Καταστροφές και Θρίαμβοι

Χθες ολοκληρώθηκε η μίνι σειρά ντοκιμαντέρ «Καταστροφές και Θρίαμβοι» που προβλήθηκε στο ΣΚΑΙ με την επιμέλεια του καθηγητή Στάθη Καλύβα. Η σειρά βασιζόταν στο δημοφιλές και ομότιτλο βιβλίο του ίδιου.

Τα ζητήματα που ανακύπτουν αφορούν τρία διαφορετικά επίπεδα: α) τον στόχο, δηλαδή την αναζήτηση των βαθύτερων αιτίων της κρίσης στην ιστορία, και την ιστορική ερμηνεία που αυτός ο στόχος παράγει, β) τη δομή του σχήματος που επιλέχθηκε και γ) το περιεχόμενο που γέμισε αυτό το σχήμα.

Εδώ, θέλω να σταθώ στο ζήτημα της δομής. Η δουλειά του κ. Καλύβα είναι ένα ακόμα χαρακτηριστικό παράδειγμα της σκέψης που βασίζεται σε κύκλους. Το βιβλίο και η σειρά ντοκιμαντέρ μιλά για τους επτά κύκλους της σύγχρονης ελληνικής ιστορία που οριοθετούνται από μια καταστροφή που μετατρέπεται σε θρίαμβο και προχωράμε ξανά σε ένα νέο κύκλο με πανομοιότυπα χαρακτηριστικά και ίδια κίνηση. Αυτή η ιδέα των κύκλων έχει χρησιμοποιηθεί τα τελευταία 100 χρονιά σε οικονομικές και κοινωνιολογικές αναλύσεις.

Ένας από τους βασικούς εμπνευστές θεωρείται ο Nikolai Kondratiev με τη θεωρία των κυμάτων ή των οικονομικών κύκλων που περιγράφει κύκλους άνθισης και ύφεσης στον καπιταλισμό, κύκλους boom and bust ή «θριάμβους» ανάπτυξης και «καταστροφικές» υφέσεις αν προτιμάτε με τους όρους του ντοκιμαντέρ.

Πιο πρόσφατο παράδειγμα είναι η κοινωνική επιστήμονας Carlota Perez, η οποία βασίζεται ρητά στη προσέγγιση του Kondratiev και του Schumpeter και αναπτύσσει μια θεωρία που υποστηρίζει ότι η σύγχρονη οικονομική πρόοδος βασίζεται σε κύκλους που μετά από ένα σημείο καμπής οδηγούν σε χρυσές εποχές. Οι δυο έννοιες που χρησιμοποιεί είναι bubbles και Golden Ages, φούσκα και χρυσή εποχή. Από το 2017 υποστηρίζει ότι είμαστε στα πρόθυρα μιας νέα χρυσής εποχής. Φαντάζομαι πως θα έχει αναθεωρήσει κάπως τις προβλέψεις της, αλλά αυτός είναι ένας κίνδυνος όταν σκέφτεσαι και επιχειρείς να κάνεις προβλέψεις βασισμένος/-η σε κύκλους.

Οι κύκλοι επιχείρησαν να αμφισβητήσουν τη λογική της γραμμικής εξέλιξης αλλά έχουν ένα εγγενή κίνδυνο να οδηγήσουν σε μια άλλης μορφής τελεολογία. Δεν κινούμαστε ευθεία αλλά με τα πάνω και τα κάτω μας, επαναλαμβάνοντας ξανά και ξανά την ίδια κυκλική πορεία, θα οδηγούμαστε ολοένα και πιο ψηλά. Το πρόβλημα προκύπτει όταν η ερμηνεία, με τη σφραγίδα του ακαδημαϊκού κύρους, γίνει μοτίβο πρόβλεψης και στη βάση αυτή οδηγός για τη συνταγογράφηση πολιτικών που εμφανίζονται ως μονόδρομος προς την πρόοδο, προς τον αληθινό και μοναδικό παράδεισο. Ζούμε σε μια δημόσια σφαίρα με δεδομένη την διαπλοκή ακαδημαϊκού, μιντιακού και πολιτικού λόγου και σε αυτό το πλαίσιο η εξωστρέφεια της ακαδημίας, η εκλαΐκευση και η δράση ενός δημόσιου διανοούμενου παραμένουν σημαντικές διαστάσεις.  Ο ρόλος των ακαδημαϊκών είναι κρίσιμος για να τονιστούν οι περιορισμοί και να μην μετατραπεί ένα εγχείρημα ερμηνείας σε μεταφυσική προσέγγιση αλλά, ανεξαρτήτως των προσωπικών προθέσεων, υπάρχει πάντοτε και ο νόμος των ακούσιων συνεπειών.

Κάπως έτσι, στο κλείσιμο αυτής της μίνι σειράς ντοκιμαντέρ προβλήθηκε η άποψη ότι «κάτι γίνεται και αντέχουμε» και πάντα τα καταφέρνουμε ή ότι είμαστε «λαός καπάτσος» και έστω και τη τελευταία στιγμή ξέρουμε που είναι «το μονοπάτι που θα μας πάει παρακάτω». Κάτι υπάρχει και η δουλειά γίνεται στο τέλος και πάμε μπρος…

Υ.Γ. Για να μιλήσει κανείς αναλυτικότερα για τα ζητήματα που σχετίζονται με τον στόχο, το περιεχόμενο και την συγκεκριμένη ιστορική ερμηνεία θα χρειαζόταν πολύ περισσότερο χώρο και είναι κάτι που –αν και καίριο- υπερβαίνει τις προθέσεις αυτού του σύντομου σημειώματος. Ορισμένοι ιστορικοί έχουν ήδη άλλωστε επιχειρήσει να το κάνουν και είναι βέβαιο πως η συζήτηση θα συνεχιστεί. Βλέπε σχετικά πρόσφατο άρθρο του καθηγητή Αντώνη Λιάκου με τίτλο Η διαμάχη των ερμηνειών https://www.efsyn.gr/themata/fantasma-tis-istorias/325691_i-diamahi-ton-ermineion