Έτσι ενήλικες Ρομά αποκτούν απολυτήριο δημοτικού

Λέξεις: Άγγελος Χατζηνικολάου

Μια ετεροχρονισμένη σχολική μετάβαση μαθητών/τριών ενηλίκων Ρομά από την Πρωτοβάθμια στην Δευτεροβάθμια εκπαίδευση.

Κάθε χρόνο σε πολλά σχολεία οργανώνεται ειδικό πρόγραμμα μετάβασης στο Γυμνάσιο για τους/τις μαθητές/τριες της Στ΄ τάξης Δημοτικού. Αυτή η διαδικασία δεν θεωρείται μόνο ότι είναι μια μετακίνηση στον επόμενο φορέα αγωγής. Δεν είναι μια απλή συνέχεια ή συνέπεια της διαρθρωτικής δομής του εκπαιδευτικού συστήματος. Η μετάβαση σηματοδοτεί μια εξελισσόμενη διαδικασία με κύριο γνώρισμα την προσωπική μοναδική βίωση και αίσθηση αλλαγών που αφορούν την διαδικασία εκπαιδευτικών σχέσεων, τρόπους πρόσκτησης της γνώσης κλπ.

Η σπουδαιότητα της σχολικής μετάβασης μπορεί να αποτελεί πρόγευση των μετέπειτα κοινωνικών μεταβάσεων. Ενδεχομένως να ασκεί καθοριστική επίδραση στην προσαρμοστικότητα και την επιτυχή αντιμετώπιση των προκλήσεων από τους/τις μαθητές/τριες. Τα προγράμματα αυτά συνήθως οργανώνονται στη βάση ότι η επόμενη βαθμίδα εκπαίδευσης αντιμετωπίζεται ως πρόβλημα, που προκαλεί άγχος και δυσκολίες προσαρμογής. Κατά την μετάβαση με τις ισχύουσες εκπαιδευτικές συνθήκες απαιτείται από το άτομο προσωπικός αναπροσανατολισμός.

Ένα «ετεροχρονισμένο οφειλόμενο» πρόγραμμα μετάβασης οργανώσαμε κι εμείς στο τμήμα γραμματισμού ενηλίκων Ρομά στο 5^ο Διαπολιτισμικό Δημοτικό Σχολείο Μενεμένης στον Δενδροπόταμο για την εγγραφή και φοίτηση τους στο σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας (ΣΔΕ). Το ιδιότυπο αυτό πρόγραμμα υλοποιήθηκε με καθυστέρηση 15, 20, 30 και 35 χρόνια για έναν άντρα και για 6 γυναίκες Ρομά του Δενδροποτάμου. Σ’ αυτό το πρόγραμμα μετάβασης δεν χρειάστηκαν διαδικασίες προετοιμασίας ψυχολογικής υποστήριξης. Αντίθετα οι ενήλικες μαθητές/τριες Ρομά περιμένουν την φοίτηση στο ΣΔΕ ως μια πρόκληση και προσδοκία, που θα δημιουργήσει θετικές εξελίξεις στην ζωή τους. Πριν μερικές μέρες οργανώσαμε μια λιτή εκδήλωση απονομής των απολυτηρίων στον επιτυχόντα  και στις 6 επιτυχούσες των εξετάσεων. Στην εκδήλωση συμμετείχε αντιπροσωπία των μαθητών/τριών του ΣΔΕ Αμπελοκήπων- Μενεμένης με καθηγητές/τριες και τον Δντή. Το σχολείο εδρεύει και αυτό στην συνοικία του Δενδροποτάμου.

