Πρωταπριλιά: Ένα ψέμα αλλού, στη Θεσσαλονίκη… δέκα – Πώς καθιερώθηκε η μέρα

Ποιος τέτοια μέρα δεν είπε κάποτε ένα μικρό ψέμα ή δεν προσπάθησε να ξεγελάσει τους γύρω του; Στα δικά μας χρόνια, θυμάμαι την πρώτη του Απρίλη, η μητέρα όταν μας έβαζε το μπουφάν το πρωί για να φύγουμε στο σχολείο, μας έλεγε πάντα “Πρόσεχε σήμερα, με σε γελάσουν”, διατηρώντας το έθιμο που βρήκαν εκείνοι από προηγούμενες γενιές και φέρνοντας το τελικά μέχρι και σήμερα, ίσως βέβαια με μικρότερη δυναμική από παλιότερα που μέχρι και… τάξεις αλλάζαμε για να μπερδέψουμε τους δασκάλους μας.

Βέβαια στη Θεσσαλονίκη μας, η πρωταπριλιά ίσως να ωχριά μπροστά στα ψέματα που ακούμε εδώ και χρόνια και τα πιστεύουμε (ξανά και ξανά), αλλά μη ξεχνάμε πως ζούμε στην Ελλάδα που όσο κι αν το σκεφτήκατε, όχι η Πρωταπριλιά δεν είναι ελληνικό έθιμο (αν και θα μπορούσε άνετα).

Μόνο να σκεφτούμε όσα ακούμε από πολιτικούς και όχι μόνο καθημερινά, υποσχέσεις και “θα” που καλούμαστε να πιστέψουμε, εγκαίνια και χαμόγελα για δεκαετίες πάνω από ένα μετρό που κατέστρεψε δεκάδες ανθρώπους και γειτονιές, έργα που δεν ξεκινούν ποτέ, έργα που ξεκινούν και σταματούν, αλήθειες που “μπαζώνονται” σε λίγες ώρες, αλήθειες που πονάνε και ψέματα που με ευκολία λέγονται. Τρομακτικό αλλά πλέον, συνηθίσαμε… Κι όταν ο άνθρωπος συνηθίζει στο ψέμα, τι να του κάνει μια Πρωταπριλιά…

Πότε και που όμως, το έθιμο της Πρωταπριλιάς γεννήθηκε;

Υπάρχουν διάφορες εκδοχές σχετικά με τον τόπο και τον χρόνο που γεννήθηκε το έθιμο. Δύο από αυτές, όμως, είναι οι επικρατέστερες.

Σύμφωνα με την πρώτη εκδοχή, το έθιμο έλκει την καταγωγή του από τη Δύση και οι ρίζες του ανιχνεύονται στους αρχαίους Κέλτες, οι οποίοι συνήθισαν την Πρωταπριλιά που καλυτέρευε ο καιρός να βγαίνουν για ψάρεμα. Τις περισσότερες φορές γύριζαν με άδεια χέρια, αλλά οι ψεύτικες ιστορίες τους για μεγάλα ψάρια έδιναν κι έπαιρναν.

Η δεύτερη εκδοχή μας πάει στον Μεσαίωνα, όταν οι Γάλλοι γιόρταζαν την Πρωτοχρονιά την 1η Απριλίου, λόγω του Πάσχα. Το 1560 ή το 1564 ο βασιλιάς Κάρολος Θ’ μετέθεσε την αρχή του έτους από την 1η Απριλίου στην 1η Ιανουαρίου για να συμβαδίζει η χώρα του ημερολογιακά με τις άλλες χώρες. Η αλλαγή αυτή δημιούργησε προβλήματα στο λαό, καθώς ό,τι έχει σχέση με την οργάνωση του χρόνου δημιουργεί συναισθηματικές φορτίσεις και αντιδράσεις. Όσοι, λοιπόν, από τους υπηκόους του βασιλιά αποδέχτηκαν την ημερολογιακή αλλαγή πείραζαν εκείνους που συνέχιζαν να τηρούν την παλιά πρωτοχρονιά (1η Απριλίου), λέγοντάς τους περιπαικτικά ψέματα ή κάνοντάς τους ψεύτικα πρωτοχρονιάτικα δώρα.

Από τους Κέλτες και τους Γάλλους το έθιμο μεταλαμπαδεύτηκε σ’ όλο τον κόσμο, με προεξάρχουσες τις εφημερίδες στις αρχές του 20ου αιώνα και στη συνέχεια τα ηλεκτρονικά μέσα ενημέρωσης, που συχνά μεταδίδουν πολύ επιτυχημένες ειδήσεις – φάρσες. Με την εξάπλωση του Ίντερνετ, η Πρωταπριλιά έχει γίνει πλέον καθημερινή συνήθεια. Τα λεγόμενα «hoax» είναι οι πιο συνηθισμένες διαδικτυακές φάρσες. Πρόκειται για κατασκευασμένες ιστορίες με περίτεχνο τρόπο που μπορούν να ξεγελάσουν ακόμη κι ένα γνώστη του θέματος, το οποίο πραγματεύονται.

Οι εκδοχές

Κάποιοι συνδέουν την Πρωταπριλιά με εορτασμούς στην Αρχαία Ρώμη, όπως η Hilaria (από το αρχαιοελληνικό ιλαρός που σημαίνει χαρωπός ή χαρούμενος). Γιορταζόταν στα τέλη του Μαρτίου, από πιστούς της θεάς Κυβέλης. Ένα από τα έθιμα που τηρούσαν οι πολίτες ήταν να μεταμφιέζονται και να «πειράζουν» περαστικούς, στήνοντας «ενέδρες», τρομάζοντάς τους κ.ό.κ.

Επίσης, το έθιμο φέρεται ότι συνδέεται με αιγυπτιακούς μύθους που σχετίζονταν με τις θεότητες Ίσις, Όσιρις και Σεθ.

Μια άλλη εκδοχή συνδέει την Πρωταπριλιά με το εαρινό ηλιοστάσιο ή την πρώτη μέρα της Άνοιξης για το βόρειο ημισφαίριο, όταν η μητέρα φύση «κορόιδευε» τους ανθρώπους με διαρκές αλλαγές στον καιρό.

Στη Βρετανία, πάντως, οι ρίζες της Πρωταπριλιάς βρίσκονται στον 18ο αιώνα. Μια μελέτη που έγινε τη δεκαετία του 1950 από λαογράφους αναφέρει ότι τα πρωταπριλιάτικα αστεία εθιμοτυπικά γίνονται μέχρι το μεσημέρι. Μετά το μεσημέρι αν κάποιος κάνει φάρσα «ο χαζός του μήνα». Από εκεί βγήκε και η αγγλική ονομασία της πρωταπριλιάς April Fool’s Day.

Στη Σκωτία, η Πρωταπριλιά γιορταζόταν δυο ημέρες. Το πρώτο έθιμο της σκωτσέτζικης Πρωταπριλιάς ήταν το «κυνήγι του κούκου». Σε αυτό έστελναν τους ανθρώπους να κάνουν κάποια αστεία θελήματα, δίχως να υπάρχει λόγος, και στη συνέχεια τους κορόιδευαν. Το άλλο έθιμο της Πρωταπριλιάς είχε να κάνει με τους… πισινούς. Οι φαρσέρ κολλούσαν ουρές στα παντελόνια και τα φορέματα ή και επιγραφές που έγραφαν «κλώτσησέ με!».

Στην Ιρλανδία ήταν παράδοση να εμπιστεύονται στο θύμα μια «σημαντική επιστολή» που έπρεπε να δοθεί σε ένα άτομο. Αυτό το άτομο διάβαζε το γράμμα, μετά ζητούσε από το θύμα να το πάει σε κάποιον άλλο και ούτω καθεξής. Το γράμμα μέσα έγραφε «στείλε τον ανόητο παρακάτω».

Στην Ιταλία, τη Γαλλία, το Βέλγιο και τις γαλλόφωνες περιοχές της Ελβετίας και του Καναδά, η παράδοση της 1ης Απριλίου είναι συχνά γνωστή ως «ψάρι του Απριλίου».

Οι φαρσέρ κολλούσαν ένα χάρτινο ψάρι στην πλάτη του θύματος χωρίς να γίνει αντιληπτό. Αυτό το χαρακτηριστικό έχει αποτυπωθεί και σε πολλές καρτ ποστάλ της Πρωταπριλιάς της Γαλλίας από τα τέλη του 19ου έως τις αρχές του 20ου αιώνα.

Πολλές εφημερίδες διαδίδουν επίσης μια ψευδή ιστορία την 1η Ημέρα του Απρίλη και μια λεπτή αναφορά σε ένα ψάρι δίνεται μερικές φορές ως ένδειξη για να καταλάβουν οι αναγνώστες ότι πρόκειται για πρωταπριλιάτικη φάρσα.

Η Πρωταπριλιά στην Ελλάδα

Το εν λόγω έθιμο ήρθε και στην χώρα μας, όμως, διαφοροποιήθηκε σ’ ένα βαθμό. Η βασική ιδέα, βέβαια, παρέμεινε ίδια. Λέμε καλοπροαίρετα ψέματα με σκοπό να ξεγελάσουμε το «θύμα» μας. Σε κάποιες περιοχές, θεωρούν ότι όποιος καταφέρει να ξεγελάσει τον άλλο, θα έχει την τύχη με το μέρος του όλη την υπόλοιπη χρονιά.

Σε μερικές άλλες, επίσης, πιστεύουν ότι ο «θύτης» θα έχει καλή σοδειά στις καλλιέργειες του. Όσο για το «θύμα», πιστεύεται ότι, σε αντίθεση με τον «θύτη», θα έχει γρουσουζιά τον υπόλοιπο χρόνο και πιθανότατα αν είναι παντρεμένος, θα χηρέψει γρήγορα.

Στη Θράκη το βρόχινο νερό της Πρωταπριλιάς θεωρείται θεραπευτικό και γι’ αυτό το μαζεύουν σε μπουκάλι και πίνει απ’ αυτό ο άρρωστος.

Στην Κομοτηνή, την παλιά Γκιουμουλτζίνα, λέγανε πως την Πρωταπριλιά το είχαν σε καλό να γελούν, «για να γίνουν τα κουκούλια τους»,όταν, βέβαια, είχαν σηροτροφία (εκτροφή μεταξοσκωλήκων).

Στην Τζαντώ της Ανατολικής Θράκης, είχανε σε καλό να «γελάσουν» τον άλλον, για να κάνουν τα δέντρα καρπό μα εκείνος που ξεγελιόταν, το είχε σε κακό όλο το χρόνο, θα ήτανε γελασμένος, κι αν ήταν παντρεμένος, θα χήρευέ.

Τέλος, στην Άνδρο συνηθίζουν να λένε ψέματα την 1η του Μάρτη κι όχι την Πρωταπριλιά.

Σύμφωνα με τον Έλληνα λαογράφο Λουκάτο το έθιμο αυτό αποτελεί ένα σκόπιμο «ξεγέλασμα των βλαπτικών δυνάμεων που θα εμπόδιζαν την όποια παραγωγή», όπως είναι η αρχή του μήνα τόσο για τον Μάρτιο, όσο και τον Απρίλιο υποχρεώνοντας πολλούς να λαμβάνουν διάφορα «αντίμετρα».

Επίσης και ο Έλληνας λαογράφος Γ. Μέγας συμφωνεί πως η πρωταπριλιάτικη «ψευδολογία» παραπλανά ελλοχεύουσες δυνάμεις του κακού, έτσι ώστε να θεωρείται από τον λαό ως σημαντικός όρος μαγνητικής ενέργειας (έλξης ή αποτροπής) για μια επικείμενη επιτυχία.

Στο σύγχρονο κόσμο, την Πρωταπριλιά συνηθίζεται να δημοσιεύονται – αναπαράγονται ψευδείς ειδήσεις από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Αρκετές φορές, ωστόσο, άλλα Μέσα αναδημοσιεύουν το ψέμα ως κανονική είδηση, με συνέπεια να προκαλείται αναστάτωση.