Πενήντα χρόνια από τότε που κυκλοφόρησε ”Της γης το χρυσάφι”
Ένας από τους πιο θρυλικούς λαϊκούς δίσκους του Μάνου Χατζιδάκι συμπληρώνει μισό αιώνα. Η Δήμητρα Γαλάνη και ο Μανώλης Μητσιάς θυμούνται για μας.
Το 1971 ο Μάνος Χατζηδάκις βρίσκεται στην Αμερική. Απουσιάζει από το 1967, πριν τον ερχομό της χούντας και επιστρέφει το 1972. Εκεί, από τη Νέα Υόρκη παράγει μερικά από τα πιο σημαντικά έργα της ζωής του και συντονίζει την κυκλοφορία τους στην Ελλάδα από απόσταση. Ο δίσκος ηχογραφείται το 1971 και κυκλοφορεί το Δεκέμβριο εκείνης της χρονιάς.
Ο κύκλος τραγουδιών ”Της γης το Χρυσάφι” σε στίχους του επιστήθιου φίλου και σταθερού του συνεργάτη, ποιητή Νίκου Γκάτσου αποστέλλεται στην Αθήνα με την εντολή να ενορχηστρωθεί από τον Γιάννη Σπανό και να αποδοθεί ερμηνευτικά από τη Δήμητρα Γαλάνη και τον Μανώλη Μητσιά.
Με το Μητσιά είχε συνεργαστεί ένα χρόνο νωρίτερα, στα 24 του χρόνια, όταν τον κάλεσε να τραγουδήσει σε 45αρι το Μύθο και θα συναντηθούν αργότερα ξανά στην ”Αθανασία” και το ”Χειμωνιάτιικο Ήλιο”.
Τη Γαλάνη την ξεχώρισε και την κάλεσε για πρώτη φορά στην ”Επιστροφή” στα δεκαεπτά της χρόνια και τη συνάντησε ξανά στα χρόνια που ακολούθησαν αρκετές φορές.
Το Χρυσάφι είναι το δεύτερο μέρος μιας άτυπης τριλογίας έργων του Χατζιδάκι σε στίχους Γκάτσου, που ξεκίνησε το 1970 με την «Επιστροφή» με τον Γρηγόρη Μπιθικώτση, τη Δήμητρα Γαλάνη και τη συμμετοχή της Αλίκης Βουγιουκλάκη και ολοκληρώθηκε το 1976 με την «Αθανασία» με ερμηνευτές τον Μητσιά και την Γαλάνη.
Ο Γιάννης Σπανός έχαιρε της εκτίμησης του Χατζιδάκι και τον εμπιστεύτηκε να υλοποιήσει δισκογραφικά το έργο.
”Μετά κάλεσε ο Λαμπρόπουλος να ενορχηστρώσω τα υπόλοιπα θέματα που είχαν μείνει. Είχα τηλεφωνική επικοινωνία με τον Χατζιδάκι, ο Γκάτσος έβαλε στίχους και τραγούδησαν η Γαλάνη κι ο Μητσιάς. Έτσι βγήκε το «Της γης το χρυσάφι» το ’72. Από τότε θεωρώ ότι επηρεάστηκα ως πιανίστας από τον Χατζιδάκι. Μου άρεσε πάρα πολύ το πιανιστικό στυλ του, αν κι έχουμε διαφορετικούς δακτυλισμούς. Τον είχα ως πρότυπο και μου ήταν εύκολο να τον «πλησιάσω».” είπε πριν λίγα χρόνια σε συνέντευξη του στη Lifo.
Ο κύκλος αυτών των τραγουδιών ήταν ένας λυρικός λαϊκός ύμνος πάνω στην Ελλάδα, τις εποχές, το φως, τα στοιχεία της φύσης, τις δυνατές ελληνικές εικόνες. Ένα ονειρικό παραμύθι που έμελλε να γίνει η σπουδαία κληρονομιά-σπουδή του Γκάτσου και το Χατζιδάκι στην ομορφιά του ελληνικού τοπίου.
Το εξώφυλλο κλήθηκε να σχεδιάσει ο ζωγράφος Αλέκος Φασιανός. Εμπνευσμένος από το υλικό και τις οδηγίες των δυο δημιουργών σχεδιάζει τα στάρια, τον ήλιο, τη γη και τους αγρότες.