Η συγκεκριμένη εκπαιδευτική διαδικασία απόκτησης απολυτηρίων με ενήλικες Ρομά έχει ιστορία δυο δεκαετιών τουλάχιστον, γι’ αυτό και το τμήμα γραμματισμού ενηλίκων του σχολείου έχει αποκτήσει ουσιαστική θεσμική διάσταση στην τοπική κοινωνία του Δενδροποτάμου. Πιο συγκεκριμένα στο 5^ο Διαπολιτισμικό Δημοτικό Σχολείο εδώ και 20 χρόνια –από το 2003 με μια παύση τα τρία χρόνια της πανδημίας- λειτουργούμε τμήμα γραμματισμού ενηλίκων για Ρομά που δεν ολοκλήρωσαν την πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Όλα αυτά τα χρόνια το τμήμα στηρίζεται στον εθελοντισμό των δασκάλων του σχολείου, οι οποίοι/ες αναλαμβάνουμε την οργάνωση του τμήματος, τον σχεδιασμό και την υλοποίηση των μαθημάτων κατά τις απογευματινές ώρες στο σχολείο. Από το 2013 και μετά το σχολείο έχει αναλάβει και την οργάνωση ειδικών εξετάσεων των ενηλίκων για απόκτηση απολυτηρίου Δημοτικού Σχολείου, όπως ορίζουν οι κείμενες νομικές διατάξεις. Αυτήν την περίοδο κρατάμε συστηματικά στοιχεία από τα οποία φαίνεται ότι έχουν αποκτήσει 116 άντρες και γυναίκες Ρομά του Δενδροποτάμου. Από το 2003 μέχρι σήμερα έχουν αποκτήσει απολυτήριο τουλάχιστον 150 άτομα. Την τελευταία σχολική χρονιά εγγράφηκαν 12 ενήλικες  και φοίτησαν τακτικά 10 άτομα στο τμήμα γραμματισμού. Κατά το τρέχον σχολικό έτος ένας άντρας και 6 γυναίκες Ρομά συμμετείχαν με επιτυχία στην διαδικασία των εξετάσεων και απέκτησαν απολυτήριο Δημοτικού σχολείου.

5^ο Διαπολιτισμικό Δημοτικό σχολείο Μενεμένης

Στην εκδήλωση απονομής των απολυτηρίων και μετάβασης στο ΣΔΕ πρώτα- πρώτα μίλησαν οι διευθυντές των σχολείων για την ιστορική αξία της εκπαίδευσης και της μόρφωσης ως δικαίωμα του ανθρώπου. Στην συνέχεια τοποθετήθηκαν ο μαθητής κ. Στέφανος Γανώτης (ενήλικας Ρομ) ως εκπρόσωπος από το ΣΔΕ και η κ. Ειρήνη Δημητρίου, μαθήτρια του τμήματος γραμματισμού ενηλίκων και επιτυχούσα των εξετάσεων. Παρενέβησαν και άλλοι/ες ενήλικες Ρομά (μαθητές/τριες) και τόνισαν με τον δικό τους λόγο για τη σημασία του σχολείου και των δασκάλων -καθηγητών στον Δενδροπόταμο. Στην συνέχεια ο επιτυχών και οι επιτυχούσες παρέλαβαν το απολυτήριο δημοτικού και υπέβαλαν αιτήσεις για εγγραφή στο ΣΔΕ παραλαμβάνοντας ταυτόχρονα ο Δντής αντίγραφα των απολυτηρίων.

Η ιδιαίτερη σημασία της εκπαίδευσης για του Ρομά αποτυπώνεται στην ομιλία της κ Ειρήνης απόφοιτης του τμήματος γραμματισμού ενηλίκων. Παρουσίασε το συλλογικό κείμενο των μαθητών/τριών με αφορμή την συγκεκριμένη μέρα, το οποίο παράχθηκε από τις αρχές Μαϊου στο τμήμα γραμματισμού και από γυναίκες Ρομά, που δεν συμμετείχαν στις εξετάσεις.

Στο κείμενο αποτυπώνεται η σημασία της εκπαίδευσης, κάποιοι από του λόγους αποκλεισμού των Ρομά και οι διαστάσεις συνειδητοποίησης και σημασίας της εκπαίδευσης μέσω του γραμματισμού. Στην παρέμβασή της η κυρία Ειρήνη τόνισε τη σημασία του ρόλου των δασκάλων «που φροντίζουν να κρατούν όρθιο και ανοικτό το σχολείο». Έθιξε την κοινωνική διάσταση της παρέμβασή του σχολείου στην τοπική κοινωνία διασφαλίζοντας το Δικαίωμα στην εκπαίδευση και στην μόρφωση των Ρομά ως ενηλίκων. Ευχαριστώντας τους/τις δασκάλους/ες του σχολείου τόνισε: «Φρόντισαν για τις εξετάσεις μας, για να μας νομιμοποιήσουν σαν μαθήτριες και μαθητή. Να νομιμοποιήσουν όσα μάθαμε». Στον λόγο της η κ Ειρήνη ευχαρίστησε και τις δυο καθαρίστριες του σχολείου (τις κ Θεόνη και Θεοδώρα). Μια σημαντική παράμετρος κι αυτή φέρνοντας στο προσκήνιο τη παιδαγωγική διάσταση της συλλογικότητας του σχολείου. Ότι δηλ η υπόθεση της μόρφωσης επιτυγχάνεται με την συμβολή, τη συμμετοχή, το διάλογο (με τις όποιες αντιθέσεις, συνθέσεις κλπ) και τη συνεργασία όλων των μελών της σχολικής κοινότητας. Όπου σχολική κοινότητα είναι παιδιά, δάσκαλοι/ες, γονείς προσωπικό του σχολείου και κοινωνία του Δενδροποτάμου με τους θεσμούς της.

