Ένα εκκλησάκι και μια στάση έμειναν να θυμίζουν μια χαμένη προσφυγική συνοικία της πόλης

*Φωτογραφίες: Μαριάννα Γιαμουρίδου / Μάριος Δαδούδης

Ένα εκκλησάκι και μια στάση του ΟΑΣΘ. Αυτά έμειναν να θυμίζουν τον προσφυγικό συνοικισμό της Αγίας Φωτεινής, ενός συνοικισμού που χάθηκε μέσα στο χρόνο και πρόσφατα ήρθε ξανά στο επίκεντρο με τις εξαγγελίες για την παραχώρηση του οικοπέδου που υπάρχει σήμερα δίπλα στη ΔΕΘ και γειτνιάζει με το Παλέ ντε Σπορ με αφορμή την επικείμενη ανάπλαση του χώρου, ώστε να δημιουργηθεί ένα επιπλέον πάρκο 11 στρεμμάτων

Ο χώρος ανήκει στην Κτηματική Εταιρία και χρησιμοποιείται κυρίως από το υπουργείο Εθνικής Άμυνας και η πρόταση του Περιφερειάρχη Κεντρικής Μακεδονίας, κ. Τζιτζικώστα έγινε δεκτή από τον πρωθυπουργό Κ. Μητσοτάκη κατά την επίσκεψη του στην 85η ΔΕΘ, αφού ο τελευταίος δήλωσε πρόθυμος ώστε σε συνεννόηση με το υπουργείο να υποστηρίξει την παραχώρηση των στρεμμάτων αυτών.

Η σημερινή έκταση φαίνεται λοιπόν ότι θα ακολουθήσει τη μοίρα που είχε ο κάποτε προσφυγικός συνοικισμός που είχε αναπτυχθεί στο χώρο της ΔΕΘ και του ΑΠΘ, από το πάρκο της ΧΑΝΘ και το Σιντριβάνι μέχρι του Καυτανζόγλειο Στάδιο, αλλά σταδιακά γκρεμίστηκε ώστε να αναγερθούν το νοσοκομείο ΑΧΕΠΑ, οι χώροι της Έκθεσης και το ΑΠΘ. Θα περάσει στο χρονοντούλαπο της ιστορίας και θα αντικατασταθεί από ένα πάρκο, μια ανάσα πρασίνου που τόσο έχει ανάγκη το κέντρο της πόλης.

Σύμφωνα με την πρόταση που κατέθεσε ο κ. Τζιτζικώστας στον κ. Μητσοτάκη, «η ένταξη της συγκεκριμένης έκτασης στο συνολικό εγχείρημα της ανάπλασης, μπορεί να βελτιώσει ουσιαστικά το σχεδιασμό της ανάπλασης και στη συνολική έκταση να αναπτυχθούν συμπληρωματικές χρήσεις, όπως υπόγειος χώρος στάθμευσης, κατά μήκος των οδών Εγνατία και Γ’ Σεπτεμβρίου. Η χρήση αυτή θα συμβάλλει και στην εξυπηρέτηση της πόλης λόγω της γειτνίασης με τον σταθμό Μετρό ‘Πανεπιστήμιο’ και της άμεσης πρόσβασης στην περιφερειακή οδό. Θα υπάρξει πολύ καλύτερη πρόσβαση στους εκθεσιακούς χώρους και θα βελτιωθεί η λειτουργική ένταξη στο Εκθεσιακό Κέντρο του Αλεξάνδρειου Μελάθρου, που είναι η κύρια αθλητική υποδομή της έκτασης».

Μια βόλτα γύρω από τις 2-3 παράγκες που υπάρχουν σήμερα, τα δεκάδες παρκαρισμένα αυτοκίνητα, τα σπίτια των αξιωματικών και την εκκλησία, δε μπορούν σε καμία περίπτωση να αποτυπώσουν την ιστορία που κουβαλά η περιοχή, τις αναμνήσεις που μέχρι και σήμερα μένουν ζωντανές σε ανθρώπους που βλέπουν παλιές φωτογραφίες από τις γειτονιές που μεγάλωσαν, τον πόνο που βίωσαν χιλιάδες πρόσφυγες που ήρθαν αναζητώντας ένα καλύτερο αύριο, αλλά αναγκάστηκαν να ζήσουν ξανά μια δεύτερη προσφυγιά όταν μεταφέρθηκαν σε άλλα σημεία της Θεσσαλονίκης.

