Μία γενιά χωρίς στέγη

του Μιχάλη Γουδή

Illustration: Dolpins

Αρκετοί πολιτικοί και δηµοσιογράφοι- σπεύδουν να τη χαρακτηρίσουν “χαµένη γενιά”. Εντοπίζουν λόγους που την εξισώνουν µε τη γενιά που χάθηκε κατά το µεσοπόλεµο. Είναι 18 έως 30 ετών, κατ’ άλλους ερευνητές 18-35, και ζουν κατά κύριο λόγο στο νότιο κοµµάτι της ηπείρου. Γενικά, όµως, οι νέοι της Ευρώπης σήµερα έχουν πολλά χαρακτηριστικά που τους καθιστούν µία σίγουρα λιγότερο ευηµερούσα, αν όχι χαµένη, γενιά. Εκτός του ότι απορροφούν σε µεγάλο βαθµό τους ευρωπαϊκούς πειραµατισµούς για την αντιµετώπιση της κρίσης εµφανίζονται σε πρωτοφανή βαθµό αποκλεισµένοι από τη στέγη είτε πρόκειται για ιδιόκτητη είτε για ενοικιαζόµενη. Αποκλείονται δηλαδή από ένα εκ των θεµελιωδών ανθρωπίνων δικαιωµάτων, όπως έχει αναγνωριστεί τόσο από τον ΟΗΕ όσο και από τα Ευρωπαϊκά Όργανα.

2 καθολικά προβήματα για τους νέους της Ευρώπης Πριν φτάσει κανείς στη στέγη, υπάρχουν δύο ζητήματα σχεδόν καθολικού χαρακτήρα στην Ευρώπη που συντελούν στην ανάπτυξη μίας γενιάς οικονομικά εξαρτημένης από τους γονείς της. Η καλπάζουσα ανεργία (Eurostat) των νέων συνιστά το μεγαλύτερο γρίφο για τις ευρωπαϊκές πολιτικές. Ο μέσος όρος του 23,3%  σε επίπεδο Ε.Ε. που αντιστοιχεί σε 5,5 εκατομμύρια ανέργων κάτω των 25 ετών μπορεί να φαντάζει υψηλός, όμως σε χώρες όπως η Ισπανία (57%) και η Ελλάδα (62,5%- Eurostat) τα νούμερα είναι εκκωφαντικά. Από την άλλη μεριά, η εκπαίδευση ανάγεται σε πρόβλημα στις χώρες που έχουν χτυπηθεί περισσότερο από την κρίση, αφού οι συνεχείς περικοπές στο πλαίσιο της διαβόητης δημοσιονομικής προσαρμογής έχουν περιορίσει δραστικά τη χρηματοδότηση σχολείων και πανεπιστημίων. Έτσι, μοντέλα όπως αυτό των “χορηγών των σπουδών” στην Ισπανία και καταστάσεις όπως αυτή την κλειστών πανεπιστημίων στην Ελλάδα τείνουν να αποτελέσουν τη νέα κανονικότητα. 

Κι όμως αυτά τα δεδομένα αφορούν τη μάλλον καλύτερα καταρτισμένη γενιά στη μεταπολεμική ιστορία της Ευρώπης. Στο δείκτη της ακαδημαϊκής εκπαίδευσης, οι χώρες της κρίσης έχουν να περηφανεύονται για τα πτυχία τους. Το 40% των νέων στην Ισπανία, περίπου το 30% στην Ελλάδα και το 20% στην Ιταλία μεταξύ 20 και 30 ετών έχουν στην κατοχή τουλάχιστον έναν ακαδημαϊκό τίτλο σπουδών. Το ζήτημα, βέβαια, είναι τι αντίκρισμα έχει ο τίτλος αυτός. Σε πολλές περιπτώσεις κοσμεί κάποιον τοίχο του πατρικού σπιτιού…

Στο πατρικό σπίτι για όσο χρειαστεί… Στην Ισπανία, σύμφωνα με Παρατηρητήριο για τη Νεολαία και την Κατοικία, το 60% των νέων 18-29 ετών δεν έχουν αρκετά χρήματα για να νοικιάσουν πόσο μάλλον για να αγοράσουν το δικό τους σπίτι. Έτσι, εξακολουθούν να μένουν με τους γονείς τους, παραμένοντας στις περισσότερες περιπτώσεις και οικονομικά εξαρτημένοι από αυτούς. Το πρόσφατο κυβερνητικό σχέδιο που επιδίωκε να βοηθήσει τους νέους να αποκτήσουν πρόσβαση στην αγορά των ακινήτων κατά το διάστημα 2009-2012 αποτέλεσε θύμα της κρίσης που χτύπησε τη χώρα.

