Αριστείδης Βούλγαρης: Ο Θεσσαλονικιός που κυνηγάει εκλείψεις μετά μουσικής
Η μουσική, η αστρονομία και η συνεργασία με τη NASA. Ο Α. Βούλγαρης σε μια εκ βαθέων εξομολόγηση στην parallaxi.
Ανάμεσα στη Μουσική και την Αστρονομία συναντάμε τον Αριστείδη Βούλγαρη, τον Θεσσαλονικιό βιολονίστα και κατασκευαστή αστρονομικών οργάνων.
Ο Αριστείδης μοιράζει την αγάπη του στην μουσική και στην αστρονομία, καθώς είναι αριστούχος απόφοιτος του Κρατικού Ωδείου Θεσσαλονίκης και μέλος της Συμφωνικής Ορχήστρας του Δήμου Θεσσαλονίκης, ενώ παράλληλα δραστηριοποιείται στην Αστρονομία, τη Γεωμετρική και Εφαρμοσμένη Οπτική, κατασκευάζοντας διάφορα αστρονομικά και οπτικά όργανα. Από το 2006 είναι μέλος της διεθνούς διεπιστημονικής ομάδας ηλιακών αστρονόμων με επικεφαλής τον καθηγητή- γνωστό «Κυνηγό ηλιακών εκλείψεων» Jay Pasachoff.
Ο Αριστείδης Βούλγαρης σχεδιάζει και κατασκευάζει τα όργανα της ομάδας τα οποία χρησιμοποιούνται για ερευνητικούς σκοπούς κατά τη διάρκεια ολικών ηλιακών εκλείψεων.
Τα όργανα αυτά ανιχνεύουν τα ιονισμένα στοιχεία που υπάρχουν στο ηλιακό Στέμμα, βοηθώντας στη μελέτη του μηχανισμού θέρμανσης του ηλιακού στέμματος, το οποίο έχει θερμοκρασίες από 1 έως και 3.5 εκατομμύρια βαθμούς.
Επιπλέον θα μπορούσε να πει κανείς ότι ο Αριστείδης έχει πάρει το χρίσμα του «Κυνηγού εκλείψεων» μιας και έως τώρα έχει συμμετάσχει σε 10 αποστολές παρατήρησης ολικών εκλείψεων Ηλίου, σε διάφορα μέρη της Γης, από τον Βόρειο Πόλο μέχρι την Ανταρκτική και από το Γκαμπόν της κεντροδυτικής Αφρικής μέχρι το Νησί του Πάσχα.
Σημαντική στιγμή στην πορεία του αποτελεί ο σχεδιασμός και η κατασκευή ενός εξειδικευμένου φασματογράφου, του “Icarus-III Solar Corona Spectrograph”, για λογαριασμό της NASA Headquarters Science Mission Directorate, ο οποίος «πέταξε» σε ύψος 8.300 μέτρων και κατέγραψε το φάσμα εκπομπής του ηλιακού Στέμματος, κατά τη διάρκεια της ολικής έκλειψης Ηλίου της 21ης Αυγούστου 2017 στις ΗΠΑ. Άλλη μια ξεχωριστή στιγμή η ολική έκλειψη Ηλίου της 2ας Ιουλίου 2019, όπου αναλαμβάνει επικεφαλής των πειραμάτων της διεθνούς ερευνητικής ομάδας, που πραγματοποιήθηκαν από το αστεροσκοπείο Cerro Tololo Inter-American Observatory-CTIO της Χιλής. Ταυτόχρονα, ο επικεφαλής της αποστολής EFLIGHT 2019-MAX, καθηγητής του πανεπιστημίου της Arizona Dr. Glenn Schneider, συμπεριέλαβε τον φασματογράφο “Icarus-IV Near Infrared Corona Spectrograph” ως το κύριο όργανο που συμμετείχε στην ειδική πτήση ενός αεροπλάνου Boeing 787-9, που πέταξε πάνω από τον Νότιο Ειρηνικό Ωκεανό τη στιγμή της ολικής έκλειψης Ηλίου. Πρόσφατα ο Αριστείδης ταξίδεψε με το Boeing 787-Dreamliner, μαζί με τους φασματογράφους του, ώστε να παρατηρήσει και να καταγράψει την ολική έκλειψη Ηλίου στις 4 Δεκεμβρίου 2021 πάνω από τα θαλάσσια όρια της Ανταρκτικής.
Τα τελευταία χρόνια, ασχολείται και με την Αρχαιοαστρονομία και τη διερεύνηση του Μηχανισμού των Αντικυθήρων, ως επικεφαλής της ομάδας The FRAMe Project (The Functional Reconstruction of Antikythera Mechanism). Η ομάδα – στην οποία συμμετέχουν ακόμη ο διδάκτωρ μαθηματικός Χριστόφορος Μουρατίδης επίκουρος καθηγητής στην Ακαδημία Εμπορικού Ναυτικού Σύρου, ο γραφίστας βιομηχανικού σχεδίου Ανδρέας Βοσινάκης και η απόφοιτη Καλών Τεχνών του ΑΠΘ χαράκτρια Χριστίνα Ηρακλέους – έχει ανακατασκευάσει τρία πλήρως λειτουργικά μοντέλα του Μηχανισμού των Αντικυθήρων ύστερα από εκτενή μελέτη των αξονικών τομογραφιών ακτίνων-Χ. Η έρευνα της ομάδας έχει δημοσιευτεί σε 6 εργασίες σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά και έχει παρουσιαστεί σε διεθνή συνέδρια.
Ακολουθώντας σπουδές μουσικής και βιολιού, αποφοίτησες με άριστα από το Κρατικό Ωδείο Θεσσαλονίκης. Από τη μουσική έως την κατασκευή αστρονομικών οργάνων, πως ξεκίνησε η ενασχόληση σου με την αστρονομία;
«Από μικρός είχα λατρεία για τις θετικές επιστήμες. Σκεφτόμουν το Φυσικό αλλά την ίδια χρονιά έδινα και για την ανωτέρα τάξη στη σχολή βιολιού (τάξη κας Μαρίας Δρούγου) και “το καράβι έστριψε” προς τη μουσική. Το απωθημένο βέβαια έμεινε και το 2000 έκανα τον πρώτο μου φασματογράφο με την καθοδήγηση ενός από τους μέντορες μου, του Γιώργου Κολοβού, οποίος δεν ζει πια. Προσπαθούσα κάθε φορά να κάνω και κάτι καλύτερο και να βελτιώνω τις κατασκευές. Το πρώτο κουτί του φασματογράφου ήταν ξύλινο, τώρα είναι μεταλλικά, έχουν fiber στοιχεία, και πολύ πιο περίπλοκα εξαρτήματα.
