Ο επίκουρος, το περιβάλλον και οι πανδημίες
Μια εργασία που παρουσιάστηκε στο 11ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Επικούρειας Φιλοσοφίας.
Η κλασσική παιδεία μας θέτει ενώπιον βασικών ερωτημάτων για τον εαυτό μας και τoν κόσμο μας, που εξακολουθούν να είναι επίκαιρα ακόμη και σήμερα. Όταν αντιμετωπίζουμε τις νέες ηθικές προκλήσεις που θέτει μια πανδημία, είναι χρήσιμο να στρεφόμαστε στην ιστορία για καθοδήγηση και κατεύθυνση.
Μια νέα επιστημονική ειδικότητα καθιερώθηκε την δεκαετία του ’70. Η λεγόμενη περιβαλλοντική ηθική. Η περιβαλλοντική ηθική μπορεί να οριστεί ως η φιλοσοφική μελέτη που εξετάζει την ηθική σχέση ανθρώπων και περιβάλλοντος. Η φιλοσοφία διερευνά επίσης την ηθική σχέση που έχουν οι άνθρωποι με τη Γη, τα ζώα και τα φυτά.
Οι περιβαλλοντολόγοι, οι ειδικοί αειφορίας και άλλοι ειδικοί επιδιώκουν να καταλάβουν εάν οι άνθρωποι έχουν ηθική ευθύνη να φροντίζουν το περιβάλλον και, εάν ναι, σε ποιο βαθμό;
Πως οι περιβαλλοντικές καταστροφές επηρεάζουν τη υγεία και την ιστορία των λαών ;
Οι δημοσιονομικές, κοινωνικές και γεωπολιτικές προκλήσεις μπορούν να δικαιολογούν τον ρου της ιστορίας, ακόμη και την πτώση αυτοκρατοριών.
Όμως τα τελευταία χρόνια οι ιστορικοί άρχισαν να επανεξετάζουν την πτώση τους με ανοιχτό μυαλό, με βάση περιβαλλοντικούς παράγοντες, όπως η κλιματική αλλαγή και οι πανδημίες.
Χάρη σε εκπληκτικά νέα στοιχεία από τις φυσικές επιστήμες, μπορούμε τώρα να δούμε ότι, ενώ οι ανθρώπινοι παράγοντες παραμένουν αναπόσπαστοι, είναι, μερικές φορές, μόνο τα επιφανειακά αποτελέσματα των βαθύτερων και ισχυρότερων δυνάμεων της φύσης.
Οι επικούρειες απόψεις για την προστασία του περιβάλλοντος βασίζονται στις επικούρειες κατευθυντήριες γραμμές για «τη δικαιοσύνη βάσει αμοιβαίου πλεονεκτήματος» που είναι μια θέση συνεργατική και μη ανταγωνιστική. Παραθέτει το δίκαιο ως σύμβαση του συμφέροντος να μην βλάπτουμε τον άλλον και να μην βλαπτόμαστε. Με άλλα λόγια η ωφέλεια για τον καθένα μας προκύπτει μέσα από το καλό του συνόλου
Επίκουρος μας λέει : “Η φιλοσοφία της φύσης δεν φτιάχνει ανθρώπους πολυλογάδες που κομπάζουν και κάνουν επίδειξη γνώσεων που είναι περιζήτητες στον πολύ κόσμο, αλλά σοβαρούς και αυτάρκεις που υπερηφανεύονται για τα καλά της προσωπικότητάς τους και όχι για τα υπάρχοντά τους”
XLV.(45) Οὐ κόμπους οὐδὲ φωνῇς ἐργαστικούς οὐδὲ περιμάχητον παρὰ τοῖς πολλοῖς παιδείαν ἐνδυκνυμένους φιλοσοφία παρασκευάζει, ἀλλὰ σοβαροὺς καὶ αὐτάρκεις καὶ ἐπὶ τοῖς ἰδίοις ἀγαθοῖς, οὐκ ἐπὶ τοῖς τῶν πραγμάτων μέγα φρονοῦντες.