Η Μαρίζα Φασιανού, σύζυγος του ζωγράφου μας λέει: ‘‘Τον Αλέκο και τον Μάνο συνέδεε βαθιά φιλία και εκτίμηση. Ο Αλέκος τον αγαπούσε πολύ για το πνεύμα, την ευθύτητα του και ευγένεια. Όταν του ζήτησε να σχεδιάσει το εξώφυλλο ρώτησε ποιοι θα είναι οι ερμηνευτές και μόλις έμαθε χάρηκε ιδιαίτερα γιατί αγαπά πολύ τη Γαλάνη και τον Μητσιά. Τους θεωρεί ερμηνευτές μοναδικούς και όχι απλούς τραγουδιστές. Ήταν μια εποχή δημιουργίας μεγάλης, συναντήσεων. Μίλησε με το Γκάτσο, άκουσε τις μουσικές και τους στίχους και το σχεδίασε. Χάρισε τον πίνακα στο Μάνο, γιατί είναι εξαιρετικά γενναιόδωρος άνθρωπος”
Ο δίσκος ήταν μια τεράστια εμπορική επιτυχία.
Ανάμεσα στα τραγούδια του υπήρχε και το “Πάει ο καιρός πάει ο καιρός” που είχε κυκλοφορήσει σε δίσκο 45 στροφών με τον Γρηγόρη Μπιθικώτση (1965) ως “Πρωτομηνιά”. Πρόκειται για την ίδια μελωδία. Μόνο που για ευνόητους λόγους η δικτατορία το απαγόρευσε το 1967 και έτσι ο Χατζιδάκις το συμπεριέλαβε ξανά με νέους στίχους και τίτλο.
‘‘Για μένα το θαύμα είχε γίνει όταν με κάλεσε να τραγουδήσω την «Επιστροφή». Οπότε το μαγευτικό σοκ της πρόσκλησης του Χατζηδάκι ήταν ένα γεγονός, αλλά δεν ήταν σαν αυτό που είχα νιώσει την πρώτη φορά. Τότε που είχε αποφασίσει και μου είχε στείλει μία επιστολή, στην οποία μου είπε θα τραγουδήσεις σε έναν δίσκο μου, τον οποίο είχε αποφασίσει πως θα έκανε στην Ελλάδα μετά από χρόνια της απουσίας του. Αυτή ήταν η «Επιστροφή», γι’ αυτό ονομάστηκε έτσι και ο δίσκος.
Αμέσως μετά ήρθε «Της γης το χρυσάφι». Αυτή την φορά με τον Μανώλη Μητσιά.
Για μένα η υπόθεση Μάνος Χατζηδάκις ήταν ένας προορισμός, ένα όραμα, το οποίο είχα από παιδάκι. Ακούγοντας την μουσική μέσα στο σπίτι μου και μεγαλώνοντας με αυτήν. Από την ώρα που αισθάνθηκα την μουσική και άρχισα να τραγουδάω, ο Χατζηδάκις ήταν παρόν διαρκώς.
Ήταν πολύ σημαντικό πως έβγαιναν μεγάλες επιτυχίες από αυτούς τους δίσκους και συγκεκριμένα από αυτόν. Το «Χασάπικο 40» έκανε πολύ μεγάλη διαδρομή, εννοώ σε επίπεδο μεγάλης απήχησης. Τότε συνεργαζόμασταν με τον Γιάννη Σπανό και τον Μανώλη Μητσιά και αποφασίστηκε από την Columbia να κάνει τις ενορχηστρώσεις ο κ. Σπανός.
Ο Μάνος εξακολουθούσε να λείπει στο εξωτερικό, αλλά πάντα οι οδηγίες του ήταν σαφείς. Όμως, πάνω απ’ όλα εκείνος που ήταν απόλυτα παρόν από την πρώτη νότα μέχρι την στιγμή που κυκλοφορούσε ο δίσκος ήταν ο Νίκος Γκάτσος. Ήταν δηλαδή η παρουσία του κ. Χατζηδάκι. Είχε την απόλυτη επιμέλεια, πέρα από τους στίχους.”