Όλα τα χρόνια το κυνηγούσα και αυτή τη στιγμή μπορώ πλέον να φτιάξω έναν φασματογράφο για οποιαδήποτε χρήση. Έχω κατασκευάσει φασματογράφο ο οποίος μετράει τη διαπερατότητα στο κρασί. Αν κάποιος θέλει να έχει συγκεκριμένο κόκκινο χρώμα κρασιού, για παράδειγμα ένα βαθύ κόκκινο, αυτό μπορεί να το ελέγξει ο φασματογράφος. Επίσης μπορεί να τοποθετηθεί πάνω σε μικροσκόπιο και να πάρει το φάσμα δειγμάτων και να μετρήσει τον βαθμό και το είδος της οξείδωσης σε κάποιο υλικό, σε μια μεταλλική επιφάνεια ή ακόμα μπορεί να πάρει το φάσμα από ένα κύτταρο. Έχει αρκετές εφαρμογές, και στην αστρονομία. Ως μέλος της διεθνούς ερευνητικής ομάδας ηλιακών αστρονόμων έχω αναλάβει τον σχεδιασμό και την κατασκευή των οργάνων της ομάδας, οπότε οι φασματογράφοι μου χρησιμοποιούνται για την ανάλυση του ηλιακού στέμματος, το οποίο είναι ορατό μόνο κατά τη διάρκεια ολικής ηλιακής έκλειψης. Αυτός ήταν και ο λόγος που επιβιβάστηκα στο, το Boeing 787-Dreamliner με τους φασματογράφους και παρατηρήσαμε την έκλειψη στον αέρα σχεδόν πάνω από τα θαλάσσια όρια της Ανταρκτικής στις 4 Δεκεμβρίου 2021.»
Ο “Icarus” είναι ο πρώτος φασματογράφος που έχει τη δυνατότητα να “προβλέπει” ηλιακές καταιγίδες. Θέλεις να μας μιλήσεις γι’ αυτήν την εφεύρεση σου που φέρει ένα τόσο συμβολικό όνομα και για το τι ακριβώς είναι ένας φασματογράφος;
«Ο Ήλιος είναι ένας ζωντανός οργανισμός, δεν έχει κάτι σταθερό. Ο Ήλιος κάθε 11,3 χρόνια αυξομειώνει την δραστηριότητα του. Στατιστικά κάθε περίπου 11-12 χρόνια έχουμε μια αυξημένη δραστηριότητα με πολλά γεγονότα στον Ήλιο – τα οποία επηρεάζουν και τη Γη – και στη μέση, δηλαδή κάθε περίπου 5,5 χρόνια, ο Ήλιος βιώνει μια κατάσταση ηρεμίας για ένα μικρό χρονικό διάστημα. Όταν ο Ήλιος είναι στο μέγιστό του έχει πολλές κηλίδες, γίνονται πολλές εκρήξεις που ονομάζονται εκλάμψεις, και αυτή η δραστηριότητα αυξάνει τη θερμοκρασία του στέμματος. Η επιφανειακή θερμοκρασία του Ηλίου είναι 6.000 βαθμοί και καθώς απομακρυνόμαστε από τον Ήλιο η θερμοκρασία αυξάνει και μπορεί να φτάσει μέχρι και 3.500.000 βαθμούς στο στέμμα. Για τα γήινα δεδομένα το να απομακρυνόμαστε από τη “φωτιά” και να ανεβαίνει η θερμοκρασία είναι αρκετά “παράλογο”. Μέχρι και σήμερα δεν έχει βρεθεί ακόμα ο ακριβής μηχανισμός για το πως συμβαίνει αυτό και θεωρείται το “Άγιο Δισκοπότηρο” των ηλιακών αστρονόμων.
Ο φασματογράφος που έχω κατασκευάσει μπορεί μέσα σε 5 λεπτά, μετά την ολική έκλειψη Ηλίου, να μας δώσει την πληροφορία για το αν η θερμοκρασία στο στέμμα έχει αυξηθεί ή έχει μειωθεί. Διατηρούμε δεδομένα από το 2006 και συγκρίνοντας τα φάσματα των προηγούμενων ετών μπορούμε συσχετίσουμε την δραστηριότητα του Ήλιου με τη θερμοκρασία του Στέμματός του. Στην παρούσα φάση η θερμοκρασία του Ήλιου φαίνεται να έχει ανέβει αρκετά συγκριτικά με τα δεδομένα της έκλειψης του 2019, που παρακολούθησα από το Cerro Tololo Inter-American Observatory στην Ατακάμα της Χιλής. Από το 2020 δεν έχουμε δεδομένα, καθώς λόγω της πανδημίας και του εγκλεισμού, δεν ταξίδεψε κανένας ούτε και οι φασματογράφοι στην Αργεντινή για να παρατηρήσει την έκλειψη».
