Εν αρχή ην η γεωγραφία

Λέξεις: Κωστής Κεκελιάδης

Το γεωγραφικό, ιστορικό και γεωπολιτικό πλαίσιο του πολέμου της Ρωσίας με την Ουκρανία περιγράφει αναλυτικά και απλά στο βιβλίο του «Αιχμάλωτοι της Γεωγραφίας» ο βρετανός δημοσιογράφος, Τιμ Μάρσαλ

Οι άμαχοι στις εμπόλεμες ζώνες παίζουν τη ζωή τους κορώνα γράμματα ανάμεσα στα διασταυρούμενα πυρά κι όσοι παρακολουθούμε εκ του μακρόθεν την αγωνία τους προσπαθούμε να καταλάβουμε τουλάχιστον τι ακριβώς συμβαίνει ανάμεσα από τα άλλα διασταυρούμενα πυρά, αυτά της παραπληροφόρησης και της οργιώδους προπαγάνδας.

Το αντίδοτο στον πόλεμο της παραπληροφόρησης είναι η όσο γίνεται πιστότερη καταγραφή των γεγονότων, μια μέθοδος γνωστή από την εποχή του Θουκυδίδη που την ξέρει καλά ο βρετανός δημοσιογράφος Τιμ Μάρσαλ, ο οποίος καταγράφει την εμπειρία του από τα μέτωπα των πολέμων που καλύπτει επί τριάντα χρόνια. Το πρώτο κεφάλαιο από το βιβλίο του με τίτλο «Αιχμάλωτοι της Γεωγραφίας» είναι αφιερωμένο στη Ρωσία, με αφορμή την ένοπλη σύγκρουση στη χερσόνησο της Κριμαίας, το 2014.

Διαβάσαμε το βιβλίο, εξαιρετικά επίκαιρο και θελήσαμε να μοιραστούμε μαζί σας τις σημειώσεις που κρατήσαμε, μήπως και γίνει ευκολότερη η κατανόηση μιας έτσι κι αλλιώς περίπλοκης κατάστασης, που περιπλέκεται ακόμη περισσότερο με τα ψέματα, τις μισές αλήθειες, τις μπλόφες και τις κατασκευασμένες ειδήσεις.

Τα γεωγραφικά δεδομένα

Η γη που πατάμε ανέκαθεν μάς καθόριζε. Καθόριζε τους πολέμους, την ισχύ, την πολιτική και την κοινωνική εξέλιξη των λαών.

Η γεωπολιτική εξετάζει τους τρόπους με τους οποίους τα γεωγραφικά στοιχεία μπορούν να εξηγήσουν τις διεθνείς σχέσεις. Δεν ασχολείται μόνο με το φυσικό περιβάλλον, δηλαδή με τα φυσικά όρια που θέτουν τα βουνά ή με τις διασυνδέσεις που επιτυγχάνουν τα ποτάμια συστήματα, αλλά και με το κλίμα, τη δημογραφία, τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά και την πρόσβαση στους φυσικούς πόρους.

Η ανάδειξη της γεωγραφίας σε καθοριστικό παράγοντα στο ρου της ανθρώπινης ιστορίας ενδέχεται να εκληφθεί ως μια ζοφερή ανάγνωση του κόσμου, γι’ αυτό και δεν αντιμετωπίζεται ευμενώς από κάποιους θεωρητικούς κύκλους. Κάτι τέτοιο θα σήμαινε την παραδοχή ότι η φύση είναι πιο ισχυρή από τον άνθρωπο και ότι μόνο μέχρι ενός σημείου μπορούμε να ορίσουμε τη μοίρα μας. Ωστόσο, η σύγχρονη τεχνολογία υποτάσσει τους άτεγκτους κανόνες της γεωγραφίας. Έχει ανακαλύψει τρόπους να περνάει πάνω, κάτω ή ανάμεσα από μερικά από τα φυσικά εμπόδια.

Όμως: Η γεωγραφία και η ιστορία της εγκαθίδρυσης των εθνικών οντοτήτων εντός των πλαισίων αυτής, διατηρεί τη σημασία της για την κατανόηση τόσο του σημερινού όσο και του αυριανού κόσμου.