Τι ήταν όμως για μια νέα ερμηνεύτρια όλη αυτή η εμπειρία;
”Για μένα ήταν σαν ψέμα αυτό που μου συνέβαινε. Ήταν καταπληκτικό. Για έναν τραγουδιστή να έχει τέτοιο ρεπερτόριο είναι ευλογία γιατί είναι σαν να έχει ένα μπούσουλα στη ζωή του, για το πως πρέπει να προχωρήσεις από εδώ και πέρα. Είναι σαν να σου ορίζει κάποιος το ήθος μιας ζωής. Είναι σαν να γεννιέσαι, δηλαδή σαν να έχεις γονιό. Και επειδή αυτό έχει συμβεί στο ξεκίνημα, που είσαι στη «γέννηση» σου δηλαδή, σε καθορίζει σαν προσωπικότητα και σαν πορεία. Είναι πάρα πολύ σοβαρό αυτό.
Τότε με τον Μανώλη Μητσιά είχαμε μία διαρκή συνεργασία, 2-3 χρόνια μαζί, και αυτό ήταν καθοριστικό και για τους δύο. Κάναμε καλές δουλειές και ο κόσμος ήταν πολύ θετικός.
Στον κόσμο είχε καλλιεργηθεί και μία εντελώς διαφορετική κουλτούρα εκείνη την εποχή. Αν δει κανείς τις δουλειές που κυκλοφορούσαν από τους μεγάλους συνθέτες εκείνη την εποχή, δεν έχει καμία σχέση με την μαζική παραγωγή του σήμερα. Δεν μπορεί σήμερα κανείς να εντοπίσει τέτοια ορόσημα εύκολα. Εκείνη τη στιγμή δεν αντιλαμβάνεσαι τι σου συμβαίνει, όμως με τα χρόνια καταλαβαίνεις τη συγκυρία και ευχαριστείς το θεό που βρέθηκες εκεί.”
Πόσο καθοριστική ήταν η συμβολή του Τάκη Λαμπρόπουλου της Columbia σε αυτή την ηχογράφηση αλλά και σε όλες τις δουλειές που ηχογραφούνταν εκεί:
”Είναι πρόσφατη η απώλεια του Τάκη Λαμπρόπουλου της Columbia. Ήταν μία μορφή στο χώρο μας. Την ίδια ώρα που ήταν ένας έμπορας, ήταν ένας άνθρωπος που είχε όραμα και μέσα απ’ αυτό χτίστηκε η ρίζα, αυτού που λέμε λαϊκό και έντεχνο τραγούδι, αγκαλιάζοντας τους δημιουργούς του. Αυτό ήταν το σχέδιο του. Ήταν δίπλα στους μεγάλους δημιουργούς και όλοι εμείς ήμασταν στην υπηρεσία αυτού του οράματος. Αυτό γινόταν σε ένα «σπίτι». Υπήρχε μητέρα, πατέρας, μία αυστηρή οικογενειακή δομή, η οποία όριζε τα βήματα μας. Από το μεγαλύτερο όνομα μέχρι το πρωτοεμφανιζόμενο ήμασταν εκεί. Παρακολουθούσαμε και υπηρετούσαμε όχι ανθρώπους, αλλά ιδέες. Γι’ αυτό και υπήρχαν οι κύκλοι των τραγουδιών που έβγαιναν από αυτούς τους δημιουργούς και εμείς ήμασταν οι ερμηνευτές. Δεν κυκλοφορούσαμε δίσκους έτσι. Ήταν ο Χατζηδάκις επιλέγει την Γαλάνη και τον Μητσιά. Οι δημιουργοί ορίζανε τα πράγματα και αυτός ο άνθρωπος επένδυσε πάνω σ’ αυτό και το απογείωσε.
Υπάρχει όλο αυτό το κομμάτι το χρυσάφι, πραγματικά της «Γης το Χρυσάφι» είναι ένας κατάλογος πάρα πολύ σοβαρός, ο οποίος θα παραμείνει στην ιστορία του νέου ελληνικού τραγουδιού, εφόσον το θέλουν αυτοί που είναι στα χέρια τους. Και όχι μόνο γιατί αυτό το σπίτι δεν ήταν μονοδιάστατο. Είχε αγκαλιάσει τον Βαμβακάρη, τον Τσιτσάνη κλπ.