Ποια είναι τα δεδομένα που μας δίνει ο “Icarus” και ποια είναι η συμβολή του στη μελέτη της ηλιακής δραστηριότητας;
«Τα δεδομένα που καταγράφει ο Icarus είναι κάποιας ειδικής μορφής φάσματα δηλ. “έγχρωμες ταινίες με τα χρώματα της ίριδας”, από τα οποία μπορούμε να καταλάβουμε την σύσταση του ηλιακού Στέμματος, την θερμοκρασία του, σε ποιες περιοχές ή θερμοκρασία είναι υψηλή, και γενικότερα την ενεργειακή κατάσταση του ηλίου. Το πλεονέκτημα αυτού του φασματογράφου είναι ότι μας δίνει την δυνατότητα να γνωρίζουμε αμέσως μετά το πέρας μιας έκλειψης ηλίου τι γίνεται στο ηλιακό Στέμμα. Όπως σας προανέφερα κατά τη διάρκεια του ηλιακού μεγίστου συμβαίνουν οι εκλάμψεις που αναφέραμε προηγουμένως. Το ωστικό κύμα μιας τέτοιας έκλαμψης/έκρηξης εκσφενδονίζει τμήματα της ανώτερης ατμόσφαιρας του Ηλίου προς τον μεσοπλανητικό χώρο, αυτά ταξιδεύουν και στο διάβα τους μπορεί να συναντήσουν τη Γη:
Μια ευτυχής συγκυρία είναι ότι η Γη έχει μαγνητικό πεδίο και όλα αυτά τα σωματίδια που είναι αρκετά βλαβερά για τον οργανισμό, συγκεντρώνονται κυρίως στους πόλους. Αυτά τα σωματίδια επειδή έλκονται προς τους πόλους και έχουν πολύ μεγάλες ταχύτητες – της τάξεως των 3.000 km/sec – συγκρούονται με τα άτομα του οξυγόνου και του αζώτου της ανώτερης ατμόσφαιρας της Γης και παράγουν φως, το λεγόμενο Πολικό Σέλας. Αυτή είναι η ωραία πλευρά της κατάστασης. Το 2015, όταν ήμασταν με την ομάδα και τον αείμνηστο καθηγητή Ιωάννη Σειραδάκη, στο Σβάλμπαρντ για την έκλειψη Ηλίου, μια μέρα πριν, είδαμε και ένα πολύ φαντασμαγορικό Πολικό Σέλας.
Εάν μια τέτοια έκλαμψη είναι ισχυρή, δημιουργεί προβλήματα – παράσιτα στις τηλεπικοινωνίες, που γίνονται μέσω ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων. Επίσης μπορεί να καταστρέψει τα ηλεκτρονικά κυκλώματα των δορυφόρων και επομένως να τους αχρηστέψει. Επειδή η ατμόσφαιρα δέχεται ποσά ενέργειας, θερμαίνεται και διαστέλλεται, οι δορυφόροι που ταξιδεύουν κανονικά στο κενό, ξαφνικά συναντούν ατμόσφαιρα και τριβή, με αποτέλεσμα να φρενάρουν, να χάνουν ύψος και να πέφτουν. Αυτά έχουν συμβεί στο παρελθόν, ιδίως με πολύ ισχυρές ηλιακές καταιγίδες όπου τα σωματίδια είναι μεγάλης πυκνότητας, ροής και έντασης. Αυτά τα κινούμενα σωματίδια μπορούν να δημιουργήσουν ηλεκτρικό ρεύμα μεγάλης ισχύος μέσα στα καλώδια μεταφοράς του ηλεκτρικού δικτύου και τους μεταλλικούς σωλήνες φυσικού αερίου. Το 1859 συνέβη μία πολύ ισχυρή ηλιακή καταιγίδα (ως αποτέλεσμα ισχυρής έκλαμψης) και στην Αμερική ο τηλεγραφητής Frederick W. Royce είχε πάθει ηλεκτροπληξία που την ώρα που χειριζόταν τον τηλέγραφο. Το Πολικό Σέλας ήταν ορατό από την Κούβα και την Τζαμάικα που είναι κοντά στον Ισημερινό! Επομένως τώρα που είμαστε και πολύ πιο εξαρτημένοι με το διαδίκτυο συγκριτικά με τις προηγούμενες δεκαετίες, μια τέτοια ηλιακή καταιγίδα μπορεί να δημιουργήσει σοβαρά προβλήματα. Σύμφωνα με μία μελέτη του 2008, εάν αυτή η έκλαμψη συνέβαινε στον σύγχρονο κόσμο θα μπορούσε να δημιουργήσει εκτεταμένες κοινωνικές και οικονομικές αναταραχές λόγω των καταστροφών στα δίκτυα ηλεκτρικής ενέργειας, στις δορυφορικές επικοινωνίες και στα συστήματα GPS. Το πιθανό κόστος; Μεταξύ 1 και 2 τρισεκατομμυρίων δολαρίων»
Πώς ξεκίνησε η συνεργασία σου με τη NASA και πως αισθάνεσαι γι’ αυτή την αναγνώριση της δουλειάς σου;
«Η συνεργασία με τη NASA έγινε σχετικά πρόσφατα. Το 2017 έφτιαξα μια ιστοσελίδα στο διαδίκτυο την Icarus-Optomechanics, όπου ανάρτησα φωτογραφίες του φασματογράφου μου και κάποιες δημοσιεύσεις που έχω με αυτό το όργανο στο επιστημονικό περιοδικό “Solar Physics”. Μία εβδομάδα μετά έλαβα ένα mail από το τμήμα δημοσίων σχέσεων της NASA, όπου μου ανέφεραν πως η ιστοσελίδα μου έχει μπεί στον κατάλογο σημαντικών ιστοσελίδων της NASA που αφορούν την επικείμενη έκλειψη της Αμερικής το 2017. Είχε γίνει μια πολύ καλή προετοιμασία για την ενημέρωση του κοινού σχετικά με αυτή την έκλειψη. Ευχαρίστησα τον κύριο και μια εβδομάδα έλαβα ακόμη ένα mail από τη NASA. Ήταν μια πρόσκληση για μία επικοινωνία μέσω τηλεδιάσκεψης με την υποδιευθύντρια ενός τμήματος της NASA, προκειμένου να μιλήσουμε σχετικά με τον φασματογράφο. Πέρασα από μια ακρόαση περίπου 45 λεπτών, ώστε να απαντήσω σε κάποιες ερωτήσεις, μάλιστα με ρώτησαν αρκετές φορές εάν είμαι ο κατασκευαστής του φασματογράφου. Έδειξα αρκετές φωτογραφίες που χειρίζομαι μηχανουργικά όργανα και η συνάντηση έκλεισε λέγοντας μου πως θα επικοινωνήσουν μαζί μου στην περίπτωση που θα ήθελαν να τους κατασκευάσω αυτό το όργανο. Τελικά ανέλαβα την κατασκευή, ο φασματογράφος τοποθετήθηκε στο αεροπλάνο G-III της NASA, και πέταξε κατά τη διάρκεια της ολικής έκλειψης Ηλίου στις 21 Αυγούστου 2017 καταγράφοντας το φάσμα του ηλιακού στέμματος.
