Τα έμφυλα στερεότυπα μέσα από το γαλάζιο και ροζ της παιδικής ηλικίας

Με αφορμή τις πρόσφατες γιορτές των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς, το ζήτημα του διαχωρισμού των παιδικών παιχνιδιών σε αγορίστικα και κοριτσίστικα ήρθε και πάλι στην επικαιρότητα, ανοίγοντας έναν διάλογο για τον ρόλο που μπορεί να παίζουν τα παιχνίδια στην διαμόρφωση της προσωπικότητας των παιδιών και μετέπειτα στην εξέλιξη τους ως ενήλικες.

Το «ροζ» και το «γαλάζιο» που αθώα φαίνονται ως δύο χρώματα, σίγουρα έχουν έναν πιο δυναμικό και καθοριστικό ρόλο στην διαμόρφωση της προσωπικότητας των παιδιών, με έναν διαχωρισμό που ξεκινάει από την κούνια και φτάνει μέχρι τα εφηβικά περιοδικά και ρούχα, οδηγώντας σε έναν έμφυλο διαχωρισμό των προϊόντων, καθορίζοντας τον τρόπο με τον οποίο τα παιδιά κατανοούν τον κόσμο.

Τα έμφυλα στερεότυπα βέβαια, μπορεί να μη τα δημιουργούν τα παιχνίδια, αλλά σε κάθε περίπτωση τα αναπαράγουν και σίγουρα, τα ενισχύουν. Μέσα από τα παιχνίδια, τα παιδιά μαθαίνουν ποιοι ρόλοι και δεξιότητες είναι αναμενόμενοι για αυτά και τους θεωρούν αυτονόητους σύμφωνα με επιστήμονες. Έτσι, από νωρίς όταν τα κορίτσια μαθαίνουν να παίζουν με κούκλες και να ενδιαφέρονται για ρούχα και μακιγιάζ, τα αγόρια από την άλλη, παίρνουν με πλαστικά όπλα, κατασκευές και σετ μικρού επιστήμονα.  Παραδείγματα που σε καμία περίπτωση – και υποθέτω κανείς δεν υπονοεί – δεν απαγορεύουν στο κορίτσι να παίξει με την κούκλα και το αγόρι με το σετ του μικρού επιστήμονα, όμως θα ήταν όλα στην κοινωνία πιο εύκολα και όμορφα, αν το κορίτσι έπαιζε πιο συχνά με επιστημονικά παιχνίδια και το αγόρι θα μπορούσε χωρίς επικρίσεις να ζητήσει μία κούκλα από τους γονείς του.

Πόσο θεμιτός όμως είναι για την εποχή μας, όπου υπάρχει άμεσα η ανάγκη για την ισότητα των φύλων, αυτός ο έμφυλος διαχωρισμός και μάλιστα από την παιδική ηλικία και με βασικό εργαλείο τα παιχνίδια που, πέραν του ψυχαγωγικού και διασκεδαστικού χαρακτήρα τους, προσφέρουν ερεθίσματα και εμπειρίες στα παιδιά, εξελίσσοντάς τα σε ελεύθερους ανθρώπους;

Τι είναι αυτό που συμβαίνει στην ελληνική πραγματικότητα και τι μπορούμε να αλλάξουμε ώστε να φτιάξουμε μία νέα κοινωνία ανθρώπων που βλέπουν αλλιώς τους άλλους και την ίδια της τη ζωή;

Η Δήμητρα Κογκιδου, Καθηγήτρια στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του ΑΠΘ, Συντονίστρια του Δικτύου των Επιτροπών Ισότητας των Φύλων των ΑΕΙ απαντάει στην Parallaxi για όλα αυτά τα στερεότυπα και τον ρόλο των παιδικών παιχνιδιών στην διαμόρφωση των παιδιών και των κοινωνιών.

Ποιες είναι οι πρωτοβουλίες που γίνονται τα τελευταία χρόνια για την κατάργηση του έμφυλου διαχωρισμού των παιχνιδιών;

Κατά τα τελευταία χρόνια, αρκετοί άνθρωποι και οργανώσεις σε όλο τον κόσμο έχουν αρχίσει να αμφισβητούν την έμφυλη διχοτόμηση των παιχνιδιών και να αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες για την κατάργησή της.

