POVE.R.RE: Ζώντας στην πόλη, επιβιώνοντας στην περιφέρεια – Η άγνωστη πλευρά της αγροτικής φτώχειας

Εικόνα: Λεωνίδας Τζέκας / Eurokinissi

Μπορεί η Ελλάδα να πήρε το πράσινο φως από την Κομισιόν για το Μεσοπρόθεσμο Διαρθρωτικό και Δημοσιονομικό Σχέδιο 2025-28, όμως η κίνηση αυτή συνοδεύονταν από ένα ηχηρό καμπανάκι όσον αφορά τη στεγαστική κρίση στη χώρα απαιτώντας παράλληλα να ληφθούν μέτρα για την καταπολέμηση της φτώχειας και της υλικής και κοινωνικής στέρησης.

Από τη μία πλευρά η Κομισιόν συστήνει ταχύτερες μεταρρυθμίσεις και συνέχιση της αυστηρής δημοσιονομικής πολιτικής των υψηλών πρωτογενών πλεονασμάτων.

Από την άλλη βέβαια μας… κουνάει το δάχτυλο για τη φτώχεια, τις ανισότητες, τη στεγαστική κρίση, την ανεργία των γυναικών και των νέων, την κατάσταση του συστήματος υγείας.

Το κείμενο με τις συστάσεις της Κομισιόν προς την Ελλάδα, για την οικονομία, την κοινωνία και την απασχόληση, διέπεται από ένα πνεύμα φιλελευθερισμού της αγοράς, προτείνοντας λύσεις μεγαλύτερης ευελιξίας και πιο στενής συνεργασίας δημόσιου και ιδιωτικού τομέα.

Αναγνωρίζει ότι η Ελλάδα έχει κάνει πρόοδο ως προς τη μείωση της ανεργίας, αλλά παραμένει πολύ πιο κάτω από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο σε θέματα κοινωνικής συνοχής.

Τα τέσσερα πεδία στα οποία υστερεί η Ελλάδα

Ανεκπλήρωτες ανάγκες ιατρικής περίθαλψης. Συγκεκριμένα η Ελλάδα βρίσκεται στη χειρότερη θέση μετά την Εσθονία ως προς τα άτομα που δεν μπόρεσαν να έχουν ιατρική φροντίδα που χρειάζονταν – κυρίως λόγω κόστους. Σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ, ο ένας στους πέντε Έλληνες έχει ανεκπλήρωτες ιατρικές ανάγκες.

Χαμηλή παροχή μακροχρόνιας φροντίδας. Σε άλλη αντίστοιχη έκθεση η Κομισιόν υπενθυμίζει ότι η Ελλάδα έχει από τα χαμηλότερα ποσοστά δημόσιων δαπανών στο σύνολο των δαπανών υγείας. Αντίστοιχα έχουμε από τα υψηλότερα ποσοστά ιδιωτικών πληρωμών για δαπάνες υγείας. Πάνω από το 1/3 των δαπανών υγείας (33,5%) προέρχονται από τις τσέπες των ήδη φορολογούμενων πολιτών, ποσοστό υπερδιπλάσιο από τον μέσο όρο της ΕΕ.

Υψηλό κόστος στέγασης. Στην Ελλάδα έχουμε το υψηλότερο ποσοστό πληθυσμού που υποφέρει από «υπερβολικό κόστος στέγασης» – δηλαδή πληρώνει πάνω από το 40% του διαθέσιμου εισοδήματός του για ενοίκιο / στεγαστικό δάνειο και πάγιους λογαριασμούς. Το πρόβλημα είναι πλέον οξύ για τα φτωχά νοικοκυριά, που διαθέτουν κατά μέσο όρο το 62,4% του διαθέσιμου εισοδήματος για δαπάνες στέγασης.

Κίνδυνος φτώχειας και κοινωνικός αποκλεισμός

Η Κομισιόν επισημαίνει ότι μολονότι έχουν ληφθεί ορισμένα μέτρα, ένα υψηλό ποσοστό του πληθυσμού εξακολουθεί να διατρέχει κίνδυνο φτώχειας. Για την ακρίβεια είμαστε τρίτοι από το τέλος στην ΕΕ στον κίνδυνο φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού, με τα υψηλότερα ποσοστά μετά τη Βουλγαρία και τη Ρουμανία.

Υπογραμμίζει η αποτελεσματικότητα των κοινωνικών μεταβιβάσεων (συντάξεις, προνοιακά επιδόματα) είναι κάτω από τον μέσο όρο της ΕΕ και έχει υποχωρήσει σημαντικά τα τελευταία χρόνια.