Ακολούθησε μία νέα κατασκευή, ενός φασματογράφου υπερύθρου (Icarus Near Infrared Solar Corona Spectrograph) και το 2019 πέταξε με αεροσκάφος πάνω από το νησί του Πάσχα, ενώ εγώ βρισκόμουν στο Αστεροσκοπείο του Cerro Tololo στην Ατακάμα Χιλής με άλλους τρείς φασματογράφους. Τον φασματογράφο υπερύθρου τον χειρίστηκε ο καθηγητής του πανεπιστημίου της Arizona Dr. Glenn Schneider και έτσι είχαμε επιπλέον δεδομένα από το ηλιακό Στέμμα.
Μάλιστα προηγήθηκε και μια δοκιμαστική πτήση, ώστε να δούμε πως ακριβώς θα εγκατασταθεί ο φασματογράφος στο αεροσκάφος, ώστε να λειτουργεί σωστά. Η αεροπορική εταιρία Aegean δέχτηκε το αίτημα μου να μου χορηγήσει μια πτήση, με συγκεκριμένο σχέδιο πτήσης: πτήση μετά τις 2 το μεσημέρι με κατεύθυνση νότιοδυτικά και να βρίσκομαι σε δεξιό παράθυρο. Έτσι, η πρώτη δοκιμαστική πτήση του φασματογράφου “Icarus” έγινε με ένα από τα αεροσκάφη της Aegean.
Κατά την ολική έκλειψη ηλίου της 4ης Δεκεμβρίου 2021, είχε προγραμματιστεί να πετάξω μαζί με τους φασματογράφους μου πάνω από τα θαλάσσια όρια της Ανταρκτικής με ένα αεροσκάφος Airbus A-321 Neo. Επειδή κατασκεύασα και νέες ειδικές βάσεις εγκατάστασης των οπτικών οργάνων μέσα στο αεροσκάφος, οι οποίες έπρεπε να δοκιμαστούν σε συνθήκες χωροταξίας του Airbus, έπρεπε να ξαναγίνει μία δοκιμαστική πτήση. Η Aegean έκανε δεκτό και το δεύτερο αίτημά μου για μια χορηγούμενη πτήση του φασματογράφου. Η δεύτερη δοκιμαστική πτήση του Icarus (Θεσσαλονίκη-Μόναχο-Θεσσαλονίκη) έγινε και πάλι με αεροσκάφος της Aegean.
Όμως 4 μέρες πριν την έκλειψη Ηλίου στην Ανταρκτική ο επικεφαλής της ομάδας, Dr. Jay Pasachoff, με ενημερώνει πως το αεροσκάφος έχει αλλάξει και τελικά θα πετάξουμε με το Boeing 787-Dreamliner (το οποίο έχει διαφορετικού είδους καθίσματα και παράθυρα). Η όλη τροποποίηση/προσαρμογή των βάσεων των φασματογράφων έγινε κατά τη διάρκεια της πτήσης του 787 προς το σημείο της έκλειψης. Μολονότι υπήρχε χρόνος (3+3 ώρες πτήσης), καταλαβαίνετε πως μία αρκετή πίεση στο να προλάβω την ένιωσα αρκετά…
Με τα δεδομένα που έχουμε ξέρουμε ότι η θερμοκρασία στο στέμμα έχει ανεβεί συγκριτικά με το 2019. Όπως προανέφερα, ο Ήλιος κάθε 11,2 χρόνια αυξομειώνει την δραστηριότητα του, αλλά αυτό δεν συνέβαινε πάντα. Κατά την περίοδο από το 1640 έως το 1720 ο Ήλιος είχε μηδενική δραστηριότητα, δεν είχε κηλίδες, δεν είχε εκρήξεις και ήταν ένας υπερβολικά “πολύ ήσυχος” Ήλιος. Μέσα σε αυτό το διάστημα ο πλανήτης μας κρύωσε και είχαμε βαρείς χειμώνες. Πρόκειται για το Ελάχιστο Maunder, ή αποκαλούμενη αλλιώς “Η Μικρή Εποχή των Παγετώνων”. Υπάρχουν πίνακες ζωγραφικής όπου δείχνουν ανθρώπους να κάνουν πατινάζ πάνω στον Τάμεση στο Λονδίνο και σε λίμνες στην Βόρειο Ιταλία και στην Ολλανδία. Ο Τάμεσης είχε παγώσει και γινόταν λαϊκές αγορές πάνω στο ποτάμι… προφανώς πρόκειται για μεγάλο πάχος πάγου για να μπορέσεις να περπατήσεις επάνω. Μάλιστα εκείνο το διάστημα η ανάπτυξη των δέντρων ήταν πλημμελής, γι’ αυτό και τα ξύλα που έχουμε από εκείνη την εποχή έχουν πολύ “πυκνά νερά”. Όταν αναπτύσσεται ένα δέντρο κάθε χρόνο φτιάχνει έναν ομόκεντρο αυξητικό δακτύλιο. Αν αναπτύσσεται πολύ ο ένας ομόκεντρος δακτύλιος από τον επόμενο αυξητικό δακτύλιο είναι απομακρυσμένοι. Οπότε λόγω της χαμηλής δραστηριότητας του Ηλίου είχαμε πλημμελή ανάπτυξη των δέντρων και οι αυξητικοί δακτύλιοι ήταν πολύ κοντά ο ένας με τον άλλον, με αποτέλεσμα τα “νερά” των ξύλων να είναι πολύ πυκνά. Αυτό δεν το ήξερε ο Stradivari, αλλά τα πυκνά νερά δημιουργήσαν ξύλο ομογενές και σφιχτό. Μάλιστα κάνοντας τον υπολογισμό, τα καλά βιολιά του Stradivari – εγώ έχω παίξει με Stradivari, έκανε 2.500.000€ – είναι τα grand pattern κατασκευασμένα από το 1717 και μετά. Αν αφαιρέσουμε 7 χρόνια για να ξεραθεί το ξύλο πηγαίνουμε στο 1710, και αν υπολογίσουμε 40 χρόνια ώστε από καρπός να γίνει ερυθρελάτη φτάνουμε στο 1670, όπου είμαστε στην καρδιά της ελάχιστης δραστηριότητας του Ήλιου. Ο Stradivari πήρε ξύλα από το πιο βαθύ ελάχιστο ηλιακής δραστηριότητας, όπως και οι κατασκευαστές Guarneri, Amati, Guadagnini, γι’ αυτό όλα τα βιολιά και τα μουσικά όργανα εκείνης της περιόδου είναι εξαιρετικά.»