Ξέραμε από παλιά και επιβεβαιώνεται καθημερινά ότι η συμμετοχή των ίδιων των Ρομά σε όλες τις κοινωνικές διαδικασίες είναι αυτή που θα καταπολεμήσει τις ποικίλες μορφές αποκλεισμού και του αποκλεισμού από την εκπαίδευση. Με άλλα λόγια συνειδητοποιούμε ότι οι συμμετοχικές διαδικασίες και οι συλλογικές προσπάθειες είναι αυτές που θα φέρουν τα όποια θετικά μελλοντικά αποτελέσματα στους/στις Ρομά. Ακριβώς αυτήν την συλλογικότητα ως μεθοδολογία προτάσσουμε στο σχολείο, η οποία δεν αφορά ένα αόριστο εκπαιδευτικό πλαίσιο σχέσεων, αλλά τις συγκεκριμένες καθημερινές σχέσεις στο τμήμα γραμματισμού και στο σχολείο. Αν απουσιάσει κάποιος από τους δημιουργούς της σχολικής κοινότητας, για μας δεν μπορεί να αναπληρωθεί το κενό. Οι εμπειρίες του/της καθενός/μιας είναι σημαντικές στην μαθησιακή διαδικασία μιας και ο/η καθένας/μια συμβάλλει με τον τρόπο του στη διαμόρφωση της συλλογικής εμπειρίας, η οποία αποτυπώνεται στα κείμενα, όπως αυτό στο οποίο αναφέρεται η κ Ειρήνη. Έτσι οι διαδικασίες αναδεικνύουν τη ζωή των Ρομά ως περιεχόμενο μάθησης και αλληλεγγύης.

Καθημερινά καταγράφεται στο τμήμα γραμματισμού η αξία που αποδίδουν οι Ρομά στο σχολείο και στους δασκάλους. Στους λόγους των δυο ενηλίκων Ρομά αναδείχθηκε η σημασία της εκπαίδευσης για τις κοινωνικά αποκλεισμένες ομάδες και πιο συγκεκριμένα για τους/τις Ρομά του Δενδροποτάμου. Ταυτόχρονα το περιεχόμενο του κειμένου εκπέμπει και ένα επιπλέον αισιόδοξο μήνυμα για την θέση των Ρομά απέναντι στα μυθεύματα περί πολιτισμικής ασυμβατότητας τους με την εκπαίδευση και την μόρφωση. Μια τελευταία ανάγνωση της παρέμβασης των δυο ενηλίκων Ρομά στην εκδήλωση αποσβήνει όλα εκείνα τα επιχειρήματα απαξίωσης του σχολείου και των δασκάλων, που πολλές φορές επιχειρείται στο δημόσιο λόγο από κοινωνικούς, πολιτικούς και δημοσιογραφικούς κύκλους. Οι συγκεκριμένοι/ες μαθητές/τριες ως ανταποκριτές πολίτες της τοπικής κοινωνίας του Δενδροποτάμου είναι με άλλα λόγια οι κοινωνικοί σύμμαχοι των εκπαιδευτικών.