Η κοινότητα στο Facebook «Αγία Φωτεινή Η Γειτονιά Μου» αν και τα τελευταία χρόνια δεν παρουσιάζεται ιδιαίτερα ενεργή, αποτελεί μια σημαντική διαδικτυακή προσπάθεια για να παραμείνουν ζωντανές οι μνήμες από την προσφυγική γειτονιά που κάποτε έσφυζε από ζωή.

https://www.facebook.com/%CE%91%CE%B3%CE%AF%CE%B1-%CE%A6%CF%89%CF%84%CE%B5%CE%B9%CE%BD%CE%AE-%CE%97-%CE%93%CE%B5%CE%B9%CF%84%CE%BF%CE%BD%CE%B9%CE%AC-%CE%9C%CE%BF%CF%85-382028831926455/photos/535146699948000

Φωτογραφίες, αναμνήσεις, νοσταλγία για έναν συνοικισμό που στέγασε τα όνειρα χιλιάδων ανθρώπων. Εκεί όπου κάποτε, η Ανάσταση στην εκκλησία της Αγίας Φωτεινής, συνδυάζονταν με το κάψιμο του Ιούδα, εκεί όπου κάποτε όλοι περίμεναν να δοκιμάσουν τα προϊόντα από τον φούρνο της κυρά Σοφίας.

«Τι όμορφα χρόνια! Τα χρόνια της νιότης!» όπως χαρακτηριστικά σημειώνουν τα περισσότερα σχόλια χρηστών που θα δει κανείς στις αναρτήσεις της σελίδας.

Δεύτερος πολυπληθέστερος προσφυγικός συνοικισμός στη Θεσσαλονίκη

Το βόρειο άκρο του συνοικισμού ήταν η οδός που οδηγούσε στους Χορτατζήδες (περιοχή Καυτανζολγείου) και το νότιο ήταν η Λεωφόρος Στρατού.

Κεντρικός άξονας της ήταν η οδός Νοσοκομείων που οδηγούσε από την Εγνατία και το Σιντριβάνι προς το Στρατιωτικό και το Ιταλικό νοσοκομείο (σημερινό Ειδικών Παθήσεων στην σημερινή οδό Λαμπράκη).

Η συγκεκριμένη οδός αποτελούσε πέρασμα για εργαζόμενους σε καπνομάγαζα και άλλα εργοστάσια της πόλης και γι’ αυτό το λόγο αναπτύχθηκαν ουζάδικα με γραμμόφωνα και φως ασετυλίνης, ενώ στους πίσω δρόμους στεγάζονταν οίκοι ανοχής και κρυφοί τεκέδες.

Οι πρόσφυγες έφτασαν κατά χιλιάδες στην πόλη μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και ξεκίνησαν να εγκαθίστανται βιαστικά σε σκηνές που αργότερα έγιναν παράγκες, ενώ άλλοι έχτιζαν πρόχειρες καλύβες σε ελεύθερους χώρους που έβρισκαν.

Σταδιακά, οι προσφυγικοί οικισμοί, όπως αυτός της Αγ. Φωτεινής, άρχισαν να μετατρέπονται σε συνοικισμούς και να γίνονται κομμάτι του αστικού ιστού.

Η καταγωγή από τη Σμύρνη της πλειοψηφίας των προσφύγων που εγκαταστάθηκαν στο κέντρο της Θεσσαλονίκης ήταν και το γεγονός στο οποίο η συνοικία οφείλει το όνομα της. Αγία Φωτεινή, τιμής ένεκεν του μητροπολιτικού ναού της Αγίας Φωτεινής που άφησαν πίσω.

Σύμφωνα με τον Σαββαΐδη (2011) η Αγία Φωτεινή χωρίζονταν σε δύο μέρη, την Άνω και την Κάτω. Οι συνθήκες διαβίωσης ήταν εκ διαμέτρου αντίθετες. Στην Κάτω Αγία Φωτεινή τα σπίτια είχαν τα στοιχειώδη απαραίτητα για μια αξιοπρεπή ζωή, όπως τρεχούμενο νερό, ηλεκτρικό και βόθρους – αποχωρητήρια.

Οι κάτοικοι της συνοικίας εκκλησιάζονταν στην εκκλησία της Υπαπαντής, στην περιοχή της Καμάρας, ενώ οι μαθητές του δημοτικού φοιτούσαν στην Ιωαννίδειο Σχολή στο Ιπποδρόμιο κα αργότερα στο νέο διδακτήριο που δημιουργήθηκε στη περιοχή της οδού Δεσπεραί. Το σχολείο, αναγνωρισμένο ως 22ο Δημοτικό, κατεδαφίστηκε το 1958 για να διανοιγεί η οδός Αγγελάκη.

Στην Άνω, που ήταν μεγαλύτερη σε έκταση και πληθυσμό, οι συνθήκες διαβίωσης ήταν τραγικές. Χωρίς νερό εξαιτίας της μη σύνδεσης με το υδρευτικό δίκτυο της πόλης, με κοινόχρηστες βρύσες ανά τετράγωνο, χωρίς ρεύμα, με τους δρόμους να μετατρέπονται σε λάσπη με τις πρώτες σταγόνες βροχής.

Εξαιτίας του προσωρινού του χαρακτήρα ο συνοικισμός δεν είχε δρόμους και οριοθετούνταν από ονομασίες π.χ. ΑΦΚ, ΑΦΛ, ΑΦΜ κλπ με τα πρώτα δύο γράμματα να ανατρέχουν στην (Α)γία (Φ)ωτεινή.

Η περιοχή άρχισε σταδιακά να μετατρέπεται σε κακόφημη, εξαιτίας της παρουσίας περιθωριακών στοιχείων που ερχόταν σε αντίθεση με τους μεροκαματιάρηδες, νοικοκυραίους, μικροεμπόρους και τεχνίτες. Το κλίμα που δημιουργήθηκε σε συνδυασμό με τις κάκιστες συνθήκες διαβίωσης «φούντωσε» τη συζήτηση για την μετεγκατάσταση του συνοικισμού που το 1926 είχε 1200 οικήματα σπίτια και παράγκες και χίλιες οικογένειες που σε τρία χρόνια τριπλασιάστηκαν.

Η Εφημερίς των Βαλκανιών το 1929 σημειώνει ότι οι κάτοικοι ήταν 15.000, ενώ το 1932 στον Μέγα Οδηγό Θεσσαλονίκης και Περιχώρων οι κάτοικοι υπολογίζονται σε 13.000 (Γαβριηλίδης, 1932). Ο συνοικισμός ήταν ο δεύτερος μεγαλύτερος σε αριθμό κατοίκων μετά από αυτόν της Τούμπας.

https://www.facebook.com/%CE%91%CE%B3%CE%AF%CE%B1-%CE%A6%CF%89%CF%84%CE%B5%CE%B9%CE%BD%CE%AE-%CE%97-%CE%93%CE%B5%CE%B9%CF%84%CE%BF%CE%BD%CE%B9%CE%AC-%CE%9C%CE%BF%CF%85-382028831926455/photos/650991268363542

Η φτωχολογιά της Αγίας Φωτεινής διασκέδαζε στις μικρές ταβέρνες της συνοικίας και σύχναζε στον κινηματογράφο «Ζάππειο», που βρισκόταν στο χώρο της σημερινής βόρειας πύλης της ΔΕΘ.

Σε μερικά σπίτια της Αγίας Φωτεινής, που διέθεταν στοιχειώδεις ανέσεις με τρεχούμενο νερό και ηλεκτρικό, νοίκιαζαν δωμάτια επαρχιώτες φοιτητές, γιατί ήταν κοντά στο πανεπιστήμιο.

Σε ένα ρεπορτάζ του 1929 η «Εφημερίς των Βαλκανίων» που διεύθυνε ο Νίκος Καστρινός, έγραφε, μεταξύ άλλων, για τον συνοικισμό της Αγίας Φωτεινής:

«Ο συνοικισμός σήμερον αριθμεί δεκαπέντε χιλιάδας κατοίκους γηγενείς και πρόσφυγας. Προ της συμβάσεως της Ανταλλαγής, τον χώρο διεκδικούσε ο Δήμος, ο οποίος και έδιδε αδείας οικοδομής. Επί Παγκάλου όμως, επειδή ο συνοικισμός είχε καταλάβει μέρος και των τουρκικών νεκροταφείων, εχαρακτηρίσθη η έκτασίς του ως ανταλλάξιμος. Από τότε η Εθνική Τράπεζα προσπαθεί να εισπράττει ενοίκια οικοπέδων και να διεκδικεί την κυριότητά των, διότι ο Δήμος δεν προέβαλε ουδεμίαν ένστασιν. Αι ανάγκαι του συνοικισμού μέχρι οριστικής τύχης του είναι πολλαί. Η προσωρινότης της τύχης του δίδει συγχωροχάρτι σε όλα και σκεπάζει κάθε αδιαφορία και εγκατάλειψη. Εν τούτοις όμως: εάν η έλλειψις φωτισμού και δρόμων δεν κάνει και τόση μεγάλη αίσθηση, η έλλειψις του νερού και της καθαριότητος είναι επιζημία για την υγεία ολοκλήρου της πόλεως. Ο συνοικισμός υποφέρει πολύ από πόσιμο νερό. Πολλά σπίτια έχουν ανοίξει δικά τους πηγάδια για τας οικιακάς ανάγκας. Όμως για το πόσιμο νερό γίνονται το καλοκαίρι ομηρικαί μάχαι…».

https://www.facebook.com/%CE%91%CE%B3%CE%AF%CE%B1-%CE%A6%CF%89%CF%84%CE%B5%CE%B9%CE%BD%CE%AE-%CE%97-%CE%93%CE%B5%CE%B9%CF%84%CE%BF%CE%BD%CE%B9%CE%AC-%CE%9C%CE%BF%CF%85-382028831926455/photos/1374299812699347

Πρόσφυγες για δεύτερη φορά

Το 1930 η κυβέρνηση Βενιζέλου παίρνει την απόφαση για την μεταφορά σε άλλο τμήμα της πόλης, ώστε η έκταση να αποδοθεί στο Πανεπιστήμιο για την μελλοντική επέκταση του, όπως προέβλεπε το νέο Σχέδιο Πόλης της Θεσσαλονίκης. Τα περισσότερα αυθαίρετα κτίσματα απομακρύνθηκαν από το σημερινό χώρο της ΔΕΘ, όμως δε συνέβη το ίδιο και με εκείνα που βρίσκονταν στο σημερινό χώρο της πανεπιστημιούπολης, σημειώνει ο Σαββαΐδης.

https://www.facebook.com/%CE%91%CE%B3%CE%AF%CE%B1-%CE%A6%CF%89%CF%84%CE%B5%CE%B9%CE%BD%CE%AE-%CE%97-%CE%93%CE%B5%CE%B9%CF%84%CE%BF%CE%BD%CE%B9%CE%AC-%CE%9C%CE%BF%CF%85-382028831926455/photos/3513559458773361

Πριν από το 1940 στο χώρο της Αγίας Φωτεινής διέμεναν 290 προσφυγικές οικογένειες για τις οποίες υπήρχε πρόβλεψη να αποκατασταθούν σε άλλο μέρος. Μετά την Κατοχή όμως παρατηρήθηκε η ανέγερση πολλών κτισμάτων από διάφορους καταπατητές και όχι πρόσφυγες, με αποτέλεσμα στα τέλη της δεκαετίας του 40′ το Πανεπιστήμιο όταν έπρεπε να αγοράσει την ανταλλάξιμη έκταση ήρθε αντιμέτωπη με τους ήδη υπάρχοντες καταπατητές, αλλά και της αυθαίρετης δόμησης.

190 στρέμματα που ανήκαν στην ιδιοκτησία του Πανεπιστήμιου και εκτείνονταν στη ΝΔ πλευρά του, παρέμεναν υπό κατάληψη μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 50′, με τους πρόσφυγες να μην είναι πλέον η πλειοψηφία. Στην έρευνα του ο Σαββαΐδης κάνει λόγο για 940 οικογένειες που κατοικούσαν σε περίπου 650 σπίτια και παράγκες στο χώρο που βρίσκεται σήμερα η Πολυτεχνική Σχολή, η Θεολογική Σχολή και το Πανεπιστημιακό γυμναστήριο, αλλά και στο χώρο για τη διάνοιξη της οδού Εγνατία.

Οι προσφυγικές οικογένειες που είχαν απομείνει στην Αγία Φωτεινή ήρθαν για μια ακόμη φορά αντιμέτωποι με το ξεσπίτωμα, αφού μετεγκαταστάθηκαν σε οικόπεδα του Κρατικού Αστικού Προσφυγικού Συνοικισμού Νέας Κρήνης. Μόλις παραχωρούνταν το νέο οικόπεδο και χορηγούνταν η σχετική αποζημίωση ο δικαιούχος θα έπρεπε να κατεδαφίσει το σπίτι που άφηνε πίσω του στην Αγία Φωτεινή (Σαββαΐδης & Μπαντέλλας, 2000).

https://www.facebook.com/%CE%91%CE%B3%CE%AF%CE%B1-%CE%A6%CF%89%CF%84%CE%B5%CE%B9%CE%BD%CE%AE-%CE%97-%CE%93%CE%B5%CE%B9%CF%84%CE%BF%CE%BD%CE%B9%CE%AC-%CE%9C%CE%BF%CF%85-382028831926455/photos/382931135169558

Θλιβερές μνήμες

Στο ανατολικό άκρο του συνοικισμού, στην περιοχή του Καυταντζογλείου, στα χρόνια της ναζιστικής κατοχής οργανώθηκε από τον Δήμο ένα «παράρτημα» νεκροταφείου. Οι λοιμοί, η πείνα και οι εκτελέσεις είχαν προκαλέσει το αδιαχώρητο στο νεκροταφείο της Ευαγγελίστριας.

Το νεκροταφείο της Αγίας Φωτεινής στάθηκε το κοιμητήριο των ομαδικών τάφων με εκτελεσμένους από τα τάγματα ασφαλείας στο τέλος της κατοχής και τον Εμφύλιο και τους απροσδιόριστους νεκρούς της αδερφοσφαγής. Μεταπολεμικά το νεκροταφείο εγκαταλείφθηκε για να ανεγερθεί στη μεγαλύτερη έκτασή του το Καυταντζόγλειο Στάδιο.

Στα θεμέλια του σταδίου βρέθηκαν οστά ομαδικών τάφων της δύσκολης δεκαετίας, τα οποία ρίφθηκαν ως κοινά μπάζα στις επιχώσεις της νέας παραλίας της πόλης, παραχώνοντας μαζί και τις θλιβερές μνήμες της εποχής.

Μπορεί ο συνοικισμός, αλλά και τα εβραϊκά νεκροταφεία να έχουν χαθεί στο χρόνο, αλλά όπως τονίζει και ο Σαββαΐδης, αποτελούν ένα μέρος της ιστορίας του χώρου όχι μόνο της Πανεπιστημιούπολης, αλλά όλης της Θεσσαλονίκης.

«Οι πυροπαθείς, οι πρόσφυγες, οι περιθωριακοί κάτοικοι και οι λειτουργίες του συνοικισμού παραμένουν αχνές σκιές στη μνήμη ολοένα και λιγότερων. Η μελαγχολική προσωρινότητα, η αβεβαιότητα του αύριο, ο καθημερινός αγώνας των προσφύγων για την επιβίωση ταιριάζουν με τη μελαγχολία των νεκροταφείων που για αιώνες έπνιγαν κάθε θόρυβο στην περιοχή αυτή της πόλης».

Πηγές Πληροφοριών

Τα εβραϊκά νεκροταφεία και ο προσφυγικός συνοικισμός της Αγίας Φωτεινής στην Πανεπιστημιούπολη του Α.Π.Θ.: Μνήμες στο χώρο και το χρόνο… – Παρασκευάς Σαββαΐδης Καθηγητής, Εργαστήριο Γεωδαισίας και Γεωματικής, Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Αγία Φωτεινή, ο χαμένος προσφυγικός συνοικισμός στo χώρο της ΔΕΘ και του ΑΠΘ, – ΜΑΓΙΣΣΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΟΠΙΟΓΡΑΦΙΑ ~ ΙΣΤΟΤΟΠΟΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ ΖΑΦΕΙΡΗ

«Η Αγία Φωτεινή: ίχνη ενός συνοικισμού σε διαρκή εκκρεμότητα», στον συλλογικό τόμο «Η μεταμόρφωση της Θεσσαλονίκης. Η εγκατάσταση των προσφύγων στην πόλη (1920-1940), εκδ. «Επίκεντρο». – Ελένη Ιωαννίδου

Σαββαΐδης Π.: Ο συνοικισμός της Αγίας Φωτεινής, Τιμητικός Τόμος για την καθηγήτρια Ξανθίππη Χόιπελ “Εν Χώρω Τεχνήεσσα», σελ. 469-476, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Π.Σ. Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 2011.