Έχεις παρακολουθήσει πολλά και σημαντικά αστρονομικά γεγονότα μέχρι σήμερα. Ποια αστρονομική εμπειρία ξεχωρίζεις;
«Κάθε άνθρωπος πρέπει να δει μια ολική έκλειψη Ηλίου. Θα καταλάβει το μεγαλείο του σύμπαντος. Θα προσπαθήσω να το περιγράψω αλλά είναι αλλιώς να το ζεις. Λίγο πριν την ολική έκλειψη Ηλίου αρχίζει το φως να γίνεται ακαθορίστου χρώματος, μολυβί-σκούρο κεραμιδί, και με το τελευταίο φως αρχίζει να νυχτώνει. Αν σηκώσεις το κεφάλι σου μπορείς να δεις με γυμνό μάτι πως ο Ήλιος στον ουρανό είναι μαύρος, γιατί ουσιαστικά βλέπεις τη Σελήνη. Γύρω-γύρω υπάρχει ένα πέπλο σαν κουρτίνα με διάφορους σχηματισμούς σε χρώμα υπόλευκο, σαν των μαργαριταριών. Μπορεί να δει κανείς άστρα στον ουρανό· είναι μια πολύ περίεργη κατάσταση όπου ο εγκέφαλος μας σοκάρεται γιατί ενώ ξέρει στο υποσυνείδητο του ότι είναι μέρα και έχουμε ηλιοφάνεια, ξαφνικά ο Ήλιος κρύβεται και γίνεται μαύρος. Νομίζω πως το πιο συνταρακτικό αστρονομικό φαινόμενο που έχω παρατηρήσει είναι όντως η ολική έκλειψη Ηλίου. Κάθε μία έκλειψη είναι διαφορετική, το στέμμα δεν είναι ίδιο κάθε φορά. Στο ηλιακό μέγιστο έχουμε επιμήκεις τριγωνικούς σχηματισμούς που λέγονται πλόκαμοι. Κατά το ηλιακό μέγιστο οι πλόκαμοι είναι γύρω από τον Ήλιο, ενώ κατά το ηλιακό ελάχιστο είναι μόνο “δεξιά και αριστερά” του Ηλίου.
Υπάρχουν και τροχιακά ηλιακά τηλεσκόπια που παρακολουθούν τον Ήλιο, οπότε μπορεί κάποιος να αναρωτηθεί γιατί κάνουμε επίγειες αποστολές αφού έχουμε τα διαστημόπλοια. Τα τροχιακά τηλεσκόπια που παρατηρούν τον Ήλιο έχουν δημιουργήσει μια αλματώδη εξέλιξη στην ηλιακή φυσική. Όμως έχουν σχεδιαστεί για να κάνουν κάτι συγκεκριμένο και δεν μπορούν να τα κάνουν όλα. Μέχρι και σήμερα τα δεδομένα που μπορούν να στείλουν είναι ακόμα περιορισμένα. Σε μια επίγεια παρατήρηση έκλειψης Ηλίου μπορούμε να έχουμε επιστημονικά δεδομένα της τάξης των 8-30 GB. Η παρατήρηση από το έδαφος προσφέρει έναν πολύ μεγάλο αριθμό οργάνων και παρατηρητών. Όλα αυτά τα όργανα είναι δύσκολο να τοποθετηθούν σε τροχιακά τηλεσκόπια. Στατιστικά περίπου κάθε 1,5 με 2 χρόνια συμβαίνει και μια ολική έκλειψη Ηλίου.
Από τις παρατηρήσεις της ομάδας που συμμετέχω, έχουν προκύψει αρκετά νέα δεδομένα, για παράδειγμα ο φασματογράφος μου το 2017 και το 2019 ανίχνευσε στο στέμμα το ιονισμένο στοιχείο ArX (argon 10, το οποίο έχει χάσει 9 ηλεκτρόνια). Η ύπαρξη αυτού του στοιχείου υποδηλώνει ότι το στέμμα του Ηλίου είναι σχετικά κρύο. Επομένως σημαίνει ότι η θερμοκρασία του Ηλιακού Στέμματος είναι σχετικά χαμηλή και άρα έχουμε μικρή πιθανότητα να κινδυνεύσουμε από μία ισχυρή ηλιακή καταιγίδα.»
Είσαι και επικεφαλής της ομάδας The FRAMe Project που ανακατασκεύασε τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων χρησιμοποιώντας εργαλεία σαν αυτά που χρησιμοποίησε ο αρχαίος τεχνίτης, το 150-100 π.Χ. Πως αισθάνεσαι γι’ αυτό το project και ποιες είναι οι σκέψεις σου για την ανακατασκευή του Μηχανισμού;
«Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε από κάποιο εξαιρετικό αρχαίο κατασκευαστή ο οποίος πρέπει να ήταν και αστρονόμος. Εκείνη την εποχή δεν υπήρχε ξεκάθαρα ο διαμοιρασμός των ειδικοτήτων. Ο μαθηματικός τότε ήταν και φυσικός, και αστρονόμος, και γεωμέτρης, και κατασκευαστής, ένας πανεπιστήμονας με τη σημερινή αισθητική. Ο αρχαίος κατασκευαστής, σήμερα ακόμη άγνωστος, μετέφερε σε ένα ξύλινο κουτί τις “μηχανικές” περιοδικές κινήσεις του Ηλίου και της Σελήνης, καθώς και τις θέσεις τους στον ουρανό. Ίσως να ήταν και η πιο κομβική ημερομηνία της Ελληνιστικής Αστρονομίας. Στις 23 Δεκεμβρίου του 178 π.Χ., ξεκινούσε το Χειμερινό Ηλιοστάσιο: ο Ήλιος εισέρχονταν στον αστερισμό του Αιγόκερω. Ταυτόχρονα, η Σελήνη ήταν νέα, ήταν ακριβώς στο Απόγειό της και ταυτόχρονα ήταν ακριβώς επάνω στον Εκλειπτικό Σύνδεσμο, δηλ. στην Εκλειπτική. Όλα αυτά σημαίνουν ότι εκείνη την ημέρα θα συνέβαινε μια δακτυλιοειδής έκλειψη Ηλίου με τη μεγαλύτερη δυνατή διάρκεια από το 3000 π.Χ. έως και το 178μ.Χ. Η έκλειψη αυτή που ήταν δακτυλιοειδής διήρκησε 12 λεπτά και 8 δευτερόλεπτα σύμφωνα με τους καταλόγους της NASA που χρησιμοποιούμε για εκείνη την περίοδο. Υπάρχουν κάποιες υποθέσεις πως ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων είχε στο πρόσθιο καντράν του και σφαιρία που αναπαριστούσαν την κίνηση των 5 γνωστών πλανητών κατά την αρχαιότητα. Αυτή είναι μία “τραβηγμένη” υπόθεση, αλλά αρκετά πολυδιαφημισμένη.