Η γεωγραφία αποτελεί βασικό μέρος της απάντησης στο “περί τίνος πρόκειται” και κυρίως στο “γιατί».

Η Ρωσία βρίσκεται σε γεωγραφικά μειονεκτική θέση και το μόνο που τη σώζει από το να είναι μια πολύ πιο κατώτερη δύναμη είναι το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο της χώρας.

Από το Μεγάλο Δουκάτο  της Μοσχοβίας μέχρι τον Πέτρο τον Μέγα, τον Στάλιν και τον Πούτιν, κάθε ρώσος ηγέτης έρχεται αντιμέτωπος με τα ίδια προβλήματα. Δεν έχει την παραμικρή σημασία εάν η ιδεολογία των κυβερνώντων είναι τσαρική, κομμουνιστική ή φιλοκαπιταλιστική -τα λιμάνια εξακολουθούν να παγώνουν και η βορειοευρωπαϊκή πεδιάδα παραμένει επίπεδη.

Βορειοευρωπαϊκή πεδιάδα

Η αχανής βορειοευρωπαϊκή πεδιάδα, από τη Βαλτική θάλασσα μέχρι τα Καρπάθια περιλαμβάνει ολόκληρη τη δυτική και βόρεια Γαλλία, το Βέλγιο, την Ολλανδία, τη βόρεια Γερμανία και το σύνολο σχεδόν της Πολωνίας.

Αυτή η πεδιάδα θα μπορούσε να ιδωθεί ως ένας διάδρομος που προσεγγίζοντας τα ρωσικά σύνορα το πλάτος του ξεπερνά τα 3.000 χιλιόμετρα, γεγονός που καθιστά αδύνατη την άμυνα για έναν στρατό, όσο πολυάριθμος κι αν είναι.

Πρόκειται για το πλέον ευάλωτο σημείο της ρωσικής άμυνας, κι αυτό φαίνεται αν διατρέξει κανείς στην ιστορία των τελευταίων 500 χρόνων: Οι Ρώσοι πολεμούν στη βορειοευρωπαϊκή πεδιάδα μία φορά κάθε 33 χρόνια!

Τα λιμάνια

Η έλλειψη ενός θερμού λιμένα με άμεση πρόσβαση στους ωκεανούς ήταν ανέκαθεν η αχίλλειος πτέρνα της Ρωσίας, καθώς θα είχε ισάξια στρατηγική σημασία με τη βορειοευρωπαϊκή πεδιάδα.

Κάποια λιμάνια της Αρκτικής, όπως το Μούρμανσκ, παγώνουν για αρκετούς μήνες κάθε χρόνο.

Το Βλαδιβιστόκ, το μεγαλύτερο ρωσικό λιμάνι στον Ειρηνικό ωκεανό, αποκλείεται από πάγο για περίπου τέσσερις μήνες και περικλείεται από την Ιαπωνική θάλασσα, η οποία ελέγχεται από την Ιαπωνία. Αυτό δεν αναστέλλει απλώς τη ροή του εμπορίου. Εμποδίζει τον ρωσικό στόλο να λειτουργήσει ως πλανητική δύναμη.

Το 2013, καθώς ανέβαινε το θερμόμετρο της πολιτικής διαμάχης για τον προσανατολισμό της Ουκρανίας, η Μόσχα εμφανίστηκε απόλυτα συγκεντρωμένη.

Η Κριμαία, με τα θερμά ύδατα και το λιμάνι της Σεβαστούπολης, ήταν μέρος της Ρωσίας για δύο αιώνες πριν παραδοθεί στη Σοβιετική Δημοκρατία της Ουκρανίας το 1954 από τον πρόεδρο Χρουτσόφ, σε μια εποχή που ακόμη πιστευόταν ότι η Σοβιετία θα ζούσε για πάντα και, επομένως, ότι κι αυτή θα παρέμενε παντοτινά υπό τον έλεγχο της Μόσχας. Τώρα που η Ουκρανία δεν ήταν πια σοβιετική, ούτε καν φιλορωσική, ο Πούτιν γνώριζε πολύ καλά ότι αυτή η κατάσταση έπρεπε να αλλάξει.