Η Επικούρειος αυτάρκεια αποδυναμώνει τον καταναλωτισμό, ο ποίος είναι η απoδεδειγμένη παράμετρος της καταστροφής του περιβάλλοντος, της παγκόσμιας ανισότητας και των άδικων εργασιακών πρακτικών.
«Το να έχεις μόνο τα απαραίτητα πράγματα είναι καλύτερο από το να έχεις υπερβολικά πολλά πράγματα»
Εάν μεταφραστεί σε σύγχρονους όρους, αυτή η σκέψη μπορεί να μας αναγκάσει να μετριάσουμε τη μανία μας για κατανάλωση, για περισσότερα αυτοκίνητα, και γενικά περισσότερα άχρηστα τεχνουργήματα.
Για πολλούς αιώνες οι εξηγήσεις για τις ασθένειες δεν βασίζονταν στην επιστήμη, αλλά στη θρησκεία, τη δεισιδαιμονία και τον μύθο.
Ο Ιπποκράτης ήταν ο πρώτος που σκέφτηκε τις ασθένειες, όχι ως τιμωρία από τους θεούς, αλλά :
· ως ανισορροπία του ανθρώπου με το περιβάλλον · ανισορροπίες στη διατροφή ή · τις προσωπικές συμπεριφορές. Παρόλο που αυτά μπορεί να μην ακούγονται εξελιγμένα με τα σημερινά πρότυπα, ήταν ένα σημαντικό βήμα προόδου. Εξετάζοντας την πιθανότητα η ασθένεια να συνδέεται με περιβαλλοντικούς παράγοντες , άνοιξε επίσης τη δυνατότητα παρέμβασης για την πρόληψη της ασθένειας ή τη θεραπεία της.
Και επειδή σήμερα λοιπόν οι περιβαλλοντικές αλλαγές επηρεάζουν την υγεία των ανθρώπων, τι πιο καλύτερο αντιπροσωπευτικό παράδειγμα από την αναφορά στον πατέρα της Ιατρικής , τον Ιπποκράτη. Ο Ιπποκράτης λοιπόν όταν τον καλούσαν να δει έναν άρρωστο, πριν ασχοληθεί μαζί του, πρώτα εξέταζε τον προσανατολισμό του σπιτιού, τα υπόγεια νερά του χωριού και την διεύθυνση των ανέμων στην περιοχή.
Εφάρμοζε με άλλα λόγια ένα άτυπο Φενγκ Σούι, που αρχαϊστί λεγόταν «χωροθεσία». Για να μην αναφέρουμε τα Ασκληπιεία, που αντιμετώπιζαν σοβαρότερα περιστατικά, και που πριν τα κτίσουν έκαναν πολλές μελέτες προσανατολισμού.
Θα ήθελα στην συνέχεια να αναφέρω δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα, που νομίζω δείχνουν ανάγλυφα την επιρροή του περιβάλλοντος πάνω στα γονίδια των έμβιων όντων. Ένα απ’ την βιοχημεία και ένα από την ανθρωπολογία.
Το βιοχημικό παράδειγμα αφορά το λεγόμενο οπερόνιο της λακτόζης, που με απλά λόγια έχει ως εξής : όταν στο εξωτερικό περιβάλλον του βακτηριδίου E. coli , εμφανιστεί τα διατροφικό μόριο της λακτόζης, τότε αμέσως ενεργοποιούνται τα κατάλληλα γονίδια για να την φάει. Παράγονται ο πρωτεϊνικός γάντζος που θα βάλει την λακτόζη μέσα στο E.coli, κι αφ’ετέρου τα πρωτεϊνικά εκείνα μαχαιροπήρουνα για να την κόψει.
Το δεύτερο παράδειγμα αφορά ένα πείραμα αμερικανών ανθρωπολόγων, που έκαναν σε μικρά παιδιά στο όρος Sonora του Μεξικού, το οποίο στην συνέχεια δημοσίευσαν σε πολύ σοβαρό περιοδικό. Οι ερευνητές ζήτησαν από δύο ομάδες παιδιών ίδιας ηλικίας, να απεικονίσουν τον ίδιο άνθρωπο. Η μία ομάδα παιδιών που ζούσαν στους πρόποδες του βουνού
αποτύπωσαν με σχετική ευκρίνεια τον άνθρωπο αυτό, ενώ τα παιδιά που ζούσαν πιο κάτω στην κοιλάδα έκαναν δυσνόητα ορνιθοσκαλίσματα.