‘’Αφήστε τα παιχνίδια να είναι παιχνίδια’’ /Let Toys Be Toys – For Girls and Boys (https://www.lettoysbetoys.org.uk/ ) ήταν ο τίτλος μιας εκστρατείας στη Μ. Βρετανία που άρχισε πριν από 10 περίπου χρόνια ως καμπάνια γονιών και εξελίχθηκε σε μια δυναμική οργάνωση που έχει αναλάβει πολλές πρωτοβουλίες για την κατάργηση του αυστηρού διαχωρισμού ανάμεσα σε ‘’αγορίστικα’’ και ‘’κοριτσίστικα’’ παιχνίδια.

‘’Τα παιχνίδια δεν έχουν φύλο’’ είναι το κεντρικό σύνθημα της νέας εκστρατείας των Ηνωμένων Εθνών.

Στην Ισπανία,  η κυβέρνηση και  η Ισπανική Ένωση Κατασκευαστών Παιχνιδιών κινητοποιήθηκαν για την εξάλειψη του έμφυλου διαχωρισμού των παιχνιδιών  και έτσι μετά από ένα χρόνο συζητήσεων υπέγραψαν έναν  νέο Κώδικα Δεοντολογίας ο οποίος τέθηκε σε ισχύ την 1η Δεκεμβρίου 2022.   Οι διαφημίσεις στην τηλεόραση και στο διαδίκτυο πλέον δεν θα πρέπει να αναφέρουν αν ένα παιχνίδι είναι ‘’για αγόρια’’ ή ‘’για κορίτσια’’, ούτε να θεωρούν το ροζ κοριτσίστικο χρώμα και το μπλε αγορίστικο, αλλά και γενικότερα να μην αναπαράγουν τα έμφυλα στερεότυπα. Αν και η εμβέλειά του Κώδικα Δεοντολογίας είναι περιορισμένη καθώς δεν περιλαμβάνει όλες τις διαστάσεις του έμφυλου μάρκετινγκ των παιχνιδιών, εν τούτοις αποτελεί ένα πολύ σημαντικό βήμα. Είχε προηγηθεί η πρακτική της εταιρείας Toy Planet εδώ και 10 χρόνια με διαφημίσεις παιχνιδιών με τρόπο ‘’ουδέτερο ως προς το φύλο’’. Στους καταλόγους υπήρχαν, για παράδειγμα, αγόρια να κρατούν κούκλες και κορίτσια να παίζουν με εργαλεία, αγόρια και κορίτσια να παίζουν με STEM παιχνίδια.

Πώς είναι τα πράγματα σήμερα στον διαχωρισμό των παιχνιδιών;

Όλο και περισσότεροι άνθρωποι αναζητούν παιχνίδια  που είναι συμπεριληπτικά  όλων των ανθρώπων.  Όλο και περισσότεροι άνθρωποι πιστεύουν ότι ‘’τα παιχνίδια είναι παιχνίδια’’ και δεν έχουν φύλο, ούτε τα χρώματα έχουν φύλο και έτσι αναζητούν παιχνίδια για τα παιδιά πέρα από τα κουτάκια των έμφυλων στερεοτύπων. ‘’Πέρα από το ροζ και το γαλάζιο. Όλα τα παιχνίδια για όλα τα παιδιά’’. Όλο και περισσότεροι άνθρωποι δεν στερούν από το παιδί τους το δικαίωμα της επιλογής σε σχέση με τα παιχνίδια που του αρέσουν. Δεν αρέσουν όλα τα παιχνίδια σε όλα τα παιδιά –αλλά οι επιλογές αυτών που  αρέσουν μπορεί να είναι ανεξάρτητες από το φύλο.

Και στην Ελλάδα έχουν αυξηθεί οι φωνές που υποστηρίζουν την υπέρβαση του έμφυλου διαχωρισμού των παιχνιδιών, χωρίς όμως αυτό να έχει οδηγήσει σε κάποια οργανωμένη πρωτοβουλία.  Για παράδειγμα, τα τελευταία χρόνια  εγώ διδάσκω το μάθημα Φύλο και Παιχνίδι στο ΑΠΘ. Επίσης, η αντίστοιχη ενότητα έχει συμπεριληφθεί στα εκπαιδευτικά προγράμματα του Εθνικού Κέντρου Δημόσιας Διοίκησης & Αυτοδιοίκησης (ΕΚΔΔΑ) – Ινστιτούτο Επιμόρφωσης  που απευθύνονται σε εκπαιδευτικούς για τα θέματα ισότητας των φύλων αλλά και σε σεμινάρια που κάνουν διάφοροι φορείς.

