Θεσσαλονίκη: Ο κύκλος των χαμένων ευκαιριών

H Θεσσαλονίκη γιορτάζει 100 χρόνια ελευθερίας και έχει πλούσια ιστορία για να γιορτάσει, αλλά ταυτόχρονα και μία σύγχρονη πραγματικότητα που θα πρέπει να προβληματίσει τους φορείς και τους πολίτες της.

Oι Μεταμορφώσεις της πόλης

Από τον Οκτώβριο του 1912 που η Θεσσαλονίκη πέρασε υπό ελληνική κυριαρχία, η πόλη έχει υποστεί μία σειρά από θετικές και αρνητικές μεταμορφώσεις που την έχουν οδηγήσει στη σημερινή κατάσταση. Η καθηγήτρια Αρχιτεκτονικής του ΑΠΘ, Αλέκα Καραδήμου- Γερόλυμπου σε μία παλιότερη ομιλία της στο Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης σκιαγράφησε με πολύ εύστοχο και γλαφυρό τρόπο την πορεία της Θεσσαλονίκης από την μπελ επόκ μέχρι τη σημερινή αναρχία. Οι ίδιες θέσεις αναπτύσσονται και σε ένα κεφάλαιο του συλλογικού τόμου «Η Θεσσαλονίκη στο Μεταίχμιο» (Γρ. Καυκαλάς, Λόης Λαμπριανίδης, Ν. Παπαμίχος, “Η Θεσσαλονίκη στο μεταίχμιο- Η πόλη ως διαδικασία αλλαγών”, Κριτική, Θεσσαλονίκη, 2008).

Η πόλη της μπελ επόκ και της εποχής του «Ανατολικού Ζητήματος» (1869-1912) έδωσε τη θέση της στην υπό ελληνική κυριαρχία πολυεθνική Θεσσαλονίκη που ήταν πρωτοπόρος στην ευρωπαϊκή πολεοδομία (1912-1922). Μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και τον Εμφύλιο, η πόλη παραδόθηκε στην κυριαρχία του μπετόν (1950-1990) για να «αναδυθεί τέλος η διάσπαρτη πόλη του τυχαίου και της ιδιοτέλειας» (1990-σήμερα). Η ίδια πόλη ακολούθησε τόσο διαφορετικές διαδρομές μέσα σε ενάμιση αιώνα.

Σε όλη αυτή την πάροδο των ετών, μπορούν να εντοπιστούν αναρίθμητες χαμένες ευκαιρίες ανάπτυξης της Θεσσαλονίκης. Αν εστιάσει κανείς την προσοχή του στο δεύτερο μισό του αιώνα ανεξαρτησίας της πόλης, θα διαπιστώσει μία επίμονη αστοχία στις περισσότερες σημαντικές επιλογές για το δρόμο εξέλιξης που θα έπρεπε να ακολουθηθεί.

*Στα μέσα της δεκαετίας του ’50 ξηλώνεται το δίκτυο του τραμ, μια και ο ΟΑΣΘ ανέλαβε το μονοπώλιο στις αστικές συγκοινωνίες της πόλης. Έτσι, η Θεσσαλονίκη από πολύ νωρίς έχασε ένα βολικό, φτηνό και κυρίως οικολογικό μέσο μαζικής μεταφοράς για λόγους που σίγουρα δεν αφορούσαν τη λειτουργικότητα του ίδιου του μέσου. Τι κι αν η κατά κύριο λόγο ισόπεδη μορφολογία της πόλης πρόσταζε διαφορετικά…

*Σταδιακά, οι τοπικοί άρχοντες αποφάσισαν την κατάργηση της θαλάσσιας, αστικής και περιαστικής συγκοινωνίας. Και πάλι το μονοπώλιο του ΟΑΣΘ έπαιξε καθοριστικό ρόλο και ακόμη και σήμερα μπλοκάρει τις όποιες προσπάθειες αναβίωσης του συγκεκριμένου μέσου. Κι αν η αποξένωση από το Θερμαϊκό κόλπο δε δείχνει να ενδιαφέρει πολλούς, κανείς δεν μπορεί να παραβλέπει πως η κατάργηση της θαλάσσιας συγκοινωνίας ήταν ένα πρώτο βήμα για την απαξίωση του λιμανιού της Θεσσαλονίκης.

*Η άναρχη δόμηση είναι ένα αναμφίσβητητο χαρακτηριστικό της σύγχονης Θεσσαλονίκης. Η επέκταση της πόλης πραγματοποιήθηκε χωρίς έναν κεντρικό σχεδιασμό. Το σχέδιο Εμπράρ, που εκπονήθηκε και εφαρμόστηκε για την αναμόρφωση της Θεσσαλονίκης μετά τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917, παραμένει μέχρι και σήμερα η τελευταία συγκροτημένη προσπάθεια αστικού σχεδιασμού. Ο Ερνέστ Εμπράρ κόμισε μία ολοκληρωμένη φιλοσοφία ανάπτυξης για τη Θεσσαλονίκη. Και ως φόρο τιμής εισέπραξε ένα σκοτεινό σοκάκι στα Άνω Λαδάδικα…

Μεγαλόπνοα σχέδια

Το Ρυθμιστικό Σχέδιο και τα Γενικά Πολεοδομικά Σχέδια αποδείχτηκαν ψιλά γράμματα μπροστά στις de facto πολιτικές αποφάσεις. Έτσι, ποικίλες πολιτικές σκοπιμότητες κατέστρεψαν το σχέδιο της πόλης και έπνιξαν πολλές περιοχές, με πρώτο και καλύτερο το ιστορικό κέντρο, στο τσιμέντο. Τις πάσης φύσεως σκοπιμότητες τόσο σε τοπικό όσο και σε εθνικό επίπεδο μπορεί να τις διαβάσει κανείς πίσω από τα δεκάδες μεγαλόπνοα σχέδια που είτε δεν εφαρμόζονται είτε ακόμη κι όταν εφαρμόζονται το μόνο που κάνουν είναι να πλήττουν ακόμη περισσότερο την εικόνα της πόλης. Τα παραδείγματα πολλά:

-Η μετεγκατάσταση της ΔΕΘ μακριά από το κέντρο της πόλης ήταν ένα από τα επόμενα ανέκδοτα σε μακέτα.. Η εγκατάλλειψη του δίνει μια πρώτης τάξεως ευκαιρίας βάση του σχεδίου που έχει η ΔΕΘ να συνδιαστεί εκθεσιακός χώρος με το πάρκο, εκεί όπου ο Εμπράρ είχε οραματιστεί το μητροπολιτικό πάρκο της Θεσσαλονίκης.

-Η υποθαλάσσια αρτηρία ευτυχώς αποτράπηκε από τη δυναμική κίνηση πολιτών εναντίον της. Ένα έργο που, όπως σωστά υποστήριζε η ομότιτλη ταινία, ήταν «μία τρύπα στο νερό», αλλά θα υποθήκευε το μέλλον της πόλης. Ακόμη δεν έχει δοθεί η παραμικρή εξήγηση για τη λογική, στην οποία βασίστηκε ο σχεδιασμός της συγκεκριμένης υποθαλάσσιας. Προίκα της υπόθεσης μία παχυλή αποζημίωση στην ανάδοχο εταιρία για τη μη τέλεση του έργου βάσει της υπογεγραμμένης σύμβασης.

-Τα εγκαταλελειμένα στρατόπεδα αποτελούν μερικούς από τους τελευταίους δημόσιους χώρους της Θεσσαλονίκης. Τα τελευταία είκοσι χρόνια σχέδια επί σχεδίων και διαβουλεύσεις επί διαβουλεύσεων συντηρούν απλά ρετρό εικόνες και χορταριασμένα οικόπεδα σε πολλά σημεία της πόλης.

-Το νέο δημαρχείο είναι μία πονεμένη ιστορία. Η Θεσσαλονίκη μπορεί αυτή τη στιγμή να έχει το μεγαλύτερο και το πιο σύγχρονο δημαρχείο στην Ευρώπη χωρίς να είναι ούτε η μεγαλύτερη ούτε η πιο εξελιγμένη πόλη στην ήπειρο αυτή. Η πρωτοφανής σπατάλη των ούτως ή άλλως περιορισμένων πόρων τόσο της τοπικής αυτοδιοίκησης όσο και των εκάστοτε κυβερνήσεων προσέφερε ένα έργο που άφησε τεράστια χρέη.

Εμείς οι πολίτες

Ένας παράγοντας, όμως, με τη δική του ξεχωριστή σημασία, που μάλιστα οξύνει τα προβλήματα της πόλης τα τελευταία χρόνια είναι η νοοτροπία των Θεσσαλονικέων. Δεν αισθανόμαστε πολίτες, αλλά παραμένουμε απλοί κάτοικοι, φιλοξενούμενοι της Θεσσαλονίκης. Αυτή η απόσταση είναι η αιτία για πολλά χρονίζοντα προβλήματα της καθημερινότητας. Η μετάλλαξη των κατοίκων σε πολίτες είναι καθαρά και μόνο θέμα διάθεσης και αντίληψης των πραγμάτων. Οι άνθρωποι της πόλης να αρχίσουν να αντιλαμβάνονται το δημόσιο χώρο ως δικό τους χώρο, ως χώρο δημιουργίας και… ζωής. Να ζήσουν ανάμεσα στα κτίρια και όχι μόνο μέσα σε αυτά. Η συγκυρία δεν επιτρέπει πολλές απαιτήσεις για έργα, αλλά προκαλεί περισσότερο από κάθε άλλη φορά για αυτοοργάνωση και πράξεις. Μικρές πράξεις που μπορούν να βελτιώσουν έστω και λίγο την καθημερινότητα.

Οι πόλεις δεν καταστρέφονται από μόνες τους. Οι άνθρωποι τις ομορφαίνουν ή τις καταστρέφουν. Η ιστορία της πόλης δείχνει το δρόμο. Η Θεσσαλονίκη μεταμορφώθηκε και εξελίχθηκε σε πολύ δυσμενέστερες συνθήκες από τις σημερινές. Επέστρεψε στην ευημερία μετά από πολέμους, μία μεγάλη πυρκαγιά και έναν μεγάλο σεισμό. Σήμερα, το στοίχημα είναι να μπορέσει η πόλη να ανακάμψει από τη λεηλασία των ίδιων της των κατοίκων. Ο κύκλος κλείνει και άλλη ευκαιρία για να πάει χαμένη δεν υπάρχει…

*Η φωτογραφία είναι της Κύας Τζήμου

Διαβάστε επίσης: Υποθαλάσσια, μια τρύπα στο νερό

Μεγάλα έργα, μεγάλες προσδοκίες

Μπείτε και κάντε like εδώ για να ενημερώνεστε για όλα τα γραμμένα αποκλειστικά για το parallaximag.gr άρθρα.