Όσο η φιλορωσική κυβέρνηση διατηρούσε την εξουσία στο Κίεβο, οι Ρώσοι μπορούσαν να μένουν ήσυχοι ότι η ζώνη ανάσχεσής τους θα παρέμενε ακέραιη στη θέση της, να επιτηρεί τη βορειοευρωπαϊκή πεδιάδα.

Αλλά μια φιλοδυτική Ουκρανία με φιλοδοξίες να προσχωρήσει στους δύο κύριους δυτικούς συνασπισμούς και να θέσει εν αμφιβόλω την πρόσβαση της Ρωσίας και στην βορειοευρωπαϊκή πεδιάδα και στους λιμένες της Μαύρης θάλασσας;

Μια Ουκρανία που θα μπορούσε μια μέρα να φιλοξενεί μέχρι και μια νατοϊκή ναυτική βάση; Αυτό δεν θα μπορούσε ποτέ να γίνει ανεκτό.

 Ο μετα-σοβιετικός χάρτης

Υπάρχουν πολλά που διακυβεύονται σε καθένα από τα κράτη που άλλοτε συνιστούσαν την Ένωση Σοβιετικών, Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών (ΕΣΣΔ).

Μπορούν να χωριστούν σε τρεις κατηγορίες:

1. Τα ουδέτερα (Ουζμπεκιστάν, Αζερμπαϊτζάν, Τουρκμενιστάν)
2. Το φιλορωσικό στρατόπεδο (Καζακστάν, Κιργιστάν, Τατζικιστάν, Λευκορωσία, Αρμενία)
3. Στο φιλοδυτικό γκρουπ: Γεωργία, Μολδαβία, Ουκρανία. Και οι τρεις χώρες του φιλοδυτικού γκρουπ θα επιθυμούσαν να προσχωρήσουν και στην ΕΕ ή και στο ΝΑΤΟ, αλλά κρατιούνται σε απόσταση λόγω της γεωγραφικής τους εγγύτητας με τη Ρωσία και επειδή όλες έχουν ρωσικά στρατεύματα ή φιλορωσικές παραστρατιωτικές οργανώσεις στο έδαφός τους. Για τη ρωσική ελίτ, η προσχώρηση στο ΝΑΤΟ οποιασδήποτε εκ των τριών, είναι αιτία πολέμου, ενώ η ένταξη στην ΕΕ θεωρείται προθάλαμος για το ΝΑΤΟ.

 Η γεωγραφία των αγωγών

Η οικονομική διένεξη για το ενεργειακό, η οποία εδράζεται στη γεωγραφία, είναι ένα σύγχρονο παράδειγμα αξιοποίησης της γεωγραφίας σε μια προσπάθεια υπερκέρασης των γεωγραφικών εμποδίων περασμένων εποχών.

Τα πιο ισχυρά όπλα της Ρωσίας σήμερα, αφήνοντας στην άκρη τους πυρηνικούς πυραύλους, δεν είναι ούτε ο στρατός ούτε η αεροπορία, αλλά το φυσικό αέριο και το πετρέλαιο.

Η Ρωσία είναι ο δεύτερος μετά τις ΗΠΑ μεγαλύτερος προμηθευτής φυσικού αερίου παγκοσμίως. Όσο καλύτερες είναι οι σχέσεις σου με τη Ρωσία, τόσο λιγότερα πληρώνεις για ενέργεια.

Κατά μέσο όρο, πάνω από το 25% του φυσικού αερίου και του πετρελαίου της Ευρώπης προέρχεται από τη Ρωσία. Αλλά πολύ συχνά, όσο πιο κοντά βρίσκεται μια χώρα στη Μόσχα τόσο μεγαλύτερη είναι η εξάρτησή της.

Η Λετονία, η Σλοβακία, η Φινλανδία και η Εσθονία εξαρτώνται κατά 100% από το ρωσικό φυσικό αέριο, η Τσεχία, η Βουλγαρία και η Λιθουανία κατά 80%, ενώ η Ελλάδα, η Αυστρία και η Ουγγαρία κατά 60%.

