Η δημοκρατία στα χρόνια της πανδημίας

Λέξεις: Άρης Στυλιανού

Από τις αρχές του 2020 η νόσος covid-19 εξαπλώθηκε σε όλο τον πλανήτη, απειλώντας την υγεία και τη ζωή μεγάλου μέρους του πληθυσμού. Το τελευταίο διάστημα, μάλιστα, η πανδημία επανακάμπτει διεθνώς ως δεύτερο κύμα, λαμβάνοντας τραγικές διαστάσεις και οδηγώντας σε εκατόμβες. Σε αντίθεση με την περασμένη άνοιξη, τώρα δυστυχώς η Ελλάδα δεν μένει αλώβητη, κυρίως εξαιτίας της ατυχέστατης κυβερνητικής διαχείρισης της κατάστασης από το καλοκαίρι και εξής.

Αν παρακάμψουμε τις φαιδρές θεωρίες συνωμοσίας, που είναι όμως πολύ δημοφιλείς και επικίνδυνες, εν προκειμένω δεν χωρούν αστεία ούτε πειράματα: από τη στιγμή που δεν ενισχύθηκε το δημόσιο σύστημα υγείας, ο μόνος τρόπος αντιμετώπισης αυτής της κρίσης είναι η απομόνωση, η λεγόμενη κοινωνική αποστασιοποίηση, για τη συλλογική προστασία και το κοινό καλό. Αναρωτιέται κανείς τι θα έλεγε αν ζούσε σήμερα ο Αριστοτέλης, που πρώτος υπογράμμισε την πολιτική φύση του ανθρώπου.

Η πρακτική του ολικού κλεισίματος (λοκντάουν) είναι αφύσικη και απάνθρωπη ως υπαρξιακή αίσθηση, ως συρρίκνωση του χώρου και του χρόνου. Κι αποδεικνύεται οικτρή πλάνη η αρχική αισιόδοξη πεποίθηση ότι στην καραντίνα μπορεί κανείς να κάνει διακοπές, να ξεκουραστεί, να έχει χρόνο να ολοκληρώσει όσα από καιρό ήταν σε εκκρεμότητα. Ο χρόνος ανεξήγητα κατακερματίζεται, το σώμα μας δυσκολεύεται, ο ψυχισμός μας δοκιμάζεται. Σαν να έχει χαθεί ο ρυθμός, σαν να έχουμε αποσυντονιστεί. Σαν να είμαστε, όπως λέει ο ποιητής, κάτι ξεχαρβαλωμένες κιθάρες.

Και τούτο επειδή εμείς οι άνθρωποι δεν είμαστε φτιαγμένοι από μονωτικά υλικά, δεν είμαστε απομονωμένες ατομικότητες, παρά τα όσα πρεσβεύει ένας αγοραίος φιλελευθερισμός. Τα ανθρώπινα άτομα συγκροτούνται μέσα από σχέσεις, διατομικά, με συλλογικό και κοινωνικό τρόπο. Η ατομικότητα από μόνη της δεν καταφέρνει να αποκτήσει πλήρες και ολοκληρωμένο νόημα, εφόσον τα πάντα μετασχηματίζονται στο πλαίσιο μιας σειράς μεταβαλλόμενων σχέσεων μεταξύ των ατόμων, υπό γενικούς όρους κοινωνίας και επικοινωνίας.

Ασφαλώς η παγκόσμια υγειονομική κρίση προσφέρει τροφή στον φιλοσοφικό στοχασμό, αποτελώντας ταυτόχρονα τεράστια πρόκληση για την ίδια τη φιλοσοφία. Έτσι, η πανδημία μετατρέπεται σε φιλοσοφικό ερώτημα. Ήδη ορισμένοι σύγχρονοι φιλόσοφοι διατύπωσαν ενδιαφέρουσες σκέψεις σχετικά με τα επίδικα διακυβεύματα. Εν προκειμένω, θα μπορούσε να σκεφτεί κανείς μήπως τα μέτρα που λαμβάνονται για την πανδημία αποτελούν υπερβολικές ρυθμίσεις, που ανοίγουν τον δρόμο για την επιβολή μιας μόνιμης κατάστασης εξαίρεσης και για την κατάργηση της ελευθερίας, προς όφελος μιας υποτιθέμενης ασφάλειας.

Σε κάθε περίπτωση, είναι βέβαιο ότι η έκβαση της υγειονομικής κρίσης, και της επερχόμενης οικονομικής καταστροφής, θα κρίνει το μέλλον της πολιτικής. Οι πολιτικές ιδεολογίες δοκιμάζονται και τα γνωστά ερμηνευτικά μοντέλα δυσκολεύονται να εξηγήσουν και να προβλέψουν τις εξελίξεις. Είναι πιθανό λοιπόν μέσα από την κρίση να γεννηθούν νέες ιδεολογίες και μεγάλες αφηγήσεις.

Εδώ προκύπτει ένα κρίσιμο ερώτημα για τη δημοκρατία: υπάρχει άραγε δημοκρατική απάντηση στα πολιτικά ζητήματα που θέτει η πανδημία και η διαχείρισή της; Η παρούσα κρίση έχει ήδη αποκαλύψει εναργώς την ένδεια των πολιτικών για τη δημόσια υγεία. Γίνεται φανερό πώς και γιατί ο νεοφιλελευθερισμός, ως συνολική οικονομική κοσμοαντίληψη, βλάπτει σοβαρά την υγεία και την ασφάλεια όλων των ανθρώπων.

Αναδύεται εντούτοις μια δυνατότητα διεύρυνσης της δημοκρατίας, μέσα από την παρέμβαση των πολιτών και τη δράση των πολλών, του πλήθους. Αυτή η δυνατότητα πρέπει να ενεργοποιηθεί στην πράξη. Η πανδημία που ζούμε θα αλλάξει πιθανότατα τον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε τους εαυτούς μας και την κοινωνία. Στο χέρι μας είναι να επιτύχουμε περισσότερη συλλογικότητα, αλληλεγγύη και εμβάθυνση του κοινωνικού δεσμού.

Κάποιοι σήμερα επικαλούνται τον Χομπς, μιλώντας για κράτος-Λεβιάθαν, τονίζοντας την ανάγκη για ασφάλεια. Αν όμως επιθυμούμε όχι απλώς την επιβίωση, αλλά μια δημιουργική αξιοβίωτη ζωή, θα προτιμήσουμε τον Σπινόζα: «όταν λέω πως το καλύτερο κράτος είναι εκείνο όπου οι άνθρωποι περνούν τη ζωή τους με ομόνοια, εννοώ μια ζωή ανθρώπινη», που κερδίζεται με τον διαρκή εκδημοκρατισμό της ίδιας της δημοκρατίας.

* Ο Άρης Στυλιανού είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας Πρόεδρος Τμήματος Πολιτικών Επιστημών ΑΠΘ