Οι δικές του παρεμβάσεις υπήρχαν σε επίπεδο συζητήσεων και όχι στους δημιουργούς. Πιστεύω πως είχε μία απευθείας συζήτηση με τους δημιουργούς, οι οποίοι θα ρωτούσαν την γνώμη του.
Αυτό που επέβαλε ήταν οι καλλιτέχνες του να μην την ψωνίσουν. Εγώ ήμουν παιδί, 16 χρονών ξεκίνησα. Επειδή ο χώρος ενθουσιάστηκε με την παρουσία μου, μου προτάθηκαν πολλά χρήματα για την εποχή και εκεί μπήκε ο Λαμπρόπουλος πολύ έντονα και είπε στον επιχειρηματία πως δεν θα της δώσεις τόσα γιατί δεν θα το τρελάνεις αυτό το παιδί. Ήταν σαφέστατος στην παρέμβαση του και να τον έχει ο Θεός καλά μου έκοψε εκείνη την ώρα τα χρήματα γιατί αν εγώ ξεκινούσα τόσα πολλά, τι θα γινόταν μετά από λίγο; Ήταν πραγματικά σωτήριος. Δεν νομίζω πως θα είχε παρεμβάσεις αμιγώς καλλιτεχνικές, σε επίπεδο ιδέας ναι αλλά όχι σε επίπεδο δημιουργίας.”
Η καθοριστική παρουσία του Γκάτσου:
”Είναι πολύ εντυπωσιακό πως ο Γκάτσος ήταν παρόν σε όλη τη διαδικασία της δημιουργίας του δίσκου. Είχαν μία διαρκή επικοινωνία με τον Χατζηδάκι. Ήταν το μάτια και τα αυτιά του. Η περίπτωση Νίκου Γκάτσου σηκώνει μία τεράστια μελέτη. Μιλάμε για έναν ογκόλιθο. Αυτός ήταν το πρόσωπο, σε αυτή την εποχή. Με καθημερινή επικοινωνία με το Μάνο, τον έβαζε να τα ακούει και έκανε παρατηρήσεις.”
Πως έγινε η προώθηση του δίσκου όμως και ποια κομμάτια του έμειναν για πάντα ανέγγιχτα:
”Είχαμε κάνει συναυλίες και εμφανίσεις με τον Σπανό. Παίζαμε τότε ήδη στην Πλάκαλ στην Αρχόντισα και με τον Μητσιά και από ότι θυμάμαι είχαν γίνει κάποιες συναυλίες σε ανοιχτούς χώρους. Το «Άσπρο Περιστέρι» είναι συμβολικό τραγούδι, πολύ σημαντικό, αν και η μεγάλη επιτυχία ήταν το «Ήλιε μου ήλιε μου βασιλιά μου». Μάλιστα πρόσφατα κάναμε μία διασκευή εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, από ένα κουαρτέτο μουσικών που συνεργάζομαι, τα τελευταία χρόνια το Χρόνος και σ’ αυτό παίζουν εξαιρετικά το «Άσπρο Περιστέρι”.
Ο Μανώλης Μητσιάς είναι ο άλλος πυλώνας αυτής της μοναδικής συμπραξης:
”Θυμάμαι ήμουν νέος στη Columbia. Πηγαίναμε εκεί, ο Γκάτσος έφερνε τους στίχους και προσπαθούσαμε να το τραγουδήσουμε με την επίβλεψη του Λαμπρόπουλου και με τον Σπανό κάναμε πρόβες. Ο Γκάτσος ήταν παρών στις ηχογραφήσεις, μετά στο studio έλεγε την άποψη του. Ο Χατζηδάκις έδινε τηλεφωνικές εντολές στον Γκάτσο, ο οποίος ήταν τα αυτιά και τα μάτια του. Ήμασταν νέοι, δουλεύαμε κιόλας τα βράδια και ήταν λίγο κουραστικές μέρες για να απολαύσουμε τον δίσκο τότε. Προσπαθήσαμε να τα πούμε όσο μπορούσαμε καλύτερα.