Στη γειτονική Ιταλία, που επίσης περιλαμβάνεται στα περίφημα PIIGS του ευρωπαϊκού νότου, η εθνική στατιστική αρχή υπολόγισε πως το 60% των νέων μέχρι 35 έχουν μηνιαίο εισόδημα μικρότερο των 1.000€ με τα ποσοστά ανεργίας για τις ίδιες ηλικίες να αγγίζουν το 30%. Αυτός ο συνδυασμός καθιστά κάθε σκέψη απόκτησης ιδιόκτητης στέγης ή ακόμη και ενοικίασης απαγορευτική. Έτσι, περίπου το 38% των Ιταλών ηλικίας 18-39 (!) ετών καταλήγουν να μένουν ακόμη με τους γονείς τους. 

Αλλά ακόμη και στη Γαλλία που έχει δεχτεί συγκριτικά λιγότερους κραδασμούς από την κρίση, σύμφωνα με τη Eurostat το 30% των νέων 18-34 ετών εξακολουθούν να μένουν με τους γονείς τους. Αρκετά διαφορετική είναι η κατάσταση σε χώρες όπως η Ολλανδία, η Γερμανία και η Αυστρία, όπου παραδοσιακά οι νέοι εγκαταλείπουν όσο το δυνατόν νωρίτερα το πατρικό σπίτι, όμως την τελευταία πενταετία αρκούνται κατά κύριο λόγο (σε ποσοστό περίπου 25%) σε λύσεις συγκατοίκησης με τουλάχιστον δύο ακόμη άτομα. 

Στην Ελλάδα το ποσοστό των νέων 25 έως 34 ετών που ζουν με τους γονείς τους αγγίζει, σύμφωνα με τη Eurostat, το 50,7%. Τις πρώτες θέσεις στην αντίστοιχη κατηγορία καταλαμβάνουν η Σλοβενία, η Βουλγαρία και η Μάλτα με ποσοστά που φτάνουν μέχρι και το 57%. Ένα μοναδικό ελληνικό πρόβλημα που δεν έχουν καταγράψει ακόμη οι στατιστικές, όμως, είναι πως η κρίση και κυρίως τα νέα δεδομένα που αυτή έχει διαμορφώσει, έχει οδηγήσει πολλούς ανθρώπους που ξεπερνούν τις μετρήσιμες ηλικίες, να επιστρέψουν στο πατρικό σπίτι, φέρνοντας μαζί τους και την οικογένειά τους…

Ανταγωνιστικότητα, κινητικότητα και ανισότητες Οι νέοι αναγκάζονται στις περιπτώσεις να μείνουν με τους γονείς τους, επειδή δεν έχουν αρκετά χρήματα για να εξασφαλίσουν δική τους στέγη. Το περιορισμένο εισόδημα συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με δύο λέξεις βγαλμένες από το ευαγγέλιο της κρίσης, την ανταγωνιστικότητα και την κινητικότητα. Η πανθομολογούμενη ανάγκη για περισσότερη ανταγωνιστικότητα γενικώς στην Ευρώπη αλλά και ειδικώς στις χώρες του νότου έχουν οδηγήσει σε χαμηλούς, πολλές φορές πολύ χαμηλούς μισθούς, σε ελαστικές μορφές εργασίας και συχνά και σε μαύρη εργασία. Η πλειονότητα των νέων κάτω των 30 που εργάζεται, το κάνει είτε χωρίς συμβόλαιο είτε με συμβάσεις περιορισμένου χρόνου. Ούτως ή άλλως στη χώρα, σύμφωνα με τα στοιχεία που δημοσίευσε το Σώμα Επιθεωρητών Εργασίας το 2012, το ποσοστό των συμβάσεων μερικής και εκ περιτροπής απασχόλησης στις νέες προσλήψεις, αντιστοιχεί πια στο 50,1% του συνόλου των συμβάσεων. 

Αυτές οι… ελαστικές μορφές εργασίας συνοδεύονται από χαμηλούς μισθούς και από έλλειψη κοινωνικής ασφάλισης. Έτσι, οι νέοι οδηγούνται στην κινητικότητα εντός της Ευρώπης σε αναζήτησης εργασίας. Το δυστύχημα είναι ότι στις περισσότερες περιπτώσεις αυτή η προστιθέμενη αξία της Ευρωπαϊκή Ένωση δεν εκλαμβάνεται από τους νέους ως ελευθερία ή επιλογή αλλά ως αναγκαιότητα. Κάπως έτσι, δημιουργούνται μεγάλες ανισότητες στους κόλπους της Ευρώπης. Την ίδια στιγμή που ο νότος προσπαθεί να βάλει φρένο στα αρνητικά ρεκόρ ανεργίας και ελλείμματος, η Γερμανία ανακοίνωσε στα τέλη Οκτωβρίου πως κατέγραψε θετικό ρεκόρ απασχόλησης με περισσότερους από 42.000.000 απασχολούμενους. Αυτές οι εξώφθαλμες ανισότητες καθιστούν μοιραία πιο δύσκολη τη συνολική αντιμετώπιση του προβλήματος της ανεργίας σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Ανταγωνιστικότητα, κινητικότητα και ελαστικότητα έχουν ως κοινό τους παρονομαστή και πάλι την έλλειψη σταθερής στέγης για τους νέους της Ευρώπης. 

