Η Παύλου Μελά είναι ακόμα ο πιο αρχοντικός δρόμος της πόλης

Εικόνες: Μάριος Δαδούδης

Σε μια πόλη δομημένη σε κάθετες και οριζόντιες οδούς, που τακτοποιούσαν στο νέο πολεοδομικό σχεδιασμό, μετά την πυρκαγιά, ένα αστικό παλιοκαιρίτικο χάος, ο Ερνέστ Εμπράρ είχε τη φαεινή ιδέα να χαράξει μια εμβληματική διαγώνια οδό που θα ένωνε δυο σπουδαία μνημεία.

Η Παύλου Μελά, ο άξονας που ξεκινά από την ιστορική Αγία Σοφία και καταλήγει στο τοπόσημο του Λευκού Πύργου, είναι  απλά ο πιο αρχοντικός δρόμος της Θεσσαλονίκης. Ακόμα και σήμερα. Καθώς η αρχιτεκτονική του κληρονομικά ευτυχώς διασώθηκε σε μεγάλο βαθμό και τον κοσμούν εξόχως διατηρημένα ή αναπλασμένα νεοκλασικά διαμάντια, διαθέτει εκείνο το άγγιγμα, εκείνη την πατίνα του χρόνου που αποθεώνει το στιλ, την έννοια της αισθητικής, το μέτρο, που στην πορεία χάθηκε.

Είτε είσαι παλιός Σαλονικιός που βολτάριζες εδώ και κατέληγες στο περίφημο Ουζερί Τσιτσάνης, είτε πέρασες όπως η γενιά μου τις νύχτες της ενηλικίωσης σου στο Defacto και τον Ερωδό, είτε σήμερα στέκεσαι στα μοδάτα στέκια του ψηλά, έξω από το Local, το Έργον ή την Estrela, η σαγήνη αυτού του αστικού κοσμήματος, λάμπει σαν διαμάντι σε μια πόλη που φρόντισε να θολώσει την εικόνα της.

Ο σπουδαίος διαγώνιος δρόμος χαράχτηκε πάνω στη συνοικία Νταμπάγ Χαϊρεντίν, παλιό βιοτεχνικό κέντρο της πόλης κατά την Τουρκοκρατία. Ο σχεδιασμός της από τον Εμπράρ, έως μια λαμπρή σκηνογραφική διαφυγή προς τη θάλασσα προέβλεπε πολυκατοικίες χωρίς  ισόγεια καταστήματα, τη μέση του οδοστρώματος οριοθετούσαν εντυπωσιακοί φανοστάτες, ενώ υπαίθρια καφενεία την καθιστούσαν ιδανικό στέκι με ευρωπαϊκό αέρα.

Tο λαμπρό δείγμα αστικής αρχιτεκτονικής αυτού του δρόμου υποψιαζόμαστε σήμερα στην ολότητα του, από τα εναπομείναντα σπουδαία κτίρια που δεν γκρεμίστηκαν στη δεκαετία του εξήντα για να ανεγερθούν οι αδιάφορες πολυκατοικίες που τα αντικατέστησαν σε κάποια σημεία του δρόμου.

Η παλιά εβραϊκή συνοικία Καλντιρκιούτς την οποία διαδέχτηκε στη νέα χάραξη η Π. Μελά, διαλύθηκε και οι κάτοικοι της μεταφέρθηκαν στο 151 της Τούμπα και πέριξ του Βαρδαρίου.

Στα πολυτελή για την εποχή διαμερίσματα της εγκαταστάθηκαν από νωρίς καθηγητές πανεπιστημίου, γιατροί και επιφανείς Θεσσαλονικείς, ενώ στα ισόγεια συναντούσες παλιές ράφτρες, τελωνειακούς και παραγγελιοδόχους της εποχής που εξυπηρετούσαν, ντόπιους και επισκέπτες από κοντινές επαρχίες.

Ναυαρχίδες του δρόμου οι κινηματογράφοι του. Τα θεαματικά Ηλύσια, του  1929 με τους εξώστες και τα θεωρεία του, ένα αληθινό κινηματογραφικό παλάτι και το εναλλακτικό Ριβολί όπου προβλήθηκε ένα πιο εναλλακτικό ποιοτικό πρόγραμμα και γεννήθηκαν στη δεκαετία του 80 οι μεταμεσονύκτιες  προβολές από την ομάδα ”Πέρα από τα σύνορα” ενώ σήμερα στεγάζει το Έργον.