Ας δούμε λοιπόν τα στοιχεία: δεν σώζεται κανένα μηχανολογικό εξάρτημα που να υπονοεί ύπαρξη μηχανολογικού συστήματος για κίνηση πλανητών. Δοκιμάσαμε κι εμείς να βάλουμε υποθετικά γρανάζια για πλανήτες στα μοντέλα μας… Εάν σεβαστούμε το αρχαίο πρωτότυπο και δεν κάνουμε μηχανολογικές οπές εκεί που μας βολεύει (ενώ ΔΕΝ υπάρχουν στο αρχαίο πρωτότυπο) και αν δεν αρχίσουμε να κολλάμε εξαρτήματα κατά το δοκούν, τα επιπλέον 35 υποθετικά γρανάζια και τα επιπλέον 55 υποθετικά εξαρτήματα για τους πλανήτες δεν μπορούν να “κουμπώσουν” επάνω στον υπάρχοντα Μηχανισμό. Επιπλέον η προσθήκη άλλων 90 συνολικά κινούμενων υποθετικών εξαρτημάτων αυξάνουν υπέρογκα τις τριβές και τις αντιστάσεις κατά την κίνησή τους, γεγονός που καθιστά υπερβολικά αβέβαιη την οποιαδήποτε απρόσκοπτη περιστροφή των γραναζιών και των δεικτών. Οι υπολογισμοί των τριβών και των ροπών του συστήματος δείχνουν πως είναι πολύ δύσκολα έως αδύνατον να κινηθεί απρόσκοπτα ο Μηχανισμός με 70 γρανάζια και 80 κινούμενα εξαρτήματα. Τα γρανάζια του Μηχανισμού ήταν μπρούντζινα με πάχος περίπου 2 χιλιοστά. Δηλαδή ήταν και περιορισμένης μηχανικής αντοχής.
Σήμερα γνωρίζουμε πως ο Μηχανισμός υπολόγιζε τις θέσεις του Ηλίου και της Σελήνης, έτσι ώστε να προβλέψει και τις εκλείψεις Ηλίου και Σελήνης. Στην πίσω πλευρά του Μηχανισμού υπάρχει ένα καντράν με έναν δείκτη που κινείται μέσα σε ένα αυλάκι ελικοειδούς διάταξης. Αυτή η ελικοειδής μετρητική κλίμακα είναι διαιρεμένη σε 223 υποδιαιρέσεις/κελιά. Σε κάποια κελιά αναγράφεται το γράμμα Σ, σε κάποια το γράμμα Η και σε κάποια άλλα το γράμμα Η και Σ μαζί. Το γράμμα Η ήταν η πρόβλεψη για μια έκλειψη Ηλίου, το Σ για μια έκλειψη Σελήνης και το ΗΣ ήταν πρόβλεψη για μια έκλειψη Ηλίου και μια έκλειψη Σελήνης στον ίδιο μήνα. Όταν ο δείκτης στο Μηχανισμό των Αντικυθήρων έφτανε σε εκείνο το σημείο ενημέρωνε τον χειριστή ότι αυτόν τον μήνα και ημερομηνία θα συμβεί μια έκλειψη.
Το αρχαιοελληνικό ημερολόγιο είχε πάντα 29 ή 30 μέρες, ξεκινούσε αμέσως μετά τη Νέα Σελήνη και η 15η ημέρα του μήνα είχε πάντα πανσέληνο. Η έκλειψη Σελήνης γίνεται όταν η Σελήνη βρίσκεται αντικριστά από τον ήλιο, δηλ. όταν είναι πανσέληνος. Επομένως οι εκλείψεις Σελήνης συνέβαιναν πάντα στις 15 του μηνός και οι εκλείψεις Ηλίου την τελευταία μέρα του μήνα δηλαδή στις 29 ή 30, οπότε αντίστοιχα προέβλεπε και ο Μηχανισμός.
Βρισκόμαστε περίπου στα 150 – 200 π.Χ. όπου η έννοια της πρόβλεψης ήταν πολύ σημαντική, ενώ σήμερα είναι κάτι πάρα πολύ εύκολο. Τότε τα πράγματα ήταν δύσκολα με τους λοιμούς, τις επιδρομές, τις αρρώστιες και την αβεβαιότητα, δεν ήξερες αν θα ζήσεις την επόμενη μέρα. Ούτε και τώρα το ξέρουμε, αλλά ίσως έχει κανείς παραπάνω πιθανότητες να γλιτώσει λόγω φαρμάκων, νοσοκομείων και γιατρών. Επομένως η έννοια της πρόβλεψης ήταν κάτι φαντασμαγορικό για εκείνη την εποχή μια και η χρονική ακρίβεια εκείνη την εποχή ήταν ακόμα σχετικά αβέβαιη. Προβλέψεις εκλείψεων μπορούσαν να γίνουν και στο χαρτί (πάπυρο), αλλά ο Μηχανισμός έχει το πλεονέκτημα της υψηλής επαναληπτικότητας και της χρηστικότητας.