Η ανθρωπολογική έρευνα έχοντας εξασφαλίσει κάποιες άλλες σταθερές, διεπίστωσε ότι η ικανότητα σχεδιασμού ένος ατόμου, χειροτερεύει πολύ με την αλλαγή του τόπου κατοικίας. Αυτό συνδυάζεται με το γεγονός ότι οι οικογένειες στις κοιλάδες ήταν σε πιο κοντινή επαφή με φυτοφάρμακα των καλλιεργειών τους.
Στο σημείο αυτό θα ήταν παράλειψη να μην κάνουμε αναφορά στον Alexander von Humbolt (1769-1859) Γερμανό πολυμαθή, γεωγράφο, φυσιοδίφη και εξερευνητή.
Υπήρξε ο θεμελιωτής της ιδέας της αλληλοεξάρτησης των ειδών του πλανήτη που προσπάθησε να ενεργοποιήσει την ευαισθησία μας για την φύση.
Αυτό που διακήρυξε ο Ηumbolt πριν 170 χρόνια το έκανε δόγμα του ο ΠΟΥ το 2017. Το λεγόμενο One Health Doctrine που με απλά λόγια σημαίνει :
«θα πρέπει να θεωρούμε συνολικά την υγεiα του χώματος, των φυτών , των ζώων και του ανθρώπου, ως ένα πολύ σοβαρό και ενιαίο θέμα.»
Μια σημαντική, ευαίσθητη και απειλούμενη παράμετρος του περιβάλλοντος είναι η βιοποικιλότητα, που είναι ο πλούτος του πλανήτη, η δεξαμενή των γονιδίων όλων των ζώων.
Η βιοποικιλότητα είναι αυτή που αυξάνει την σταθερότητα και την ανθεκτικότητα των οικοσυστημάτων που βελτιώνει την γεωργία, και μας γιατρεύει με νέα φάρμακα και επίσης αυτή που βελτιώνει την οικονομία μέσω του τουρισμού και της αναψυχής.
Ο Δημόκριτος ( 460-370πΧ) ο διορατικός πατέρας της ατομικής θεωρίας, μας τονίζει την χρησιμότητα της βιοποικιλότητας : « Είμαστε μαθητές των ζώων, γιατί απ’ την αράχνη μάθαμε να πλέκουμε, κι απ’ τα πουλιά τους κύκνους και τα’ αηδόνια μάθαμε να τραγουδάμε.»
Ενώ ο Επίκουρος ( 341-270π.Χ.) αναγνωρίζει τον περιορισμένο πλούτο της φύσης, δηλαδή την βιοποικιλότητα, ευθυγραμμιζόμενος με τον ομοϊδεάτη του, για την προέλευση των όντων, Δημόκριτο λέγοντας :” Ο πλούτος της φύσης και περιορισμένος είναι και ευκολοαπόκτητος είναι, ενώ αυτός της κενοδοξίας εκτείνεται στο άπειρο”
Όμως ο πρόγονός μας Homo Sapiens δεν σεβάστηκε το περιβάλλον.
Αυτός ο γυρολόγος κυνηγός-τροφοσυλλέκτης θεωρείται ένας κατά συρροή δολοφόνος της βιοποικιλότητας. Εξαφάνισε πολλά ζωικά είδη στο πέρασμά του, ίσως και στην προσπάθεια του για επιβολή.
Υπάρχουν πολλές Επιστημονικές αποδείξεις γι αυτό , από την άφιξή του στην Αυστραλία πριν περίπου 40.000 χρόνια.
Με το τέλος της εποχής των παγετώνων, ο Homo Sapiens σταματά την περιφερόμενη ζωή του κυνηγού-τροφοσυλλέκτη, και εγκαθίσταται σε ένα σταθερό μέρος στρεφόμενος στην γεωργία και την κτηνοτροφία, επιδιώκοντας σίγουρη και επαρκή τροφή.
Αυτό συνέτεινε στην αύξηση των πληθυσμών και στην γειτονία με αποχετευτικές εγκαταστάσεις και χώρους αποθήκευσης προϊόντων.
Ο νεολιθικός άνθρωπος κάνοντας την κτηνοτροφία κύρια απασχόλησή του,
προκάλεσε αποψίλωση δασών με την υπερβόσκηση και πλήγμα στην βιοποικιλότητα.
Όμως η συχνή πλέον επαφή του με τα εξημερωμένα ζώα αρχίζει την διάδοση των ζωονόσων, ασθενειών που προέρχονται από τα εξημερωμένα ζώα.
Οι Έλληνες κληρονόμησαν μια γη καλυμμένη από πλούσιες εκτάσεις βελανιδιάς, πεύκων και άλλων δέντρων με παχιά, ανθεκτικά στην ξηρασία φύλλα. . . το αποκαλούμενο «σκληρόφυλλο δάσος»,
Όμως, καθώς επεκτάθηκαν, κατέστρεψαν σταδιακά τα δάση για καυσόξυλα, κάρβουνα και για ξυλεία για στρατιωτικές επιχειρήσεις, ή απλά για τη δημιουργία βοσκότοπων.
Αυτό που άρχισαν οι Έλληνες με το περιβάλλον το συνέχισαν οι Ρωμαίοι
οι οποίοι χτύπησαν σκληρά στο περιβάλλον τους. . . αλλά το χτύπημα τους επεστράφη! Έτσι η αποψίλωση των δασών, η εξάντληση των εδαφών και η εξάντληση των ορυχείων έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην πτώση της αυτοκρατορίας της Ρώμης.
Παράλληλα με την χλωρίδα ήρθε και ο αφανισμός της πανίδας
Τόσο οι Αιγύπτιοι όσο και οι Έλληνες ήταν αποφασισμένοι κυνηγοί. Ανάγκασαν πολλά μεγαλύτερα ζώα (όπως τα λιοντάρια στην άνω Αίγυπτο και στην Ελλάδα) να εξαφανιστούν. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία είχε πολύ μεγαλύτερη καταστροφική επίδραση στην πανίδα του αρχαίου κόσμου. Ας θυμηθούμε τις εκατόμβες των ζώων στους ρωμαϊκούς “αγώνες”. Μοιραία λοιπόν και δικαιολογημένα έγινε η εμφάνιση από τους κλασσικούς χρόνους και εντεύθεν πανδημιών μολυσματικών ασθενειών με μεγάλο τίμημα σε θανάτους και αρρώστιες για τους τοπικούς πληθυσμούς.
Τα κυριώτερα αίτια ήταν η αύξηση των πληθυσμών της Μεσογείου, ο συγχρωτισμός με τα εξημερωμένα ζώα, η κακή υγιεινή και αποχέτευση, η αποθήκευση του νερού, η αποψίλωση των δασών, η φτώχεια και οι πόλεμοι.
Υπάρχουν πολλά παραδείγματα όπου η εμφάνιση ασθενειών αντικατοπτρίζει την αυξανόμενη αδυναμία μας να ζούμε σε αρμονία με τη φύση.
Για λόγους ιστορικούς θα σταθούμε στον λοιμό των Αθηνών. Το 430 π.Χ. ένας πολυάριθμος στρατός των Πελοποννησίων εισέβαλε στην Αττική καταστρέφοντας τα πάντα, ενώ οι Αθηναίοι υιοθέτησαν μια αμυντική πολιτική κατά την πρόταση του Περικλή. Άδειασαν τον πληθυσμό της Αττικής και οχυρώθηκαν όλοι πίσω από τα τείχη των Αθηνών.
Ξαφνικά μια τρομερή αρρώστια που ονομάστηκε πανώλη από τον Θουκυδίδη, ενέσκηψε στην Πόλη, σκοτώνοντας μέχρι το 1/3 του αθηναικού πληθυσμού.