Μια θετική πρωτοβουλία προς την κατεύθυνση αυτή στην οποίαν εμπλέκομαι και εγώ ήταν ο Πανελλήνιος Μαθητικός Διαγωνισμός Ψηφιακής Δημιουργίας “Όλα τα Παιχνίδια για όλα τα Παιδιά” (minedu.gov.gr) που  διοργάνωσε η Γενική Γραμματεία Ισότητας των Φύλων (Γ.Γ.Ι.Φ.) του Υπουργείου Εσωτερικών και Διοικητικής Ανασυγκρότησης σε συνεργασία με την Εκπαιδευτική Ραδιοτηλεόραση του Υπουργείου Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων για τους/τις μαθητές/μαθήτριες των σχολικών μονάδων Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης της χώρας κατά το σχολικό έτος  2016-17 για τα Δημοτικά και 2017 -18 για τα Νηπιαγωγεία για τον οποίο έκανα και εκπαιδευτικό υλικό ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης (https://isotita.gr/wp-content/uploads/2017/03/Ola-ta-paixnidia-gia-ola-ta-paidia_Kogkidou.pdf)

Τέλος, η Επιτροπή Προστασίας Ανηλίκων της Γενικής Γραμματείας Εμπορίου στο πλαίσιο της πρόληψης, δημοσίευσε συμβουλές προς τους γονείς, σχετικά με την επιλογή παιχνιδιών και άλλων προϊόντων για παιδιά  ‘’Τα παιδιά καταναλωτές παραμένουν παιδιά’’ https://bit.ly/3DgOKrf

Δεν λείπουν και οι αρνητικές αντιδράσεις σε σχετικές πρωτοβουλίες – κάτι που είναι αναμενόμενο.  Δυστυχώς, όμως,  ορισμένες φορές οι αντιδράσεις αυτές οδήγησαν και σε  μισαλλόδοξο λόγο και διασπορά μίσους, για το οποίο δεν πρέπει να έχουμε  ανοχή.

Δίνεται στα παιδιά η δυνατότητα επιλογής παιχνιδιών που τα ελκύουν ανεξάρτητα από το φύλο τους;

Δεν είναι εύκολο να μεγαλώσουμε τα παιδιά μας  στην ελληνική κοινωνία ‘’πέρα από το ροζ και το γαλάζιο’’, δηλαδή υπερβαίνοντας τα έμφυλα στερεότυπα. Από πολύ μικρή ηλικία τα παιδιά μαθαίνουν ότι ο κόσμος είναι βαθιά διχοτομημένος ως προς το φύλο, ότι τα αγόρια και τα κορίτσια είναι διαφορετικά, ντύνονται με διαφορετικά ρούχα, συμπεριφέρονται με διαφορετικό τρόπο και παίζουν με διαφορετικά παιχνίδια. Και μέσα από τα παιχνίδια τα παιδιά εκπαιδεύονται ως έμφυλα υποκείμενα, μόνον που αυτό που ‘’διδάσκονται’’ από πολύ μικρή ηλικία είναι κυρίως τα έμφυλα στερεότυπα καθώς τα προσφερόμενα μοντέλα ρόλων δεν προσφέρουν μεγάλη ποικιλία αναπαραστάσεων ανδρισμού και θηλυκότητας.

Για παράδειγμα, παιχνίδια με είδη νοικοκυριού απευθύνονται κυρίως στα κορίτσια και δίνουν το μήνυμα ότι η οικιακή εργασία είναι κυρίως ή αποκλειστικά γυναικεία υπόθεση. Επίσης, πολλά παιχνίδια για κορίτσια διδάσκουν πόσο σημαντική είναι η εμφάνιση, προωθούν ένα συγκεκριμένο πρότυπο ομορφιάς και ότι η ομορφιά είναι βασικό συστατικό της γυναικείας  ταυτότητας και πρέπει να την επιδιώκουν.  Οι ‘’κούκλες μωρά ή ανατροφής’’ απευθύνονται στα κορίτσια. Τα αγόρια δεν χρειάζεται να αποκτήσουν εμπειρίες με παιχνίδια που δίνουν έμφαση στην ανάπτυξη δεξιοτήτων ανατροφής και οικιακής ευθύνης;

Δεν βοηθάει προς αυτήν την κατεύθυνση το μάρκετινγκ των παιχνιδιών που είναι περισσότερο  έμφυλο σε σχέση με το παρελθόν, ούτε το γεγονός ότι έχουμε λίγα ‘’ουδέτερα ως προς το φύλο’’ παιχνίδια.