Αυτά ως προς την πρώτη  ανάγνωση του «αποχαιρετιστήριου» λόγου της κ Ειρήνης και του συλλογικού κειμένου των ενηλίκων Ρομά, που θα συνεχίσουν την φοίτηση και την επόμενη χρονιά. Τα μηνύματα όμως αυτού του λόγου δεν σταματούν εδώ. Διαβάζοντας πίσω από τα γράμματα το περιεχόμενο του λόγου ανακαλύπτουμε- αποκρυπτογραφούμε- ότι το κύριο μήνυμά του αναφέρεται ως πρόταση για τον μελλοντικό ρόλο του σχολείου. Με άλλα λόγια υπονοεί ως πρόταση την παιδαγωγική ευθύνη των δασκάλων για την υλοποίηση της ιστορικά διαμορφωμένης παιδαγωγικής υπόσχεσης: «όλα τα παιδιά μπορούν και πρέπει να μάθουν γράμματα για ένα καλύτερο και δικαιότερο μέλλον χωρίς αποκλεισμούς». Και αυτό το μήνυμα απευθύνεται σε μας, τους/τις δασκάλους/ες, με την αποκρυπτογραφούμενη προτροπή να επαναλαμβάνεται το πρόγραμμα γραμματισμού ως θεσμική λειτουργία. Μια προτροπή που απαιτεί την παιδαγωγική δέσμευση του/της κάθε δασκάλου/ας ως θεσμικού εκπροσώπου του σχολείου στην τοπική κοινωνία.

Η θεώρηση αυτή δεν είναι τυχαία. Για μας η παρουσία –η συμμετοχή (συμπερίληψη) στο σχολείο των παιδιών Ρομά και των γονιών τους, των μεταναστών και των προσφύγων δεν είναι πρόβλημα, αλλά πλούτος (γνωστικός, μαθησιακός, κοινωνικές εμπειρίες κλπ). Οι εμπειρίες όλων ως πολιτισμικός πλούτος και ταυτόχρονα μαθησιακό υλικό αφορά το σύνολο της σχολικής κοινότητας και από αυτό όλοι/ες κερδίζουν: παιδιά, γονείς, δάσκαλοι/ες. Η ευθύνη του σχολείου και του ρόλου των δασκάλων στο σημείο αυτό «επιτείνεται -πολλαπλασιάζεται» προκειμένου να εντοπίζει και να αξιοποιεί όλες εκείνες τις εμπειρίες, που φέρνουν οι κοινωνικές ομάδες στο σχολείο και διαμορφώνουν πλαίσια σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και αλληλεγγύης. Πρόκειται για μια επίπονη και σοβαρή εκπαιδευτική διαδικασία μιας και συνεχώς ελλοχεύει ο κίνδυνος διείσδυσης στη σχολική ζωή ρατσιστικών αντιλήψεων και στάσεων. Αυτές οι αντιλήψεις έχουν ως αποτέλεσμα να εξοβελίζονται πολλά παιδιά Ρομά σε σχολική αποτυχία και αποκλεισμό ή να διώχνονται από το εκπαιδευτικό σύστημα. Δυστυχώς στο λόγο πολλών κειμένων (λογοτεχνικού, δημοσιογραφικού, ερευνητικού και επιστημονικού περιεχομένου), που μπορεί να δίνονται και ως μορφωτικό υλικό, πολλές φορές υπάρχει ο κίνδυνος αναπαραγωγής ή επιβεβαίωσης κυρίαρχων αντιλήψεων περί πολιτισμικής ασυμβατότητας των Ρομά με την εκπαίδευση. Δεν είναι σπάνιο ότι ο λόγος περιγραφής της ζωής των Ρομά με φολκλόρ ή άλλο είδος περιεχόμενο να έχει ως επακόλουθο μια άρρητη- άφατη- ρατσιστική ερμηνεία, η οποία σε πολλές περιπτώσεις επιβεβαιώνει και αιτιολογεί ως βιολογικά καθοριζόμενη την δήθεν ασυμβατότητα των Ρομά με την εκπαίδευση. Στην εκπαιδευτική πραγματικότητα η ανάδειξη από τους/τις δασκάλους/ες αυτών των διαστάσεων των κειμένων (λογοτεχνικού, δημοσιογραφικού, ή άλλου περιεχομένου) πρόκειται για μια σημαντική συμβολή στην αντιμετώπιση του ρατσισμού σε εκπαιδευτικό και κοινωνικό επίπεδο.

Στο δικό μας πλαίσιο του τμήματος ενηλίκων πρώτα- πρώτα ο γραμματισμός είναι συνώνυμη διαδικασία της συνειδητοποίησης ως σκοπός. Για τον λόγο αυτό δίνουμε βαρύτητα να μην μηρυκάζουν οι ενήλικες Ρομά (μαθητές/τριες) τον εύκολο, εύπεπτο κυρίαρχο λόγο ως αυτονόητο με καθολική ισχύ. Μαθαίνουν να μην πέφτουν θύματα αυτών των λόγων. Αντίθετα ως συνειδητοποιημένοι/ες μαθητές /τριες -πολίτες μαθαίνουν να επεξεργάζονται στα δικά τους κριτικά πλαίσια όλους τους λόγους και με αναλυτική σκέψη να αναδεικνύουν και να αποδομούν εκείνα τα στοιχεία των κειμένων, που άμεσα ή έμμεσα προτάσσουν την χειραγώγησή των ανθρώπων. Ιδίως κείμενα που αφορούν τους/τις Ρομά. Με άλλα λόγια ως πολίτες υπεύθυνοι/ες και χειραφετημένοι/ες έχει ιδιαίτερη σημασία μέσω της εκπαίδευσης να μάθουν να αδράχνουν στα δικά τους στιβαρά χέρια το μέλλον το δικό τους και το μέλλον των παιδιών τους. Η υπόθεση όμως της χειραφέτησης δεν αφορά μόνο μια ατομική διάσταση, αλλά έχει σημασία να τίθεται αυτή – και τίθεται- ως μια κοινωνική διαδικασία, για να συμβάλλουν και αυτοί/ες στην διεκδίκηση της απόδοσης της κοινωνικής δικαιοσύνης τόσο για τους ίδιους/ες τους/τις Ρομά όσο και για όλες τις καταπιεζόμενες- αποκλεισμένες κοινωνικές ομάδες.

Η εκδήλωση έχει μια ιδιαίτερη σημασία για όλους/ες μας που συμμετείχαμε. Στην επίσημη γλώσσα των θεσμών της εκπαίδευσης λέγεται τελετή επίδοσης –απονομής απολυτηρίων (πτυχίων). Λες και κάποιος τα χαρίζει. Σε μια τελετή με ειδικούς επισήμους τον επιτυχόντα και τις επιτυχούσες Ρομά, τα απολυτήρια δεν τα παραδίδει- απονέμει κάποιος σαν να τα χαρίζει. «Δεν τους τα χαρίζουν(ουμε), αλλά τους τα χρωστούσαν(σαμε)». Τα πήραν με την αξία, τη θέλησή τους «και με το σπαθί τους», κατά τη λαϊκή ρήση. Αν ήταν να τους τα παραδώσει/απονέμει κάποιος/α, έπρεπε να αναρωτηθεί: γιατί η απονομή γίνεται τώρα και σε αυτήν την ηλικία; Ποιες οι ευθύνες μου γι αυτήν την αργοπορία; Ξέρω ότι ανέβηκαν αργά (χρονικά) «στο σκαλί της απονομής». Κάποιες γυναίκες ανέβηκαν το «σκαλί» αργά (κινητικά) από το βάρος των χρόνων, των πόνων και των κόπων της καθημερινής δουλειάς. Κουβαλώντας στην πλάτη μου το βάρος 40 χρόνων διδασκαλίας με «θράσος» τολμώ να εκπροσωπήσω το σύνολο της εκπαίδευσης και να ζητήσω συγγνώμη από τους Ρομά γι’ αυτήν την καθυστέρηση, αν και γνωρίζω ότι πολιτικοί κοινωνικοί και η φτώχεια είναι οι παράγοντες αυτής «της καθυστέρησης». Το κάνω αυτό, γιατί ξέρω πως ο αποκλεισμός από την εκπαίδευση, που βίωσαν στην παιδική ηλικία, ως «ο χαμένος χρόνος της σχολικής ζωής χωρίς την εκπλήρωση του Δικαιώματος στην Εκπαίδευση» δεν γυρίζει πίσω και δεν πρόκειται να προστεθεί στο τέλος της ζωής ως οφειλόμενος- χρωστούμενος χρόνος. Για τον λόγο αυτό πάντα τονίζουμε ότι πληγώνεται η ανθρώπινη αξιοπρέπεια όλων μας, όταν ένα παιδί ή ένας/μια ενήλικας/η δεν έχει ολοκληρώσει την εκπαίδευση.

Μίλησα για το βάρος των 40 χρόνων διδασκαλίας. Για τον γράφοντα, ως υπεύθυνου του τμήματος γραμματισμού και διδάσκοντα σε αυτό από την πρώτη μέρα λειτουργίας του μέχρι σήμερα (και τώρα ως συνταξιούχος δάσκαλος), το βάρους διδασκαλίας δεν είναι μια κατάσταση δυσφορίας, την οποία συνήθως οι άνθρωποι θέλουμε να ξεφορτωθούμε – να αποτινάξουμε. Αντίθετα πρόκειται για «βάρος άθλησης» και προσωπικής ενδυνάμωσης -συνειδητοποίησης. Όπως στον αθλητισμό τα βάρη αποτελούν μέρος της προπόνησης, έτσι και στην περίπτωσή μας το βάρος της διδασκαλίας εμπλουτίζει τις παιδαγωγικές γνώσεις καθιστώντας ενεργή και δυναμική την σκέψη μου. Το βάρος διδασκαλίας ενδυναμώνει τις σχέσεις των ανθρώπων κι εμείς  οι δάσκαλοι/ες «κλέβουμε» από την ζωντάνια των μαθητών/τριών μας. Αυτό το «βάρος» είναι που ενδυναμώνει την ευθύνη μας για ένα σχολείο ευαισθησίας, ανθρωπιάς και ελπίδας. «Ένα σχολείο που (και θα) αφουγκράζεται» την αγωνία των γονιών Ρομά για τη μόρφωση πρωτίστως των παιδιών τους και στη συνέχεια θα αναλαμβάνει δράσεις για την μόρφωση και των γονιών. Αυτή είναι η παιδαγωγική υπόσχεση της καθημερινότητας του σχολείου του Δενδροποτάμου, αν και γνωρίζουμε ότι εξακολουθεί για πολλούς/ες Ρομά να είναι μια ανεκπλήρωτη υπόσχεση.

Η προσπάθεια αυτών των ανθρώπων είναι γιγάντια. Σε πείσμα των καιρών (μετεωρολογικών και κοινωνικών) και όλων των δυσκολιών που βιώνουν, οι ενήλικες Ρομά μαθητές/τριες στο Δενδροπόταμο, έδωσαν και δίνουν ένα ιδιαίτερο περιεχόμενο στο σχολείο. Η χαρά και η δημιουργία που προσφέρουν στο σχολείο, είναι μια διαδικασία που τις μοιραζόμαστε κάθε μέρα. Μαθαίνουμε να ανασυγκροτούμε συνεχώς το πλαίσιο των σχέσεων εμπιστοσύνης με την κοινότητα των Ρομά του Δενδροποτάμου. Σε τελική ανάλυση εμπλουτίζετε ο ρόλος των δασκάλων με νέες διαστάσεις ως κοινωνικά αλληλέγγυων πολιτών και εκπροσώπων της εκπαίδευσης στην τοπική κοινωνία.

Για όλα αυτά συνοψίζοντας: 1. Για το περιεχόμενο που δίνουν οι ενήλικες μαθητές/τριες Ρομά στο σχολείο. 2. Για την εμπειρία που βιώσαμε παρακολουθώντας την προσπάθεια τους ένα χρόνο τώρα στο τμήμα γραμματισμού. 3. Για την προσπάθεια που έκαναν ανεβαίνοντας στο «σκαλί της απονομής». Τους/τις αξίζει ο σεβασμός μας και τα συγχαρητήρια. Στην περίπτωση ως επιλογικό μάθημα του κύκλου ζωής που κλείνουν για φέτος στο τμήμα γραμματισμού τους/τις αφιερώνω το ποίημα του Καβάφη «Το πρώτο σκαλί»:

«Κι αν είσαι στο σκαλί το πρώτο, /πρέπει νάσαι υπερήφανος κι ευτυχισμένος./

Εδώ που έφθασες, λίγο δεν είναι/ τόσο που έκαμες, μεγάλη η δόξα./

Κι αυτό ακόμη το σκαλί το πρώτο/ πολύ από τον κοινό κόσμο απέχει./

Εις ρο σκαλί για να πατήσεις τούτο/ πρέπει με το δικαίωμά σου νάσαι/

Πολίτης εις των ιδεών την πόλι./ Εδώ που έφθασες, λίγο δεν είναι/

τόσο που έκαμες, μεγάλη δόξα».

*O Άγγελος Χατζηνικολάου είναι δάσκαλος