Δεν μάθαμε πόσο πούλησε αυτός ο δίσκος. Πέρυσι θυμάμαι ήρθε να με ακούσει ένας τέως διευθυντής του εργοστασίου της Columbia και μου λέει ούτε εμείς θυμόμαστε τι πούλησε, ήταν σίγουρα 500.000-600.000 δίσκοι. Ο δίσκος αγαπήθηκε πολύ. Σχεδόν όλα τα τραγούδια έγιναν επιτυχίες. Σε κάθε εμφάνιση μου δεν μπορώ να μην τα πω. Όλα τα τραγούδια τα ζητάνε συνέχεια. Τότε το ραδιόφωνος τα έπαιζε και τα τραγούδια και υπήρχαν και τα spot της Columbia, τα διαφημιστικά.”
Το Χατζιδάκι ο Μητσιάς τον γνώρισε όταν επέστρεψε από την Αμερική. Θυμάται για μας:
”Θυμάμαι όταν γύρισε από την Αμερική ήθελε να με γνωρίσει. Κάναμε ένα ραντεβού με τον Γκάτσο κοντά στη σχολή Ευελπίδων σε ένα καφενεδάκι, εκεί γνωριστήκαμε και έμελλε η συνεργασία μας να συνεχιστεί και στην « Αθανασία» και στον «Χειμωνιάτικο Ήλιο». Γενικώς ήταν ένας από τους σημαντικότερος, ίσως ο πιο σημαντικός άνθρωπος που γνώρισα στην πορεία μου ως τραγουδιστής. Η συνεργασία με τον Χατζηδάκι είναι όνειρο για κάθε τραγουδιστή. Εγώ συνεργάστηκα 3 φορές και θα πήγαινα και για 4η αν δεν πέθαινε γιατί είχε και έναν άλλο δίσκο για μένα.
Μάθαμε πολλά, εγώ τουλάχιστον. Πως να εκφράζομαι, πως να τραγουδάω. Κάθε τραγούδι είναι σαν ένα μικρό μονόπρακτο που πρέπει ο τραγουδιστής πρέπει να αποδώσει, όπως ένα καλός ηθοποιός. Ο Χατζηδάκις ήθελε πάντα τα τραγούδια του να αποδίδονται με έναν θεατρικό τρόπο, όσο μπορούσε ο τραγουδιστής.”
Info: Της Γης Το Χρυσάφι – 1971 70 238 – ΕΜΙ COLUMBIA Στίχοι: Νίκου Γκάτσου Τραγουδούν: Μανώλης Μητσιάς και η Δήμητρα Γαλάνη. Ενορχήστρωση – Διεύθυνση Ορχήστρας: Γιάννης Σπανός.
Μπουζούκια παίζουν ο Κώστας Παπαδόπουλος και ο Λάκης Καρνέζης.
1. Κυκλαδίτικο – Μανώλης Μητσιάς 2. Το παραμύθι – Μανώλης Μητσιάς – Δήμητρα Γαλάνη 3. Αγάπη μέσα στην καρδιά – Δήμητρα Γαλάνη 4. Μπόρα είναι θα περάσει – Μανώλης Μητσιάς 5. Άσπρο περιστέρι – Δήμητρα Γαλάνη 6. Η μικρή Ραλλού – Μανώλης Μητσιάς 7. Χασάπικο 40 – Δήμητρα Γαλάνη 8. Απόψε φθινοπώριασε – Μανώλης Μητσιάς 9. Στου ουρανού την άκρη – Μανώλης Μητσιάς 10. Στου ήλιου τ’ αλώνι – Δήμητρα Γαλάνη 11. Πρωτομηνιά – Μανώλης Μητσιάς 12. Αγαπώ μια καρδερίνα – Μανώλης Μητσιας
Σε 45ρια κυκλοφόρησαν από το δίσκο τα εξής:
1) Αγαπώ μια καρδερίνα – Χασάπικο 40 (Columbia-SCDG 4039 – 1971) 2) Κυκλαδίτικο – Στου ήλιου τ’ αλώνι (Columbia-SCDG 4042 – 1971) 3) Κυκλαδίτικο – Απόψε φθινοπώριασε (Columbia-SCDG 4068 – 1971) 4) Το παραμύθι – Αγάπη μέσα στην καρδιά (Columbia-SCDG 4069 – 1971) 5) Πρωτομηνιά – Η μικρή Ραλλού (Columbia-SCDG 4134 – 1973)
Ακούστε το δίσκο εδώ:
