Φόβος είναι η ψυχική ταραχή που προκαλείται από την αναμονή του κακού

Λέξεις: Άρης Παπαγιαννόπουλος

Όλοι ξέρουμε βιωματικά τι είναι ο φόβος, αλλά αν κάποιος προσπαθήσει να τον εξηγήσει με λόγια, σίγουρα θα βρει μεγάλες δυσκολίες. Ίσως πιο εύστοχος να είναι ο ορισμός που έδωσε ο Πλάτωνας: “Φόβος είναι η ψυχική ταραχή που προκαλείται από την αναμονή του κακού”. Είναι επομένως η αναμονή ενός γεγονότος που ενδεχομένως συμβεί στο μέλλον, που προξενεί τον φόβο και όχι το κακό το ίδιο. Όσο αυτονόητο κι αν ακούγεται αυτό, τόσο δύσκολα το θυμάται κάποιος την στιγμή που φοβάται. Κι όμως αν το σκεφτεί κάποιος με νηφαλιότητα, θα διαπιστώσει ότι ο φόβος δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένα φάντασμα. Ένα δημιούργημα της φαντασίας δηλαδή. Κι όμως η επίδραση που ασκεί το φάντασμα αυτό μέσα μας είναι τεράστια και ανυπολόγιστη.

Πόσες και πόσες ζωές δεν καθορίζονται συχνά εξολοκλήρου από τους φόβους μας και μόνο; Περνάμε όλη μας τη ζωή αποθησαυρίζοντας, συχνά εις βάρος άλλων από φόβο μη μας λείψει τίποτα, ή μη συμβεί κάτι…

Αγωνιζόμαστε με κάθε τρόπο να φερθούμε “καθώς πρέπει” μη τυχόν και πει κάτι ο κόσμος. Ξοδεύουμε χρήματα που μπορεί να μη μας περισσεύουν για να ντυθούμε καθώς πρέπει. Αγοράζουμε ακριβά αυτοκίνητα, ακολουθούμε τη μόδα με συνέπεια.

Πηγαίνουμε σε κοινωνικές εκδηλώσεις, κάνουμε κοπλιμέντα, λέμε ψέματα, παρουσιάζοντας μια ψευδή εικόνα του εαυτού και της οικογένειάς μας κλπ κλπ. Θα μπορούσαν να παρατεθούν αμέτρητα παραδείγματα και καταστάσεις όπου το κίνητρο της συμπεριφοράς είναι κάποιο είδος φόβου. Φοβόμαστε εν γένει την απόρριψη των γύρω μας, ακόμη και από ανθρώπους που ούτε καν γνωρίζουμε ή εκτιμούμε. Προσπαθήστε τώρα να συνδέσετε τις επιπτώσεις του φόβου στο κοινωνικό επίπεδο και στην ευημερία των ανθρώπων. Πόση καταπίεση γεννιέται εξ΄αιτίας της υπερβάλουσας απομάστευσης και συσώρευσης πλούτου εις βάρος άλλων! Δεν είναι υπερβολή να ισχυριστεί κάποιος ότι ο φόβος είναι η αιτία όλων των δεινών στον κόσμο μας.

Το μεγαλύτερο όμως παράδοξο δεν είναι η παρουσία φόβου, άλλωστε το ένστικτο επιβίωσης υπάρχει στον γεννετικό μας προγραμματισμό, αλλά η επί της ουσίας ανυπαρξία των ανεπιθύμητων κινδύνων. Πολύ εύστοχα το θέτει ο Rudyard Kipling: “Από όλους τους ψεύτες σ’ αυτόν τον κόσμο, μερικές φορές οι χειρότεροι είναι οι φόβοι μας”.

Πράγματι, αν σταθούμε λίγο να κάνουμε μια αναδρομή σε όλους τους φόβους που συναντήσαμε μέχρι τώρα στη ζωή μας, εύκολα θα διαπιστώσουμε ότι στις συντριπτικά περισότερες περιπτώσεις, όλα αυτά που κατά καιρούς μας γέμιζαν με φόβο, δεν συνέβησαν ποτέ. Αντιθέτως, πιθανότατα θα συνέβησαν άλλα δεινά, όπως και στον καθένα που περπατά στη ζωή αυτή φυσικά, τα οποία ουδέποτε είχαν περάσει από το νου μας.

Όποιος έχει μεγαλώσει παιδιά, ξέρει καλά ότι όταν αυτά είναι μικρά, δεν έχουν και πολλούς φόβους. Αν είναι οι βασικές τους ανάγκες καλυμμένες, δεν υπάρχει τίποτα που να τους προξενεί φόβο. Μάλιστα συνήθως για να δικαιολογήσουμε τους δικούς μας φόβους, λέμε συχνά ότι έχουν άγνοια κινδύνου. Πράγματι έχουν, αλλά οι υπαρκτοί κίνδυνοι είναι μόνο στιγμιαίοι εκεί που το παιδί εξερευνά και μπορεί να του συμβεί κάποιο ατύχημα. Μεγαλώνοντας όμως τα ίδια παιδιά, γεμίζουν φόβους. Συχνά οι φόβοι γίνονται φοβίες και πλέον μπορεί σε πιο προχωρημένη ηλικία, να φθάσει μια ζωή να είναι βασανιστική, προξενώντας στον φοβισμένο ανυπέρβλητα προβλήματα, μέχρι και ψυχιατρικές διαταραχές. Τι συμβαίνει όμως και ένα πάλαι ποτέ ατρόμητο παιδί, φτάνει να καταλήγει έρμαιο των φόβων του σε μερικά χρόνια ζωής; Είναι θέμα ωριμότητας και γνώσης των κινδύνων ή κάτι άλλο;

Το ερώτημα είναι ρητορικό. Η καταγραφή και αποθήκευση στην μνήμη, των βιωμάτων του φόβου είναι αθροιστική!

Την πρώτη φορά που θα καεί το μωρό στη σόμπα, θα φοβηθεί αλλά παρόλο που θα ξεχαστεί, όταν βρεθεί πάλι κοντά σε μια σόμπα ακόμη κι αν είναι σβηστή, θα ξυπνήσει μέσα του η μνήμη του καψίματος και θα προξενήσει φόβο. Δημιουργείται με αυτό τον τρόπο νευρολογικά, μια σύνδεση μεταξύ σόμπας και φόβου. Ας θυμηθούμε σε αυτό το σημείο, την έννοια των εξαρτημάτων αντανακλαστικών και τα σχετικά πειράματα του Pavlov. Μεγαλώνοντας, ο καθένας θα εισπράξει πολλά σοκ, είτε σχετικά απλά όπως αυτό της σόμπας, είτε και εξόχως βαριά, όπως μια σεξουαλική κακοποίηση. Σταδιακά και Aνεπαισθήτως , όπως λέει και ο ποιητής, με μηχανισμούς παρόμοιους με αυτόν της σόμπας, δημιουργείται ένα πολύπλοκο νευρωνικό πλέγμα φόβων, όπου φαινομενικά μη σχετικά ερεθίσματα είναι πιθανό να διεγείρουν κάποιον φόβο μας, όπως πχ όταν ένα έντομο ακουμπήσει τον ιστό μιας αράχνης και αυτός πάλλεται ολόκληρος μεταδίδοντας την πληροφορία της ύπαρξης εντόμου.

Ενώ λοιπόν έχουμε την τάση να ταξινομούμε τους φόβους σε διαφορετικές κατηγορίες, στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα μόνο συναίσθημα, με διάφορες εκφάνσεις ανάλογα με την περίσταση, όπως περίπου η ενέργεια, που ενώ είναι εννιαία, τη χωρίζουμε σε κινητική, δυναμική, θερμική, ηλεκτρομαγνητική κλπ.

Δεν υπάρχει επομένως αντικείμενο φόβου, παρά μόνο καθαρός φόβος. Φόβο το φόβο λοιπόν, γεμίζει το σακούλι και φτάνουμε στην κατάσταση να φοβόμαστε υπερβολικά τον κάθε υποτιθέμενο κίνδυνο, που ακόμη κι αν πρόκειται να συμβεί ως γεγονός, η επίπτωσή του στη ζωή μας, να είναι πολύ μικρότερης έντασης από αυτό που το μυαλό μας φαντάζεται.