Σχεδόν η μισή κατανάλωση φυσικού αερίου της Γερμανίας προέρχεται από τη Ρωσία, γεγονός το οποίο μαζί με τις εκτεταμένες εμπορικές συμφωνίες, εξηγεί εν μέρει γιατί οι γερμανοί πολιτικοί τείνουν να καταδικάζουν με κάποια καθυστέρηση το Κρεμλίνο για επιθετική συμπεριφορά σε σχέση με μια χώρα όπως η Βρετανία, η οποία δεν εξαρτάται παρά μόνο σε ποσοστό 13% , πέραν του ότι διαθέτει τη δική της βιομηχανία παραγωγής φυσικού αερίου.

Είναι αρκετές οι ενεργειακές οδοί που ξεκινούν από τη Ρωσία με κατεύθυνση από τα ανατολικά προς τα δυτικά, κάποιες από τις οποίες για πετρέλαιο και -οι σημαντικότερες- για φυσικό αέριο.

Στον Βορρά βρίσκεται η ενεργειακό οδός του αγωγού Nord Stream, η οποία οδηγεί απευθείας στη Γερμανία μέσω της Βαλτικής θάλασσας.

Ακριβώς από κάτω, τέμνοντας τη Λευκορωσία, διέρχεται ο αγωγός Yamal, ο οποίος τροφοδοτεί την Πολωνία και τη Γερμανία.

Στον Νότο βρίσκεται ο αγωγός Blue Stream, μεταφέροντας φυσικό αέριο στην Τουρκία διαμέσου της Μαύρης θάλασσας. Μέχρι τις αρχές του 2015 υπήρχε ένα σχέδιο για την κατασκευή ενός συστήματος αγωγών με την ονομασία South Stream, που θα ακολουθούσε την ίδια διαδρομή αλλά θα διακλαδιζόταν προς την Ουγγαρία, την Αυστρία, τη Σερβία, τη Βουλγαρία και την Ιταλία.

Ο αγωγός South Stream ήταν ουσιαστικά μια απόπειρα της Ρωσίας να διασφαλίσει ότι σε περίπτωση διένεξης με την Ουκρανία θα διέθετε μια επιπλέον κύρια οδό προς τις μεγάλες αγορές της Δυτικής Ευρώπης και των Βαλκανίων.

Αρκετές χώρες της ΕΕ άσκησαν πιέσεις στις γειτονικές χώρες να απορρίψουν το σχέδιο, με τη Βουλγαρία να δίνει τη χαριστική βολή, δηλώνοντας ότι οι αγωγοί δεν πρόκειται να διέλθουν από την επικράτειά της. Ο Πούτιν αντέδρασε προσεγγίζοντας την Τουρκία με μια νέα πρόταση, γνωστή ως Turk Stream.

Τα σχέδια της Ρωσίας για τον South Stream και τον Turk Stream προκειμένου να παρακάμψουν την Ουκρανία ανέκυψαν μετά τις διαφωνίες μεταξύ των δύο χωρών για το ύψος της τιμολόγησης στο διάστημα 2005-2010, οι οποίες είχαν ως αποτέλεσμα τη διακοπή παροχής φυσικού αερίου ανά περιόδους σε δεκαοκτώ χώρες.

Κατά την κρίση στην Κριμαία το 2014, τα ευρωπαϊκά κράτη που προσδοκούσαν να επωφεληθούν από τον South Stream ήταν εμφανώς πιο συγκρατημένα στις αντιδράσεις τους εναντίον της Ρωσίας.

Οι Ρώσοι κάθε άλλο παρά κατέθεσαν τα όπλα, όπως αποδεικνύει το σχέδιο για τον Nord Stream 2. Το εν λόγω σχέδιο της Gazprom για τον βυθό της Βαλτικής θάλασσας θα μπορούσε να χρησιμεύσει για να μειωθούν οι μεταφορές φυσικού αερίου μέσω της Ουκρανίας, στερώντας της έτσι μια σημαντική πηγή εισοδήματος. Υποσκάπτει επίσης τις προσπάθειες της ΕΕ να διαφοροποιήσει τις ενεργειακές πηγές της, βάζοντας στο τραπέζι μια επιλογή για φτηνό φυσικό αέριο που ενδέχεται να δελεάσει κάποια κράτη μέλη.