Οι διαγώνιες οπτικές διαφυγές που είχε οραματιστεί ο Εμπράρ υλοποιήθηκαν σε μια σειρά  από δρόμους όπως η Δωδεκανήσου, η Αντιγονιδών, η Ιασωνίδου. Από όλες αυτές τις περιπτώσεις όμως η Π. Μελά ήταν το αληθινά λαμπρό βουλεβάρτο που οδηγούσε στην ανοιχτωσιά της Τσιμισκή εντυπωσιακά, που την διέσχιζε το τραμ, που έδινε τη δυνατότητα για ψαρωτικές φωτογραφικές λήψεις, που αποτελούσαν την καλύτερη διαφήμιση μιας αληθινά μοντέρνας πόλης.

Στις μαύρες σελίδες της ιστορίας του δρόμου η δολοφονία το 1938 του καπνέμπορου  Ν. Μοσκώφ έξω από το σπίτι του από απολυμένο υπάλληλο του. Από τα πιο διάσημα στέκια του δρόμου το Εδωδιματοπολείο Ήβη, το Ουζερί Τσιτσάνης, το ζαχαροπλαστείο Αλμονσίνο, το λαϊκό κέντρο Στέκι. Η σπουδαία μεταπολεμική Θεσσαλονίκη. Ο Ασλάνογλου, ο Αναγνωστάκης, που σύχναζαν στις παρυφές της, αργότερα ο Λαχάς και ο Πάνος Θεοδωρίδης που την εξύμνησαν.

Μέγαρα με ονόματα (Ετάτυρα, Βαλαούρη), αντικατέστησαν παλιά δυσώδη κτίσματα, σε μια πρώην πυκνοκατοικημένη μέχρι πριν την πυρκαγιά περιοχή όπου θέριζε η χολέρα (1911). Η ένδοξη ανάπλαση βέβαια σταματούσε εκεί, καθώς το κομμάτι της Τσιμισκή μέχρι την έκθεση άργησε πολύ να διανοιχτεί λόγω των δεκάδων σπιτιών-παραπηγμάνων και της σθεναρής αντίστασης της Εκκλησίας. Μόλις το 1955 οι αντιστάσεις κάμφθηκαν και η παλιά Χαμιντιέ έδωσε τη θέσης στην ολοκληρωμένη υπέρλαμπρη Τσιμισκή που άλλαξε το κέντρο.

Η αλλαγή των χρήσεων γης, η κατάργηση της θρησκευτικής και ταξικής διαστρωμάτωσης ανά περιοχή, οι νέοι πληθυσμοί, άλλαξαν την ανθρωπογεωγραφία της πόλης. Η Π. Μελά υπήρξε, όπως και όλη η πυρίκαυστος, ένας τόπος πόθου. Όχι μόνο για εντόπιους επενδυτές αλλά και για ευκατάστατους κατοίκους άλλων περιοχών της Μακεδονίας που είδαν μια ευκαιρία επένδυσης στη νέα Θεσσαλονίκη. Και μια αστική γη της Επαγγελίας, έναν προορισμό αστικής αναβάθμισης ως τόπο κατοικίας.

Χάρη στους εμπνευσμένους αρχιτέκτονες της εποχής απολαμβάνουμε ακόμα και σήμερα απομεινάρια μιας άλλοτε κομψής πόλης. Κάθε βόλτα στην Π. Μελά είναι ένα μάθημα στίλ, αισθητικής και σεβασμού. Η αναζήτηση των ανθρώπων της εποχής που χτίστηκαν αυτά τα κτίρια, η αστική τάξη στο Μεσοπόλεμο, υιοθετεί ρυθμούς, ακολουθεί νέες τυπολογίες, τολμά να πειραματιστεί με ρυθμούς που ανατέλλουν παντού.

Καθώς περπατάς σήμερα στην Π. Μελά με τα μάτια ανοιχτά και συγκρίνοντας μοιραία τα τέρατα που ακολούθησαν σε όλη την πόλη, τους ευγνωμωνείς που υπήρξαν. Που φρόντισαν να αφήσουν το συγκλονιστικό τους αποτύπωμα σε έναν δρόμο τόσο έντονα. Την άλλη φορά που θα τη διασχίσετε έχετε τα μάτι ψηλά.

Πηγές: Η διαδρομή της μνήμης, Τσιμισκή, Αγ. Σοφίας, Διαγώνιος- Γ. Αναστασιάδης-Ε. Χεκίμογλου (Univercity Studio Press), Κάποτε στη Θεσσαλονίκη, Στ. Σιμιτζής (Univercity Studio Press).