Όπως γράφει η Κική Δημουλά: “Ὁ φόβος, ὄνομα οὐσιαστικόν, στήν ἀρχή ἑνικός ἀριθμός καί μετά πληθυντικός: οἱ φόβοι. Οἱ φόβοι γιά ὅλα ἀπό δῶ καί πέρα”…

Ένας λοιπόν είναι ο φόβος με πολλά ονόματα-πλοκάμια. Βλέποντας μια ταινία τρόμου, δεν συνειδητοποιούμε ότι αυτό που στην πραγματικότητα προξενούμε, είναι να ενισχύουμε το νευρολογικό δίκτυο του φόβου στον πολύπλοκο ιστό του εγκεφάλου μας. Το ίδιο και όταν βλέπουμε έναν “συναρπαστικό” αγώνα ποδοσφαίρου που η εναλλαγή φόβου, αγωνίας, χαράς, θυμού, μας γεμίζει τις δεξαμενές μας με τέτοια συναισθήματα. Ή όταν ενδίδουμε αφελώς στην βιομηχανία παραγωγής φόβου της τηλεόρασης. Είμαστε βλέπετε, κατά κάποιο τρόπο νευρολογικά προγραμματισμένοι να δίνουμε μεγάλη σημασία στον κίνδυνο, γιατί αυτό στην αρχαιότητα μπορεί να είχε πραγματική σχέση με το ζήτημα επιβίωσης, κάτι που τώρα φυσικά δεν συμβαίνει. Στις περισσότερες περιπτώσεις ο κίνδυνος επιβίωσης δεν υπάρχει. Υπάρχει όμως ως υπολειπόμενο παραπροϊόν μέσα μας, η νευρολογική προτίμηση στη διέγερση του συναισθήματος του φόβου.

Έρευνες έχουν δείξει ότι πρώτα εμφανίζεται η ανάγκη να φοβηθεί κάποιος (τα επινεφρίδια έχουν την ανάγκη να εκκρίνουν αδρεναλίνη από συνήθεια) και μετά σκανάρει στο περιβάλλον του να βρει πώς θα καταφέρει να βιώσει τον φόβο αυτό. Οι ειδήσεις των 8, το γνωρίζουν καλά αυτό το παιχνίδι και ξέρουν πως να προσφέρουν την απαραίτητη δόση φόβου. Πρόκειται λοιπόν για ένα καμουφλαρισμένο ψυχικό ναρκωτικό. Κι όπως με όλα τα ναρκωτικά, ο καλύτερος τρόπος να το κόψει κάποιος είναι πρώτα να κατανοήσει τον μηχανισμό που αυτό λειτουργεί,. Εν συνεχεία, γνωρίζοντας τον μηχανισμό, να τον εξουδετερώσει.

Την επόμενη φορά που θα μας σερβιριστεί ένας φόβος, καμουφλαρισμένος φυσικά με το περιτύλιγμα της συναρπαστικής απόλαυσης, μπορούμε να επιλέξουμε αν θα δεχτούμε να ενισχύσουμε το νευρωνικό δίκτυο των φόβων μας ή όχι.

Αν αρνηθούμε, οι ταμιευτήρες φόβων, δεν θα γεμίσουν με πρόσθετο υλικό. Αν ενδώσουμε χωρίς να προσέχουμε, το κύκλωμα θα ενισχυθεί.

Ακόμα πιο ισχυρό αντίδοτο όμως, είναι η σκόπιμη υπερνίκηση των οποιωνδήποτε μικρών φόβων που παρουσιάζονται μπροστά μας και προέρχονται από μέσα μας. Κάθε μικρή νίκη σε κάποιο φόβο, δεν είναι μόνο στιγμιαία και αποκομμένη από τον μεγάλο πόλεμο. Δημιουργεί σοβαρό πλήγμα στο νευρωνικό κύκλωμα του φόβου . Κόβει ένα τμήμα του ιστού. Βήμα βήμα, συνεπώς. άλλοτε με μικρές νίκες, άλλοτε με μεγαλύτερες ο φόβος μπορεί να νικηθεί και να αποκαλυφθεί στον νικητή η φαντασιακή του υπόσταση.

Το υπερόπλο που δόθηκε στον άνθρωπο για το σκοπό αυτό αυτό, είναι η εσωτερική προσοχή. Η επίγνωση με άλλα λόγια του τι συμβαίνει πραγματικά στο παρόν σε σχέση με το τι φαντάζεται το μυαλό, μπορεί να διαλύσει κυριολεκτικά και να εξουδετερώσει τον οποιοδήποτε φόβο.

Tο λέει άλλωστε και το τραγούδι: “Do one thing every day that scares you”.