Με την ομάδα του The FRAMe Project έχουμε επίσης βρει την ημερομηνία που είχε ο αρχαίος υπόψη του για να ξεκινήσει το Μηχανισμό. Κάθε μετρητικό μηχάνημα έχει τη λεγόμενη βαθμονόμηση (calibration). Έτσι ο αρχαίος κατασκευαστής έπρεπε να έχει υπόψη του μια ημερομηνία για την έναρξη του Μηχανισμού, όπου θα τίθεντο οι δείκτες του στις κατάλληλες θέσεις της συγκεκριμένης ημερομηνίας. Βρήκαμε ότι πρόκειται για τις 23 Δεκεμβρίου του 178 π.Χ. Αυτή η ημερομηνία που βρήκαμε είναι μια απίθανη συγκυρία αστρονομικών και θρησκευτικών γεγονότων εκείνης της εποχής. Ίσως να ήταν και η πιο κομβική ημερομηνία της Ελληνιστικής Αστρονομίας. Στις 23 Δεκεμβρίου του 178 π.Χ., η Σελήνη ήταν νέα, ήταν ακριβώς στο Απόγειό της και ταυτόχρονα ήταν ακριβώς επάνω στον Εκλειπτικό Σύνδεσμο, δηλ. στην Εκλειπτική. Όλα αυτά σημαίνουν ότι εκέινη την ημέρα θα συνέβαινε μια δακτυλιοειδής έκλειψη Ηλίου με τη μεγαλύτερη δυνατή διάρκεια από το 3000 π.Χ. έως και το 178μ.Χ. Η έκλειψη αυτή που ήταν δακτυλιοειδής διήρκησε 12 λεπτά και 4 δευτερόλεπτα σύμφωνα με τους καταλόγους της NASA που χρησιμοποιούμε για εκείνη την περίοδο. Ήταν η μεγαλύτερη σε διάρκεια έκλειψη όλης της αρχαίας περιόδου! Ταυτόχρονα, η 23η Δεκεμβρίου 178 π.Χ. αντιστοιχούσε στην 17η ημέρα του αιγυπτιακού μηνός Αθήρ, όπου ξεκινούσε μία πολύ σημαντική εορτή της Αιγύπτου και των ελληνιστικών χρόνων, η εορτή αφιερωμένη στον θεό Όσιρι και την Ίσιδα. Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων είχε στο πρόσθιο καντράν του και το αιγυπτιακό ημερολόγιο, με τους αιγυπτιακούς μήνες γραμμένους στα ελληνικά. Ναοί της Ίσιδας υπάρχουν και στην Ελλάδα.
Υιοθετώντας την έννοια της συμμετρίας μπορέσαμε να ανακατασκευάσουμε ένα λειτουργικό αντίγραφο του Μηχανισμού των Αντικυθήρων. Σχετικά με τα αρχαία εργαλεία, από τη στιγμή που ο Μηχανισμός είχε μεταλλικά μπρούντζινα γρανάζια σημαίνει πως κάπως κατασκευάστηκαν. Το γρανάζι απαιτεί τα δόντια του να είναι υψηλής επαναληπτικότητας για να δουλέψει. Αυτό μας ώθησε στη σκέψη πως ο αρχαίος πρέπει να είχε σίγουρα κάποια μηχανήματα γεωμετρικής επεξεργασίας μετάλλων. Εξερευνώντας τη βιβλιογραφία ανακαλύψαμε έναν θησαυρό σχετικά με τα εργαλεία. Για να φτιάξει κανείς τα γρανάζια χρειάζεται καταρχήν τρυπάνι για τον μπρούτζο. Βρήκαμε, λοιπόν, μια αρχαία κεραμική-ερυθρόμορφη υδρία, που εκτίθεται στο Museum of Fine Arts της Βοστώνης. Πάνω στο αγγείο αναπαριστάται η ιστορία του Περσέα, φαίνεται ένας ξυλουργός να χειρίζεται ένα αρχαίο δράπανο/τέρεθρο. Με βάση αυτή την αναπαράσταση χρήσης αρχαίου εργαλείου κάναμε διαστασιολογικές μετρήσεις και ανακατασκευάσαμε αυτό το δράπανο με κλίμακα 1:1, και το οποίο είναι πλήρως λειτουργικό.
Επίσης βρήκαμε και ακόμη μία υδρία που εκτίθεται στο Hermitage της Αγίας Πετρούπολης, που επίσης απεικονίζεται η ίδια ιστορία και ένας ξυλουργός που χειρίζεται ένα διαφορετικό δράπανο. Βρήκαμε ακόμα και τόρνο, καθώς υπάρχει ένα συμφωνητικό μεταξύ ενός τορναδόρου και το ιερού ναού της Ελευσίνας στο 400 π.Χ. – τότε τα συμφωνητικά καταγράφονταν σε μαρμάρινες πλάκες – στο οποίο συναντάμε τις λέξεις τις λέξεις “τορνεύσει” και “τόρνος”, άρα το εργαλείο υπάρχει. Ψάχνοντας στα μουσεία πέριξ της Μεσογείου βρήκαμε μια τοιχογραφία στον Πτολεμαϊκό τάφο του Πετοσίρις του 300 π.Χ., δείχνει δύο τεχνίτες να χειρίζονται ένα κατακόρυφο τόρνο. Ανακατασκεύασα αυτά τα εργαλεία και δουλεύουν εξαιρετικά. Επομένως υπήρχαν ήδη πιο πολύπλοκα εργαλεία από το 400 π.Χ. και μια και ο Μηχανισμός είναι κατασκευασμένος περίπου το 150 π.Χ. σημαίνει ότι υπήρχαν υψηλής ποιότητας εργαλεία εκείνη την εποχή. Όμως αυτά τα εργαλεία επειδή ήταν μεταλλικά μπρούντζινα ή σιδερένια είτε καταστρέφονταν από επιδρομές και λεηλασίες, είτε ανακυκλώνονταν, γιατί τα υλικά αυτά ήταν ακριβά και δυσεύρετα.»