Κι εδώ είναι που εμφανίζονται οι Αμερικανοί, με μια στρατηγική αμοιβαίου οφέλους τόσο για τις ΗΠΑ, όσο και για την Ευρώπη. Παρατηρώντας ότι η Ευρώπη χρειάζεται φυσικό αέριο και μη θέλοντας να φανούν αδύναμοι απέναντι στην εξωτερική πολιτική της Ρωσίας, οι Αμερικανοί πιστεύουν ότι έχουν βρει την απάντηση.

Η ραγδαία ανάπτυξη της παραγωγής σχιστολιθικού αερίου στις ΗΠΑ δεν τους δίνει απλώς τη δυνατότητα να έχουν ενεργειακή αυτάρκεια, αλλά και να διαθέτουν την πλεονάζουσα παραγωγή τους σε μια από τις μεγαλύτερες καταναλώτριες ενέργειας, την Ευρώπη.

Για να συμβεί αυτό, το αέριο θα πρέπει να υγροποιηθεί και να μεταφερθεί στην αντίπερα όχθη του Ατλαντικού. Αυτό με τη σειρά του προϋποθέτει την κατασκευή τερματικών σταθμών υγροποιημένου φυσικού αερίου (ΥΦΑ – LNG)  και λιμανιών κατά μήκος των ευρωπαϊκών ακτών για να υποδέχονται το φορτίο και να το μετατρέπουν ξανά σε αέριο.

Η Ουάσιγκτον ήδη εγκρίνει άδειες σε εγκαταστάσεις εξαγωγών ΥΦΑ και η Ευρώπη δρομολογεί ένα μακρόπνοο σχέδιο κατασκευής περισσότερων τερματικών σταθμών ΥΦΑ. Άλλες χώρες όπως η Τσεχία, επιθυμούν να κατασκευάσουν αγωγούς σύνδεσης με αυτούς τους σταθμούς, γνωρίζοντας ότι θα μπορούσαν στη συνέχεια να επωφεληθούν όχι μόνο από το αμερικανικό υγροποιημένο αέριο, αλλά και από προμήθειες από τη Βόρεια Αφρική και τη Μέση Ανατολή. Το Κρεμλίνο δεν θα έχει πλέον την ίδια ευχέρεια να κλείνει όποτε θέλει τις στρόφιγγες.

Η ΕΕ διαθέτει σήμερα περίπου τριάντα τερματικούς σταθμούς εισαγωγής υγροποιημένου φυσικού αερίου, οι οποίοι περιλαμβάνουν τεράστιους αποθηκευτικούς χώρους και πρόκειται να αναπτυχθούν περαιτέρω.

Έχει επίσης τη δυνατότητα να αναστρέψει την κατεύθυνση του φυσικού αερίου στους αγωγούς της, το οποίο συνήθως κινείται από τα ανατολικά προς τα δυτικά και από τον βορρά προς το  νότο, ώστε σε περίπτωση που η Ρωσία προχωρήσει στη διακοπή της προμήθειας φυσικού αερίου σε μια χώρα της ΕΕ, οι υπόλοιπες να μπορούν να την τροφοδοτήσουν αντιστρέφοντας τη ροή των αγωγών.

Οι  Ρώσοι διακρίνοντας τον μακροπρόθεσμο κίνδυνο, επισημαίνουν ότι η μεταφορά αερίου με αγωγούς είναι φτηνότερη από το ΥΦΑ και παράλληλα προετοιμάζονται για το ενδεχόμενο μείωσης της κερδοφορίας τους σχεδιάζοντας την κατασκευή αγωγών με κατεύθυνση νοτιοανατολικά και ελπίζοντας για αύξηση των πωλήσεων στην Κίνα.