Υψηλά ποσοστά στέρησης

Στην Ελλάδα το 14% του πληθυσμού στερείται τουλάχιστον 7 από τα 13 βασικά αγαθά και υπηρεσίες, σύμφωνα με τον ευρωπαϊκό δείκτη σοβαρής υλικής και κοινωνικής στέρησης. Πάνω από οχτώ στα δέκα φτωχά νοικοκυριά (81,9%) και πάνω από ένα στα τρία μη φτωχά (34,6%), δυσκολεύεται να ανταποκριθεί οικονομικά και να καλύψει έκτακτες, αλλά αναγκαίες δαπάνες ύψους περίπου 480 ευρώ.

Οι προτάσεις Κομισιόν για το στεγαστικό

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή κάνει ευθέως λόγο για στεγαστική κρίση, προσδιορίζοντάς την ως «κρίση της προσιτότητας της κατοικίας» (housing affordability crisis).

Θεωρεί ότι η στεγαστική κρίση επιδεινώνεται από τις καθυστερήσεις στους πλειστηριασμούς κατοικίων με κόκκινα δάνεια, καθώς πολλά κενά διαμερίσματα παραμένουν «δεσμευμένα» και δεν μπαίνουν στην αγορά, λόγω γραφειοκρατικών κωλυμάτων.

Καταλήγει ότι «η υιοθέτηση μιας ολοκληρωμένης στρατηγικής στέγασης με χαρτογράφηση του διαθέσιμου στεγαστικού αποθέματος και των αναγκών και λαμβάνοντας υπόψη την περιφερειακή διάσταση, θα συμβάλει στη εξασφάλιση οικονομικά προσιτής στέγασης και στην αντιμετώπιση των προκλήσεων στην προσιτή κατοικία με ολοκληρωμένο τρόπο σε όλη την Ελλάδα».

Τι προτείνει η Κομισιόν για την απασχόληση

Η Κομισιόν μας αποδίδει εύσημα για «ισχυρά συνολικά αποτελέσματα στον τομέα της απασχόλησης» και τη μείωση του χάσματος με τον μέσο όρο της ΕΕ.

Προσθέτει όμως μια σειρά από αστερίσκους:

Η συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας παραμένει πολύ χαμηλή, με αποτέλεσμα το χάσμα μεταξύ των φύλων στην απασχόληση να είναι διπλάσιο από τον μέσο όρο της ΕΕ.

Η Ελλάδα έχει επίσης σημαντικό ποσοστό νέων που δεν απασχολούνται, δεν σπουδάζουν και δεν παρακολουθούν κατάρτιση (14,2 %)

Ευάλωτες ομάδες όπως τα άτομα με αναπηρία, οι υπήκοοι τρίτων χωρών ή οι Ρομά αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην πρόσβαση στην αγορά εργασίας.

Ως μέτρο για την αύξηση της απασχόλησης, για νέους, γυναίκες και ευάλωτες ομάδες, προτείνει την ενθάρρυνση πιο ευέλικτων μορφών εργασίας.

Παράλληλα, συστήνει την αύξηση των υπηρεσιών φροντίδας παιδιών και βελτίωση των υπηρεσιών μακροχρόνιας φροντίδας, για να «απελευθερωθεί» εργατικό δυναμικό, κυρίως γένους θηλυκού, που δεν δουλεύει γιατί έχει αναλάβει το ρόλο της «βοήθειας στο σπίτι».

Η έρευνα που ρίχνει φως σε ένα ανεπαρκώς μελετημένο φαινόμενο στην Ελλάδα

Με αφορμή τις παραπάνω επισημάνσεις της Κομισιόν προς τη χώρα μας, εστιάζουμε στα δεδομένα ενός ιδιαίτερου ερευνητικού έργου του ΕΛ.ΙΔ.Ε.Κ (Ελληνικού Ιδρύματος Έρευνας & Καινοτομίας) με θέμα τη «Φτώχεια και στεγαστική επισφάλεια στον αγροτικό χώρο υπό το πρίσμα της κοινωνικής ανθεκτικότητας»  – Poverty and housing precariousness in rural areas through the lens of social resilience (POVE.R.RE).

Αντικείμενο του έργου είναι η διερεύνηση φαινομένων φτώχειας και στεγαστικής επισφάλειας στον αγροτικό χώρο μέσα από το πρίσμα της κοινωνικής ανθεκτικότητας. Βασικός στόχος είναι να αναδειχθούν αθέατες όψεις και μηχανισμοί που αναπαράγουν τις συνθήκες υλικής αποστέρησης και τις κοινωνικές ανισότητες στην ύπαιθρο. Το έργο εγκρίθηκε στο πλαίσιο της 2ης Προκήρυξης Ερευνητικών Έργων ΕΛ.ΙΔ.Ε.Κ. για την ενίσχυση Μελών ΔΕΠ και Ερευνητών/τριών.

Βασικοί στόχοι του ερευνητικού έργου μέσα από την μελέτη περίπτωσης σε τρεις επιλεγμένες αγροτικές περιοχές είναι η διερεύνηση: (i) των παραγόντων που δημιουργούν και αναπαράγουν φαινόμενα φτώχειας και στεγαστικής επισφάλειας στην τοπική κλίμακα και σε διαφορετικά ανθρωπογεωγραφικά περιβάλλοντα στον αγροτικό χώρο (ορεινές, νησιωτικές, απομακρυσμένες, τουριστικές, εύφορες γεωργικές περιοχές), (ii) της βιωμένης εμπειρίας της υλικής αποστέρησης από τα ίδια τα κοινωνικά υποκείμενα (οδοιπορικά ζωής), αποτέλεσμα πολλαπλών κρίσεων (οικονομική κρίση, πανδημία, κλιματική αλλαγή, αλλά και αυτού του ίδιου του γεωργικού μοντέλου παραγωγής), (iii) της κοινωνικής ανθεκτικότητας σε τοπικό/κοινοτικό επίπεδο μέσα από ατομικές και συλλογικές στρατηγικές, καθώς και πρωτοβουλιών της κοινωνίας των πολιτών για την αντιμετώπιση της υλικής αποστέρησης, (iv) εκπόνηση προτάσεων κοινωνικής πολιτικής για τη συμπερίληψη της αγροτικής διάστασης στις δημόσιες πολιτικές.

Τα μέλη της ερευνητικής ομάδας είναι: καθ. Θ. Ανθοπούλου (επιστ.υπεύθυνη), καθ. Μ.Παρταλίδου (Τμήμα Γεωπονίας, Α.Π.Θ.), επ.καθ. Ν. Κουραχάνης (Πάντειο), Δρ. Σ. Νικολαϊδου (κύρια ερευνήτρια, διδάσκουσα Ε.Α.Π.), Δρ. Γ. Σταματοπούλου (μεταδιδακτορική ερευνήτρια, Πάντειο), η Δρ. Π. Γιωλτζόγλου (μεταδιδακτορική ερευνήτρια, Πάντειο) Α. Καλτσά (MSc. Πολεοδομίας και Χωροταξίας) Βασικές ερευνήτριες της έρευνας πεδίου: Δρ. Ι. Γουσέτη (Παν/μιο Κρήτης), Υ.Δ. Μ. Δόγια (Πάντειο Παν/μο), Υ.Δ. Π. Τσινασλανίδου (Δημοκρίτειο Παν/μιο Θράκης).

Περισσότερα σχετικά με την έρευνα δείτε ΕΔΩ.

Φτώχεια στον αγροτικό χώρο: Διάσπαρτη και αθέατη

Η φτώχεια και η στεγαστική επισφάλεια στον αγροτικό χώρο είναι ένα θέμα που παραμένει σε μεγάλο βαθμό αόρατο στον δημόσιο διάλογο και στις κοινωνικές πολιτικές, τόσο στην Ελλάδα όσο και ευρύτερα στην Ευρώπη. Παρά το γεγονός ότι οι αγροτικές κοινότητες αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα, όπως διάσπαρτη φτώχεια, γήρανση πληθυσμού, ανεπαρκείς υποδομές και παραγωγικά αδιέξοδα, η έρευνα και οι πολιτικές παραμένουν ελλιπείς και αστικοκεντρικές.

Στο πλαίσιο του ερευνητικού έργου POVERRE, μελετήθηκαν αυτά τα ζητήματα σε τρεις ελληνικές αγροτικές περιοχές, οδηγώντας στην έκδοση θεματικών δελτίων πολιτικής. Οι προτάσεις τονίζουν την ανάγκη για στοχευμένες, τοπικά ευαίσθητες και ολιστικές παρεμβάσεις που να ενισχύουν την κοινωνική ανθεκτικότητα και τη βιώσιμη ανάπτυξη στην ύπαιθρο, αντιμετωπίζοντας παράλληλα προβλήματα όπως η αόρατη φτώχεια, η έλλειψη επαρκούς στέγασης και οι έμφυλες ανισότητες.

Η έρευνα εστιάζει στις ιδιαίτερες συνθήκες φτώχειας και στεγαστικής επισφάλειας σε τρεις αγροτικές περιοχές (Ροδόπη, Καρδίτσα, Ρέθυμνο) και επικεντρώνεται στην κοινωνική ανθεκτικότητα, δηλαδή στις δυνατότητες των τοπικών κοινωνιών να αντεπεξέλθουν σε κρίσεις.

Η φτώχεια στον αγροτικό χώρο είναι διάσπαρτη και αθέατη, σε αντίθεση με την ορατή φτώχεια στις πόλεις.

Πολλές αγροτικές κατοικίες είναι παλαιές, ακατάλληλες ή συνωστισμένες, ενώ η ενεργειακή φτώχεια είναι εκτεταμένη.

Το φαινόμενο επιτείνεται από κλιματική αλλαγή, τουριστικοποίηση, δημογραφική γήρανση, έλλειψη υπηρεσιών και παθογένειες στην αγροτική οικονομία.

Έμφυλες ανισότητες, αποκλεισμός Ρομά και μεταναστών, απουσία τοπικών κοινωνικών δομών (ψυχικής υγείας, πρόνοιας) και επικράτηση μιας επιδοματικής λογικής που οδηγεί σε «παθητική φτώχεια», είναι κάποια από τα ειδικά προβλήματα που μπαίνουν στο «μικροσκόπιο».

Πάνω στο πλαίσιο αυτό συστήνονται τοπικοποιημένες και συμπεριληπτικές παρεμβάσεις, με επίκεντρο τις ανάγκες των κοινοτήτων.

Προτείνεται μεταξύ άλλων η κοινωνική στέγαση με αξιοποίηση του υπάρχοντος κτιριακού αποθέματος, αναβάθμιση κοινωνικών υπηρεσιών των Δήμων, με έμφαση στην ενεργητική στήριξη των ευάλωτων ομάδων, αλλά και ένας συμμετοχικός σχεδιασμός, με εμπλοκή των κατοίκων στις αποφάσεις.

Ιδιαίτερα σημαντικό είναι το γεγονός ότι η έρευνα γίνεται μέσα από μια προσέγγιση που είναι χωρικά ευαίσθητη και κοινωνικά ενσυναίσθητη, με στόχο την κατανόηση του πολυδιάστατου φαινομένου της φτώχειας μέσω πραγματικών αφηγήσεων και ποιοτικής έρευνας πεδίου.

Τα 8 factsheets της έρευνας

Το ερευνητικό έργο POVE.R.RE αναλύει εκτενώς το θέμα μέσα από 8 factsheets.

Factsheet 01: Χωρική διάσταση της φτώχειας

Εξετάζει πώς η φτώχεια διαφοροποιείται ανάλογα με τα χωρικά χαρακτηριστικά των αγροτικών περιοχών.

Τονίζεται ότι:

Το υψηλό ποσοστό ιδιοκατοίκησης αποκρύπτει τη στεγαστική επισφάλεια.

Η φτώχεια είναι διάσπαρτη, συχνά αόρατη και σχετίζεται με τη γεωγραφική απομόνωση, τη γήρανση, την ανεργία και τη χαμηλή πρόσβαση σε υπηρεσίες.

Προτείνει συμμετοχικό σχεδιασμό, ενίσχυση της αυτονομίας των Δήμων και προσαρμογή των πολιτικών στις τοπικές ανάγκες.

Factsheet 02: Αθέατη φτώχεια στον αγροτικό χώρο

Αναδεικνύει τις αθέατες μορφές φτώχειας που δεν αποτυπώνονται στους επίσημους δείκτες.

Καταγράφει:

Συνθήκες υλικής αποστέρησης και ακραίας φτώχειας παρά την ύπαρξη κατοικίας.

Κενά στην πρόσβαση σε πρόνοια, εργασία, υγεία, ψυχική φροντίδα.

Ιστορίες από Ρομά, μετανάστες, ηλικιωμένους, γυναίκες, και πολύτεκνες οικογένειες.

Προτείνει ολιστικές, εδαφοκεντρικές πολιτικές με ενεργή συμμετοχή της κοινότητας.

Factsheet 03: Καταπολέμηση της στεγαστικής επισφάλειας

Αναλύει την έλλειψη στέγης σε μη προφανείς μορφές στην ύπαιθρο.

Αναδεικνύει:

Φτωχές ή ακατάλληλες κατοικίες, συγκατοίκηση, ενεργειακή φτώχεια.

Δυσκολία πρόσβασης σε προγράμματα λόγω ασαφών κριτηρίων ή έλλειψης προγραμμάτων.

Αδυναμία ανακαίνισης, τουριστικοποίηση, ψυχική επιβάρυνση.

Προτείνει τοπικά στεγαστικά προγράμματα με αξιοποίηση δημόσιου και ιδιωτικού αποθέματος, σε συνδυασμό με κοινωνική ενδυνάμωση.

Factsheet 04: Υπέρβαση της «παγίδας των επιδομάτων»

Εδώ στο επίκεντρο μπαίνει το φαινόμενο της «παθητικής φτώχειας», όπου οι ωφελούμενοι παγιδεύονται σε προνοιακή εξάρτηση.

Εστιάζει στην:

Έλλειψη ενεργητικών πολιτικών ένταξης και απασχόλησης.

Ανάγκη επανασχεδιασμού των κριτηρίων των επιδομάτων με βάση το πραγματικό κόστος ζωής και τις αγροτικές ιδιαιτερότητες.

Ενδυνάμωση μέσω εκπαίδευσης, κατάρτισης και κοινωνικής επιχειρηματικότητας.

Factsheet 05: Ανθεκτική γεωργία και φτώχεια

Συνδέει την αγροτική φτώχεια με τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής.

Επισημαίνει ότι:

Τα μικρά αγροτικά νοικοκυριά πλήττονται περισσότερο από πλημμύρες, ξηρασίες, φωτιές.

Χρειάζεται ανθεκτικότητα με νέα μοντέλα γεωργίας, προστασία φυσικών πόρων, και στήριξη της μικρής παραγωγής.

Προτείνονται στοχευμένα μέτρα για κλιματική προσαρμογή και αγροτική αναζωογόνηση.

Factsheet 06: Γυναίκες και επισφαλής κατοικία στην ύπαιθρο

Οι γυναίκες στις αγροτικές περιοχές αντιμετωπίζουν έμφυλες ανισότητες, ενδοοικογενειακή βία και περιορισμένη πρόσβαση σε στέγαση.

Η «έλλειψη στέγης» εμφανίζεται με μορφές όπως: συγκατοίκηση σε ακατάλληλες συνθήκες, εξάρτηση από πατρικά σπίτια ή συντροφικές σχέσεις.

Το φαινόμενο εντείνεται σε περιοχές με έντονες πατριαρχικές δομές και απουσία δομών υποστήριξης.

Προτείνονται μέτρα όπως στέγαση για θύματα βίας, κοινωνική υποστήριξη και τοπικές υπηρεσίες ευαισθητοποιημένες στα έμφυλα ζητήματα.

Factsheet 07: Έξυπνα χωριά – Κοινωνική ένταξη και βιώσιμη ανάπτυξη

Το μοντέλο των «έξυπνων χωριών» προτείνεται ως ολοκληρωμένη λύση για φτώχεια, ανεργία και κοινωνικό αποκλεισμό.

Συνδυάζει:

τεχνολογίες και ψηφιακά εργαλεία,

κοινωνική καινοτομία,

κοινοτική συμμετοχή και τοπικούς πόρους.

Παραδείγματα δράσεων: συνεταιριστική κατοικία, κοινωνική γεωργία, σύνδεση γεωργίας με τουρισμό και πολιτισμό.

Δίνεται έμφαση στην ενδυνάμωση της ΔΥΠΑ, διασύνδεσή της με κοινωνικές υπηρεσίες και εφαρμογή ολιστικών πολιτικών μέσω προγραμμάτων όπως LEADER/CLLD

Factsheet 08: Συνεργασίες και διαβουλεύσεις σε τοπικό επίπεδο

Τονίζεται η αναποτελεσματικότητα των κεντρικά σχεδιασμένων πολιτικών που δεν λαμβάνουν υπόψη τις ανάγκες των αγροτικών κοινοτήτων.

Ενθαρρύνεται:

ενίσχυση του ρόλου των Δήμων,

συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας στη διαμόρφωση πολιτικών,

δημιουργία συνεργατικών σχημάτων και τοπικών κόμβων συνεργασίας.

Η προσέγγιση είναι διατομεακή και συμμετοχική, με στόχο τη βιώσιμη τοπική ανάπτυξη και κοινωνική ένταξη.

Κριτήρια επιλογής περιοχών έρευνας