Έχεις κατασκευάσει πλήθος σημαντικών αστρονομικών οργάνων όλα αυτά τα χρόνια, ποιο είναι το μεγαλύτερο “κατασκευαστικό” σου όνειρο; Με ποιο project θα ήθελες να ασχοληθείς στο μέλλον ή τι όργανο θα ήθελες να σχεδιάσεις;
«Ασχολούμαι κυρίως με τον αστρονομικό τομέα και σκοπεύω να συνεχίσω εκεί με φασματογράφους και τέτοιου είδους όργανα. Με ενδιαφέρουν πολύ οι εφαρμογές οπτομηχανικών οργάνων σε αεροσκάφη οποιασδήποτε μορφής. Παράλληλα είναι και ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων, διότι με την ομάδα μας έχουμε μέχρι στιγμής 6 δημοσιεύσεις και μια πιο πρόσφατη που έγινε στο “Mediterranean Archeology and Archaeometry”, όπου δημοσιεύσαμε μια σοβαρή διόρθωση που έγινε στον Μηχανισμό. Οι θέσεις των γραμμάτων Η και Σ, δηλ. τα γεγονότα των εκλείψεων, είχαν υπολογιστεί εδώ και 15 χρόνια, χωρίς όμως να έχει ληφθεί υπόψη η παραμόρφωση των θραυσμάτων. Ο μπρούντζος (κράμα χαλκού και κασσίτερου), μετά από 2000 χρόνια μέσα στη θάλασσα, έχει “μεταμορφωθεί” σε άλλο υλικό, τον Ατακαμίτη που θυμίζει πέτρα. Αυτή η χημική μεταβολή, συνεπάγεται και διαφορετική πυκνότητα του υλικού. Επιπλέον, λόγω της απότομης έκθεσής του στην στεγνή ατμόσφαιρα κατά την ανάσυρσή του από τον βυθό το 1901, έχει παραμορφωθεί και στις τρεις διαστάσεις. Εφαρμόζοντας την τεχνική της Συμμετρίας μπορέσαμε να βρούμε ποιες ήταν οι αρχικές θέσεις των εκλείψεων. Οι διορθώσεις που έγιναν επηρεάζουν έναν αρκετά μεγάλο αριθμό δημοσιεύσεων και οι οποίες θα πρέπει να αναθεωρηθούν και να ξαναγίνουν υπολογισμοί από την αρχή. Για τα επόμενα αρκετά χρόνια πιστεύω πως θα είμαι με το ένα χέρι στη διερεύνηση του Μηχανισμού των Αντικυθήρων και με το άλλο στην εξέλιξη και την χρήση του φασματογράφου μου.»
Μια ευχή για το μέλλον…
«Οι ευχές είναι πολλές, αλλά ας ξεχωρίσω δύο: Να απαλλαγούμε καταρχάς από τον κορωνοϊό που έχει συμπιέσει πολύ τις ζωές μας και που έχει στοιχίσει τόσες ανθρώπινες ζωές. Και για μένα θα ευχηθώ να έχω πάντα καθαρό ουρανό όταν θα παρατηρώ μία ολική έκλειψη ηλίου.»
Φωτογραφίες: Από το αρχείο του Αριστείδη Βούλγαρη και του Μάριου Δαδούδη.
INFO
Κινώντας τα γρανάζια του Μηχανισμού των Αντικυθήρων
Στα παρακάτω βίντεο παρουσιάζεται η χρήση των ανακατασκευασμένων αρχαίων εργαλείων από την ομάδα The FRAMe Project:
http://nicmosis.as.arizona.edu:8000/ECLIPSE_WEB/TSE2021/TSE2021WEB/EFLIGHT2021.html
Διάλεξη στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης https://www.amth.gr/news/dialexi-4
“Κατασκευάζοντας τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων με αρχαία ελληνικά εργαλεία”
Δημοσιευμένες εργασίες που αφορούν την ηλιακή έρευνα
– “A Comparison of the Red and Green Coronal Line Intensities at the 29 March 2006 and the 1 August 2008 Total Solar Eclipses: Considerations of the Temperature of the Solar Corona”, Solar Physics, 2010, 264(1), pp 45–55. A. Voulgaris, T. Athanasiadis, J.H. Seiradakis, J.M. Pasachoff
– A.G. Voulgaris, P.S. Gaintatzis, J.H. Seiradakis, J.M. Pasachoff, T.E. Economou
Spectroscopic Coronal Observations During the Total Solar Eclipse of 11 July 2010, Solar Physics, 2012, 278(1), pp 187–202.
– J.M. Pasachoff, V. Rušin, M. Saniga, B.A. Babcock, M. Lu, A.B. Davis, R. Dantowitz, P. Gaintatzis, J.H. Seiradakis, A. Voulgaris, D.B. Seaton, K. Shiota
Structure and Dynamics of the 2012 November 13/14 Eclipse White-Light Corona, Astrophysical Journal, 2015, 800(2).
– J.M. Pasachoff, C. Lockwood, E. Meadors, R. Yu, C. Perez, M. A. Peñaloza-Murillo, D. B. Seaton, A. Voulgaris, R. Dantowitz, V. Rušin, T. Economou
Images and Spectra of the 2017 Total Solar Eclipse Corona from Our Oregon Site, Frontiers in Astronomy and Space Sciences, 2018, 5(37).
Οι δημοσιεύσεις της ομάδας The FRAMe Project:
– A. Voulgaris, A. Vossinakis, C. Mouratidis “The new findings from the Antikythera Mechanism Front Plate astronomical Dial and its reconstruction”, 2018a, Archeomatica International, Special Issue 3(8), 6-18.
https://ex.geoweb.it/geowebhtml/riviste/geomedia/Archeomatica_Inter_2017.pdf
– A. Voulgaris, A. Vossinakis, C. Mouratidis “Conclusions from the functional reconstruction of the Antikythera Mechanism”, 2018b,
Journal for the History of Astronomy, 49(2), 216-238. https://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/0021828618762460
– A. Voulgaris, C. Mouratidis, A. Vossinakis
“The Dark Shades of the Antikythera Mechanism”, 2018c, Journal of Radioanalytical and Nuclear Chemistry, 318, 1881-1891. https://link.springer.com/article/10.1007%2Fs10967-018-6255-9
– A. Voulgaris, C. Mouratidis, A. Vossinakis
“Reconstructing the Antikythera mechanism with ancient Greek tools: Observations and conclusions on the construction and use of a functional model”, February 2019, AIP Conference Proceedings 2075, 200008 (2019) https://aip.scitation.org/doi/10.1063/1.5091433
– A. Voulgaris, C. Mouratidis, A. Vossinakis “Ancient Machine Tools for the construction of the Antikythera Mechanism parts”, 2019a,
Digital Applications in Archaeology and Cultural Heritages Journal, 13, e00092, June 2019.
https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2212054818300353
– A. Voulgaris, C. Mouratidis, A. Vossinakis “Simulation and Analysis of Natural Seawater Chemical Reactions on the Antikythera Mechanism”, 2019b, Journal of Coastal Research, 35(5), 959–972.
Aristeidis Voulgaris , Christophoros Mouratidis , Andreas Vossinakis and George Bokovos, 2021,
“Renumbering of the Antikythera Mechanism Saros cells, Resulting from the Saros Spiral Mechanical Apokatastasis”, Mediterranean Archaeology and Archaeometry Vol. 21, No 2, pp. 107-128.
http://maajournal.com/Issues/2021/Vol21-2/6_Voulgaris_et_al_21(2).pdf