Η βιομηχανία των παιχνιδιών φαίνεται να έχει αποσυνδεθεί από τις ευρύτερες αλλαγές στην κοινωνία  στον τομέα της ισότητας των φύλων. Οι στρατηγικές του έμφυλου μάρκετινγκ μέχρι πρόσφατα ήταν οικονομικά επωφελείς για τη βιομηχανία των παιχνιδιών. Είναι πολύ πιο επικερδές  να υπάρχουν χωριστές αγορές για τα αγόρια και για τα κορίτσια που καθεμία έχει τα δικά της  διακριτά προϊόντα. Προφανώς αυτό αντανακλάται στα καταστήματα των παιχνιδιών με  τους διαφορετικούς διαδρόμους ή/και ορόφους για τα παιχνίδια ‘’για αγόρια’’ ή  ‘’για κορίτσια, στις συσκευασίες των παιχνιδιών και στις διαφημίσεις. Το έμφυλο μάρκετινγκ έχει αναγάγει το χρώμα των παιχνιδιών και των συσκευασιών τους ως ένα από τα κύρια κριτήρια κατηγοριοποίησης των παιχνιδιών. Πέρα από την τοποθέτηση των παιχνιδιών σε ξεχωριστούς διαδρόμους παιχνιδιών  σε πολλά  καταστήματα, συχνά υπάρχει η  ερώτηση από υπαλλήλους αν θέλουμε παιχνίδι ‘’για αγοράκι’’ ή ‘’για κοριτσάκι’’. Πέρα από το χρώμα, οι περιγραφές που υπάρχουν στις συσκευασίες πολλών παιχνιδιών υπογραμμίζουν τη σπουδαιότητα των έμφυλων ρόλων. Οι διαφημίσεις των παιχνιδιών είναι περισσότερο έμφυλες από ποτέ και ακολουθούν τον κανόνα της έμφυλης διχοτόμησης. Για παράδειγμα, υπάρχουν πολλές  διαφημίσεις παιχνιδιών που προτρέπουν τα κορίτσια να ασχοληθούν με την οικιακή φροντίδα,  την ανατροφή των παιδιών, την εμφάνισή τους.   Η επιλογή του έμφυλου μάρκετινγκ μπορεί να είναι επικερδής για τις επιχειρήσεις έχει, όμως, κοινωνικό κόστος καθώς προωθεί γενικά τα έμφυλα στερεότυπα.

Ο κόσμος όμως, άρχισε να αντιδρά σε αυτό πλέον;

Ευτυχώς άρχισαν να αυξάνονται οι αντιδράσεις  για τον έμφυλο διαχωρισμό των παιχνιδιών και έτσι δειλά -δειλά άρχισαν να εμφανίζονται νέες τάσεις.  Ορισμένοι έμποροι λιανικής πώλησης παρουσιάζουν τα παιχνίδια με τέτοιο τρόπο που ενθαρρύνει όλα τα παιδιά να τα εξερευνήσουν. Δεν έχουν χωριστά τμήματα (στα καταστήματα και στις ιστοσελίδες ηλεκτρονικού εμπορίου) με πινακίδες σήμανσης ‘’για αγόρια’’ ή ‘’για κορίτσια’’,  ή τη χρωματική σήμανση ‘’ροζ –γαλάζιο’’ και τις στερεότυπες έμφυλες απεικονίσεις.  Η κατηγοριοποίηση των  παιχνιδιών γίνεται με κριτήριο την ηλικία, τον τύπο του παιχνιδιού ή της δραστηριότητας κ.ά.

Υπάρχουν ορισμένες εταιρείες που παράγουν παιχνίδια σε μια μεγαλύτερη ποικιλία χρωμάτων και  με μια ποικιλομορφία θεμάτων για όλα τα παιδιά. Υπάρχει ανάγκη, όμως, για δημιουργία περισσότερων παιχνιδιών από τις μεγάλες εταιρείες σε ένα ευρύ φάσμα χρωμάτων, καινοτόμα παιχνίδια που θα ανατρέπουν τα έμφυλα στερεότυπα και θα προσφέρουν εναλλακτικές επιλογές. Είναι σημαντικό να έχουμε πολλά ‘’ουδέτερα ως προς το φύλο’’ παιχνίδια έτσι ώστε τα παιδιά  να επιλέγουν να ασχοληθούν με παιχνίδια που τα ελκύουν.