Το ποίημα του Λουκρήτιου « περί της φύσεως των πραγμάτων» είναι μια ζωντανή και πλούσια γιορτή της ζωής πάνω στην γη. Πώς γίνεται να οδηγηθούμε οι άνθρωποι σ’ αυτήν (την γιορτή) και γιατί δεν πρέπει να φοβόμαστε όταν πλησιάζει η ώρα μας να αποχωρήσουμε. Αυτό το ποίημα τελειώνει με έναν ανυπόφορο προβληματισμό για τον απαίσιο θάνατο.Τις συνέπειες που υπαινίσσεται ο Λουκρήτιος στην περιγραφή του αξίζει να τις σκεφτούμε ειδικά τώρα που βρισκόμαστε στη μέση της σημερινής πανδημίας.Ο Επικουρισμός αναπτύχθηκε στην Μεσόγειο σε καιρούς ανάλογης τεράστιας παγκοσμιοποίησης, πράγμα που βοήθησε την διάδοση της πανώλης σε όλη την Μεσόγειο.Ο Λουκρήτιος ακολουθεί την αφήγηση του Θουκυδίδη για την πανώλη των Αθηνών το 429π.Χ., αλλά μεγιστοποιεί την απελπισία, δίνοντας έμφαση στον φόβο των ανθρώπων για τον θάνατο. Μας λέει λοιπόν ότι κάποιοι ήταν τόσο έντονα φοβισμένοι γιατί θα διέσχιζαν το κατώφλι του θανάτου, ώστε ήταν έτοιμοι να θυσιάσουν εκείνα τα μέρη του σώματός τους που τους έδιναν ευχαρίστηση. Τα γεννητικά τους όργανα, τα χέρια τους, τα μάτια τους, ακόμη και τον εαυτό τους. Αλλά το πιο αξιοθρήνητο και ενοχλητικό χαρακτηριστικό της ασθένειας, ήταν ο τρόπος που αντιδρούσαν οι άνθρωποι. Όταν συνειδητοποιούσαν ότι κόλλησαν την αρρώστια, γράφει ο Λουκρήτιος, συμπεριφερόντουσαν σαν να ήταν καταδικασμένοι να πεθάνουν. Έχαναν όλο τους το κουράγιο, ξάπλωναν κάτω απογοητευμένοι σκεπτόμενοι μόνο τον θάνατο, και παραδίδονταν σ’ αυτόν.Όσοι δεν είχαν νοσήσει αντιδρούσαν με δύο διαφορετικούς τρόπους: κάποιοι σταματούσαν να επισκέπτονται τους άρρωστους συγγενείς τους, και για την υπερβολική τους απληστία για ζωή και τον φόβο μην πεθάνουν, τιμωρούνταν μετά με ένα άθλιο και δυστυχές τέλος. Εξαφανίζονταν απαρατήρητοι και μόνοι τους χωρίς βοήθεια.Άλλοι πάλι έμεναν να γιατρέψουν τους αρρώστους και υπέκυπταν στην μόλυνση και στις εργασίες που υποβάλλονταν να κάνουν . Έτσι όλοι οι άνθρωποι με αξία συνάντησαν τον θάνατον με αυτό τον τρόπο.Αυτή η αρνητική εικόνα εκείνων που εγκατέλειπαν τις οικογένειές τους και τους φίλους τους την ώρα της κρίσης , υπαινίσσεται την επικούρεια έννοια που λέει ότι θα πρέπει να αντιμετωπίζουμε τα βάσανα με σωστό πνεύμα και να μην αφηνόμαστε στο εγωιστικό προσωπικό συμφέρον.Γνωρίζουμε πολύ καλά την άποψη του Επίκουρου ότι«Ἡ φιλία περιχορεύει τὴν οἰκουμένην κηρύττουσα δὴ πᾶσιν ἡμῖν ἐγείρεσθαι ἐπὶ τὸν μακαρισμόν». Που σημαίνει : “Η φιλία χορεύει γύρω από την ανθρωπότητα καλώντας όλους μας να ξεσηκωθούμε για την ευτυχία” Επίκουρος Vatican sayings 52. Επίσης ο Επίκουρος λέει ότι ο σοφός άνθρωπος είναι διατεθειμένος να πεθάνει για τον φίλο του. Τέτοιοι δεσμοί μας δίνουν την μεγάλη ασφάλεια και ελευθερία από την ενόχληση. Το άλλο θέμα που ο Λουκρήτιος βάζει είναι ο τρόπος που η πανώλη μεταδίδονταν από την πόλη στην εξοχή, και προετοιμάζει το έδαφος για την προειδοποίηση σχετικά με την καθολικότητα.