορεί πραγματικά να πάρει αποφάσεις και έχει τα κονδύλια και το ανθρώπινο δυναμικό για να τις υλοποιήσει».

Αναδεικνύοντας μία περιοχή που δεν είχε καν όνομα

Για να προωθήσεις μία περιοχή, πρέπει πρώτα να δημιουργήσεις μία στιβαρή ταυτότητα που θα την καταστήσει αναγνωρίσιμη. Όμως, πριν το κάνεις αυτό, πρέπει να σιγουρευτείς ότι όλοι ξέρουν σε ποια περιοχή αναφέρεσαι.

«Πιο πριν, δεν υπήρχε καν όνομα να περιγράψει την περιοχή. Όλοι οι ντόπιοι ήξεραν κάποια χαρακτηριστικά που τη διαφοροποιούν από το Άργος, αλλά δεν μπορούσαν να ξεχωρίσουν ποια χωριά ανήκουν στην περιοχή και ποια όχι», θυμάται ο Φίλιππος. «Οπότε, ξεκινήσαμε από τα πολύ βασικά: να φτιάξουμε μία ταυτότητα τόπου, να ορίσουμε ποια χωριά αποτελούν την περιοχή και να δώσουμε ένα όνομα». Έτσι, γεννήθηκαν οι «κοιλάδες δυτικής Αργολίδας», τις οποίες θα προσπαθήσουν τώρα να προωθήσουν μέσω του «Χαμόγελου». «Όλα τα χωριά εδώ γύρω βρίσκονται σε κοιλάδες με ποτάμια, που με τη σειρά τους περικυκλώνονται από βουνά. Ήταν μονόδρομος, νομίζω το όνομα», εξηγεί ο συνομιλητής μας.

Σε αυτήν τη φάση, η ΜΚΟ έχει ξεκινήσει μία προβολή των κοιλάδων μέσα από το Instagram, ώστε πρώτα οι κάτοικοι να μάθουν τα μοναδικά στοιχεία του σημείου και δευτερευόντως να γίνει μία υποτυπώδης τουριστική προβολή.

Παράλληλα, είναι σε φάση υλοποίησης ένα master plan, σε συνεργασία με το Δήμο, που θα περιγράφει αναλυτικά την κατάσταση της περιοχής, τα δημογραφικά της στοιχεία και τις πιθανές λύσεις που μπορεί να δώσει είτε η ΜΚΟ είτε ο Δήμος είτε άλλοι φορείς. Παρά τους πολύ περιορισμένους του πόρους, ο Δήμος έχει ανταποκριθεί θετικά στο master plan και κάποια στιγμή θα γίνει η παρουσίασή του στους κατοίκους, για να γίνει και η απαραίτητη διαβούλευση.

Στο μέλλον, το «Χαμόγελο» θα τοποθετήσει κάποιες βασικές ταμπέλες πληροφόρησης σε μονοπάτια, ενώ επιθυμία είναι να οργανωθεί και ένας δρόμος του ελαιόλαδου, σε συνεργασία με τοπικά ελαιοτριβεία.

«Σε πανελλήνιο επίπεδο», προσθέτει ο Φίλιππος, «προσπαθούμε να δημιουργήσουμε ένα δίκτυο φορέων που δραστηριοποιούνται στην κατοίκηση ορεινών οικισμών. Ίσως το πούμε “Τα πιο καινοτόμα χωριά της Ελλάδας”. Δεν θα είναι ένα άτυπο δίκτυο αλλά θα έχει τη δική του ενιαία ταυτότητα και προώθηση, ώστε να προωθηθούν με κοινή στρατηγική όλα τα χωριά που θα ενταχθούν».

Η πρώτη αναγέννηση χωριού μεταπολεμικά και άλλα σύγχρονα παραδείγματα

Μπορεί να μην πηγαίνει ο νους μας, αλλά ο Φίλιππος αναφέρει ότι το πρώτο πετυχημένο παράδειγμα αναγέννησης ενός ορεινού χωριού είναι το μεταπολεμικό Μέτσοβο. Τις δεκαετίες ‘50 και ‘60, το Ίδρυμα Βαρώνου Μιχαήλ Τοσίτσα υλοποίησε μία μεγάλη σειρά έργων και δράσεων που μεταμόρφωσαν την περιοχή. Μεταξύ πολλών άλλων, έφτιαξε ένα από τα πρώτα χιονοδρομικά κέντρα της χώρας, δεκάδες μονοθέσια σχολεία, λαογραφικό μουσείο, πρατήριο λαϊκής τέχνης, βουστάσιο και τυροκομείο. Μία σειρά επενδύσεων στην πρωτογενή παραγωγή και τον τουρισμό, λοιπόν, μαζί με ανάδειξη της τοπικής τέχνης, έφεραν το σύγχρονο θαύμα του Μετσόβου.

Σήμερα, μία άλλη προσπάθεια γίνεται στη Βαμβακού Λακωνίας, αυτήν τη φορά με την υποστήριξη του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος. Εκεί, ο οργανισμός Vamvakou Revival έχει σαν στόχο τη δημιουργία ενός επανακατοικημένου χωριού-προτύπου βιώσιμη ανάπτυξης, με σύγχρονες συνθήκες ζωής, συντηρημένες υποδομές και καινοτόμες επιχειρηματικές πρακτικές. Προς το παρόν, το εγχείρημα επικεντρώνεται στην προσέλκυση επισκεπτών, μέσα από μια ολοκληρωμένη εμπειρία άθλησης και αναψυχής κοντά στη φύση.

Άλλα παραδείγματα αναβίωσης οικισμών από ολόκληρη την Ελλάδα είναι:

• Καλοχώρι Ιωαννίνων-κοιλάδα Καλαμά: Μέσα από την ΚοινΣΕπ «ΟικοΤοπία», γίνεται προσπάθεια αναζωογόνησης του χωριού με τη λειτουργία συνεργατικού καφενείου, που θα σερβίρει τοπικά προϊόντα, καθώς και τη δημιουργία επισκέψιμων κήπων και πρότυπου παραδοσιακού σπιτιού.
• Φουρνά Ευρυτανίας: Το χωριό έγινε viral το προηγούμενο διάστημα λόγω της έκκλησης που έκαναν η δασκάλα και ο ιερέας του για εγκατάσταση κάποια οικογένειας με παιδιά, ώστε να μην κλείσει το σχολείο. Τελικά, μέσω της ΑΜΚΕ «Νέα Ζωή στο Χωριό» εγκαταστάθηκαν όχι μία άλλα δύο οικογένειες, και άλλες πέντε εξετάζουν το ενδεχόμενο να ακολουθήσουν.
• Νότια Κυνουρία: Με τη συμβολή της τοπικής αυτοδιοίκησης, η Νότια Κυνουρία ακολούθησε μία συγκροτημένη προώθηση του τουριστικού της προϊόντος. Πλέον θεωρείται ένα από τους πιο ανερχόμενους αναρριχητικούς προορισμούς διεθνώς, κάτι που δίνει πνοή ζωής σε όλους τους γύρω οικισμούς.
• Ανατολικό Ζαγόρι: Η ΚοινΣΕπ «Τα Ψηλά Βουνά» επικεντρώνεται στη δημιουργία ενός δικτύου αλληλοϋποστήριξης. Στοχεύει στην επανακατοίκηση και την αξιοβίωτη ολοκληρωμένη ανάπτυξη των ορεινών περιοχών όλης της Ελλάδας, ξεκινώντας από το Ανατολικό Ζαγόρι.

«Μία σειρά περιοχές δεν σώζονται πλέον»

Ολοκληρώνοντας το ρεπορτάζ, ζητάμε από τους συνομιλητές μας μία τελευταία κουβέντα για το μέλλον της ελληνικής υπαίθρου.

Ο Φίλιππος πιστεύει ότι οι ορεινοί οικισμοί της χώρας (τουλάχιστον ένα μεγάλο μέρος από αυτούς) μπορεί να έχει καλύτερη μοίρα, αλλά χρειάζεται αλλαγή παραδείγματος και μια συνολική προσέγγιση: «Υπάρχουν πολλές φιλοσοφίες για την αναβίωση της υπαίθρου. Κάποιες, όπως η περμακουλτούρα, εστιάζουν σε μια εναλλακτική οικονομία, με πλήρη αυτονομία και αλληλεπίδραση με τη φύση. Άλλα μοντέλα βασίζονται στην αναγέννηση περιοχών από Δήμους. Άλλες περιπτώσεις, όπως τα Φουρνά Ευρυτανίας ή η Σικελία στην Ιταλία, καλούν κόσμο να έρθει στην περιοχή προσφέροντας δωρεάν ή πολύ φτηνή στέγη. Εγώ θα επέλεγα μια πιο ολιστική φιλοσοφία. Πρέπει ο τόπος να δίνει τα εργαλεία για να φτιάξει κάποιος τη δική του επιχείρηση και να μπορεί να ζήσει αξιοπρεπώς με την οικογένειά του. Τι σημαίνει αυτό; Υποδομές υγείας, μεταφοράς, αγροτικής παραγωγής. Σημαίνει ήπια τουριστική ανάπτυξη. Σημαίνει σεβασμός στην τοπική αρχιτεκτονική και το περιβάλλον».

Παράλληλα, ο Φίλιππος τονίζει την ανάγκη να αλλάξει το πλαίσιο λειτουργίας της τοπικής αυτοδιοίκησης. Αυτήν τη στιγμή είναι αποστερημένη από αρμοδιότητες, πόρους, εξουσίες, και συχνά οι αιρετοί αρκούνται στη δημιουργία έργων βιτρίνας ή… πελατειακών δικτύων. Ως προς αυτό, δεν δηλώνει ιδιαίτερα αισιόδοξος, βλέποντας το ελληνικό κράτος να λειτουργεί διαχρονικά με αθηνοκεντρικό τρόπο.

Ο κ. Χανδακάς, με τη σειρά του, δηλώνει: «Απώτερος στόχος της HOPEgenesis στο μακρινό μέλλον είναι ακριβώς αυτός: να μην είναι πια αναγκαίες οι υπηρεσίες μας. Να υπάρχει η κρατική μέριμνα για κάθε κοινωνία, απομακρυσμένα χωριά, ακριτικά νησιά ή αστικά κέντρα, στα οποία να ευνοείται η δημιουργία οικογένειας και να στηρίζονται οι νέοι γονείς. Να έχουν το κίνητρο και την ασφάλεια να δημιουργήσουν πολυμελείς οικογένειες. Να γίνει αυτό το νέο “αφήγημα” των νέων, ώστε να θέλουν να κάνουν οικογένεια παράλληλα με την επαγγελματική τους καριέρα».

Ο κ. Κοτζαμάνης, αντί επιλόγου, μας απευθύνει εκείνος δύο ρητορικά ερωτήματα, για να δείξει την κυρίαρχη νοοτροπία σήμερα:

«Πρώτη ερώτηση: Ας υποθέσουμε ότι είστε πολιτικός. Ξέρετε ότι υπάρχουν περιοχές όπου έχουμε διαχρονικά τέσσερις ή και έξι θανάτους ανά γέννηση. Τι θα κάνετε; Δεν μπορούν σημειακά να αλλάξουν μηχανισμοί δεκαετίων. Αν το δούμε τελείως κυνικά, μήπως θα σας βόλευε περισσότερο να αγνοήσετε αυτές τις περιοχές και να τις αφήσετε σε μια σταδιακή πορεία προς την πλήρη ερήμωση, επιτρέποντας στο χρόνο και τη βιολογική φθορά να κάνουν απλώς τη δουλειά τους;

» Δεύτερη ερώτηση: Η Ελλάδα έχει 13.000 οικισμούς, και οι 2.000 έχουν λιγότερους από 10 κατοίκους. Πόσο εύκολα εσείς θα πηγαίνατε να μείνετε σε έναν τέτοιο; Πόσο εύκολα θα πηγαίνατε στον τρίγωνο του Έβρου ή την ορεινή Ευρυτανία; Που δεν έχει δρόμο, που αν αρρωστήσετε θα χρειαστεί μιάμιση ώρα για να πάτε στο νοσοκομείο;».

Από τις απαντήσεις που δίνουμε ατομικά αλλά και σε επίπεδο πολιτείας στα παραπάνω ερωτήματα θα κριθεί η δημογραφική πορεία της χώρας τα επόμενα κρίσιμα χρόνια.