Επηρεάζουν τα παιχνίδια την έμφυλη ταυτότητά των παιδιών;

Έχετε αναρωτηθεί  μήπως η κουλτούρα της πριγκίπισσας και τα  παιχνίδια ‘’για κορίτσια’’, ή ο περιορισμός των αγοριών κυρίως σε παιχνίδια με αυτοκίνητα,  υπερήρωες, ή παιχνίδια STEM επηρεάζουν τις επιλογές σταδιοδρομίας  αργότερα στη ζωή τους και συμβάλλουν στον έμφυλο καταμερισμό της αγοράς εργασίας και στο μισθολογικό χάσμα των φύλων;

Τα διαφορετικά παιχνίδια με τα οποία συνήθως παίζουν τα κορίτσια και τα αγόρια  επηρεάζουν την έμφυλη ταυτότητά τους αλλά  έχουν και διαφορετικό εκπαιδευτικό περιεχόμενο.   Αποκτούν τα παιδιά τις γνώσεις/δεξιότητες που είναι χρήσιμες για τη μεταγενέστερη μάθηση σε διάφορα γνωστικά αντικείμενα και την αυτοπεποίθηση ότι μπορούν να τα καταφέρουν, στοιχείο που έχει σχέση με τη μελλοντική επιτυχία των παιδιών στη μάθηση σε πολλούς τομείς του αναλυτικού προγράμματος. Επιπλέον, πέρα από τις θετικές στάσεις προς συγκεκριμένες  επιστημονικές περιοχές, υπάρχουν αρκετές ενδείξεις από πρόσφατες έρευνες ότι τα παιχνίδια με τα οποία παίζουν τα μικρά παιδιά ενδεχόμενα να οδηγούν και σε επιλογές καριέρας –σε συνδυασμό βέβαια και με άλλους παράγοντες.

Για παράδειγμα, η έμφυλη διχοτόμηση των παιχνιδιών διαφοροποιεί τις ευκαιρίες που έχουν τα αγόρια και τα κορίτσια να εξοικειωθούν και να αναπτύξουν ενδιαφέρον από πολύ νωρίς στα επιστημονικά πεδία STEM ( Science – Technology – Engineering – Mathematics /Φυσικές επιστήμες, Τεχνολογία, Μηχανική, Μαθηματικά).

Το ζήτημα της επιλογής καριέρας δεν είναι τόσο απλό καθώς, για παράδειγμα, ένα παιχνίδι κατασκευών δεν θα  διδάξει στα παιδιά πώς να γίνουν μηχανικοί,  αλλά είναι πιθανό να προωθήσει θετικές στάσεις προς τη συγκεκριμένη επιστημονική περιοχή, να καταγραφεί από τα παιδιά ως μια ευχάριστη δραστηριότητα και στη συνέχεια αυτό που τα παιδιά βρίσκουν διασκεδαστικό και ευχάριστο μπορεί να καθορίσει το τι θέλουν να γίνουν όταν μεγαλώσουν.

Υπάρχει διεθνής ανησυχία για τα χαμηλά ποσοστά συμμετοχής  των κοριτσιών στα επιστημονικά πεδία STEM και για τον απογοητευτικά αργό ρυθμό αλλαγής του φαινομένου. Για να ενθαρρυνθούν περισσότερα κορίτσια και γυναίκες να εισέλθουν στους τομείς αυτούς πρέπει να υπάρξουν αλλαγές στην εκπαίδευση, στην αγορά εργασίας και στην κουλτούρα μας. Στο πλαίσιο αυτό ένα σημαντικό και συχνά παραμελημένο  μέρος του ζητήματος είναι η έμφυλη κοινωνικοποίηση μέσα από τα παιχνίδια και ειδικότερα τα παιχνίδια STEM.  

Ορισμένες μεγάλες εταιρείες παιχνιδιών προσπαθούν να γεφυρώσουν το χάσμα δημιουργώντας σειρές STEM παιχνιδιών  ‘’για κορίτσια’’ που έχουν διαφορετικό εκπαιδευτικό περιεχόμενο και θεματικές που εμπίπτουν στα έμφυλα στερεότυπα αντί να επιλεγεί μια ‘’ουδέτερη ως προς το φύλο’’ προσέγγιση. Για παράδειγμα, τα  θέματά των σετ χημείας για κορίτσια περιστρέφονται γύρω από το μακιγιάζ, το μανικιούρ, τα σαπούνια, τα αρώματα,  Spa κ.ά , δηλαδή μέσα από δραστηριότητες που έχουν σχέση κυρίως με την ομορφιά, την ευεξία.