Στην παρούσα πανδημική κρίση τέτοια δεινά δεν αποτελούν κίνδυνο αποκλειστικά της Κίνας ή της Ασίας ή των αστικών κέντρων ή των πυκνοκατοικημένων μητροπόλεων, αλλά κάθε άνθρωπος πρέπει να είναι προετοιμασμένος να αντιμετωπίσει και να διαχειρισθεί.Ο Λουκρήτιος υπαινίσσεται αυτή την εικόνα ότι όλοι επηρεάζονται από την ίδια κατάσταση. Από εμάς εξαρτάται να ανταποκριθούμε σωστά. Όπου κι αν είμαστε στον κόσμο αντιμετωπίζουμε δύσκολες στιγμές και ο Λουκρήτιος μας εμψυχώνει να υπομείνουμε αυτές τις στιγμές της ταλαιπωρίας χωρίς φόβο. Πως το επιτυγχάνουμε αυτό; Σύμφωνα με τους Επικούρειους υπάρχει μια τετραπλή θεραπεία η «τετραφάρμακος» για να μας βοηθήσει μέσα στην ψυχική αγωνία μας. Αυτά είναι τα βήματα που ο Επίκουρος συνιστά ότι πρέπει να κάνουμε προκειμένου να παραμείνουμε ήρεμοι,και να ελευθερωθούμε από την πνευματική ενόχληση.Η Μύρτις, ένα 11χρονο κορίτσι, πιστεύεται ότι πέθανε στον λοιμό της Αθήνας το 430-427 π.Χ. αφού ο ειδικός καθηγητής Χρήστος Γιαπιτζάκης μπόρεσε να απομονώσει τα γονίδια της νόσου, από τρία ανεξάρτητα δόντια άλλων σκελετών που βρέθηκαν στον ίδιο χώρο μαζί της. Ο θάνατός της προήλθε από τυφοειδή πυρετό. Ολόκληρο το κρανίο της βρέθηκε σε ασυνήθιστα καλή κατάσταση, κάτι που επέτρεψε την ανάπλαση του προσώπου της, ένα σημαντικό επίτευγμα που επιτεύχθηκε από τον καθηγητή Ορθοδοντικής του ΕΚΠΑ Μανώλη Παπαγρηγοράκη που κατάφερε να δώσει ένα πρόσωπο σε ένα ανώνυμο κορίτσι από την Εποχή του Περικλή.
Καθ ‘όλη τη διάρκεια των χιλιετιών, οι άνθρωποι έχουν καλλιεργήσει μερικές αρκετά παράλογες ιδέες για το πώς εξαπλώθηκαν μολυσματικές ασθένειες όπως η πανούκλα και η χολέρα
Μερικοί έκαναν αποδιοπομπαίους τράγους τους θεούς ή τους εχθρούς τους. Άλλοι κατηγόρησαν τις πλανητικές ευθυγραμμίσεις. Για πολλούς, όμως, ήταν απλώς «κακός αέρας».
Ιδού Τι λέει σχετικά ο Επίκουρος γι αυτές τις δεισιδαιμονίες στην Επιστολή στον Μενοικέα, 124 : “Σύμφωνα με αυτές τις ψεύτικες δοξασίες και οι μεγαλύτερες συμφορές για τους κακούς και οι ωφέλειες για τους καλούς προέρχονται από τους θεούς, επειδή το πλήθος εντελώς εξοικειωμένο με την ιδιαίτερη έννοια που έχει για την αρετή, δεν αποδέχεται παρά μόνο τους θεούς που είναι σύμφωνοι με αυτή την αρετή, αλλά θεωρεί ξένο κάθε τι που είναι διαφορετικό.”
*O Aντώνης Καράγιωργας είναι βιοχημικός
**Η εργασία αυτή παρουσιάστηκε στο 11ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Επικούρειας Φιλοσοφίας που έγινε διαδικτυακά στις 20/21 Φεβρουαρίου 2021.