Αναζητώντας λύσεις Λύσεις υπάρχουν, αρκεί να αναζητηθούν σε εναλλακτικές μορφές κατοικίας. Εκτός από την ιδιοκτησία και την ενοικίαση με όρους αγοράς, υπάρχει και η κοινωνική στέγη στα περισσότερα κράτη- μέλη της Ε.Ε. Στην Ελλάδα, βέβαια, ο Οργανισμός Εργατικής Κατοικίας, η μόνη μορφή οιονεί κοινωνικής στέγης, ήταν από τα πρώτα θύματα των προγραμμάτων λιτότητας. Χώρες, όμως, όπως η Ολλανδία όπου το 32% των ενοικιαζόμενων σπιτιών εμπίπτουν στην κοινωνική στέγη ή η Αυστρία, όπου το αντίστοιχο ποσοστό αγγίζει το 23%, δείχνουν το δρόμο. 

Η κοινωνική κατοικία (social housing) έχει διάφορες εκφράσεις, όπως η δημόσια στέγη, η επιδότηση ενοικίων, η μοιραζόμενη ιδιοκτησία και άλλες. Το πρόβλημα για τους νέους της Ευρώπης είναι πως σχεδόν σε όλες τις χώρες δεν πληρούν τα κριτήρια ώστε να εξασφαλίσουν πρόσβαση στην κοινωνική στέγη, μια και δεν αποτελούν ή έστω δεν αποτελούσαν μέχρι σήμερα, ευπαθή κοινωνική ομάδα. Εξάλλου, υπάρχει σε πολλές χώρες και το κοινωνικό ταμπού απέναντι στην κοινωνική κατοικία…

Η αγορά ακινήτων, αφού έσκασε σαν φούσκα, οδήγησε σε τραγικά φαινόμενα όπως οι εξώσεις στην Ισπανία, όπου 350.000 οικογένειες έχασαν το σπίτι τους σε πλειστηριασμό από το 2008. Η Ελλάδα δείχνει να περιμένει στη σειρά για να βιώσει την ίδια μοίρα με την ενδεχόμενη άρση στους πλειστηριασμούς πρώτης κατοικίας. Όσα σπίτια παραμένουν κενά μετά τους πλειστηριασμούς, αφού η αγορά αδυνατεί να τα καλύψει θα μπορούσαν να μετατραπούν σε κοινωνικές κατοικίες. Η πρόταση έχει κατατεθεί εδώ και καιρό από δυναμικές ομάδες πολιτών τόσο στην Ιρλανδία όσο και στην Ισπανία, όμως προς το παρόν η αγορά παραμένει ρυθμιστής.

Παράλληλα, παραδείγματα από τη Μεγάλη Βρετανία (στο Bedfordshire και αλλού) αποδεικνύουν πως οι πάροχοι κοινωνικής στέγης μπορούν να διαδραματίσουν πολλαπλό ρόλο, προωθώντας από τη μία την ενεργειακή αναβάθμιση μεγάλου αριθμού διαμερισμάτων, μειώνοντας δραστικά το κόστος για θέρμανση και καθιστώντας τα προσβάσιμα στους νέους, αλλά και βοηθώντας στην περαιτέρω επαγγελματική κατάρτιση των νέων και συνδέοντάς τους με την τοπική αγορά εργασίας.

Μία ακόμη ευρωπαϊκή πρόταση αφορά τη μετατροπή των γραφείων που παραμένουν άδεια σε κατοικίες χαμηλού κόστους που θα στοχεύον σε νέους αγοραστές ηλικίας έως 30 ετών. 

Χρήματα για την υλοποίηση των λύσεων στα σύνθετα προβλήματα που συνδέονται με τους νέους της Ευρώπης έχουν δεσμευτεί στον προϋπολογισμό της Ένωσης για την περίοδο 2014-2020, το 1/3 του οποίου (περισσότερα από 350 δις. €) θα διατεθεί για την επίτευξη μεγαλύτερης συνοχής. Χώρες όπως η Ελλάδα θα τύχουν και πλεονεκτικής μεταχείρισης αναφορικά με την προαπαιτούμενη συγχρηματοδότηση για την απορρόφηση αυτών των πόρων που δε θα έπρεπε να έχουν την αργόσυρτη τύχη του ΕΣΠΑ της περιόδου που ολοκληρώνεται.

Στο τέλος της ημέρας, όλα θα εξαρτηθούν από την προτεραιότητα που θα δώσει κάθε χώρα με την πολιτική της στην αποφυγή μίας “χαμένης γενιάς”. Γιατί μία γενιά πειραματόζωο ποικίλων πολιτικών που καταλήγει χωρίς δική της στέγη, εξαρτημένη της προηγούμενης, τότε είναι πράγματι μάλλον μία “χαμένη γενιά”.