Πολιτισμός: Περί ουσιαστικών και επιθέτων

Λέξεις: Γλυκερία Καλαϊτζή

Μια μικρή ιστορία πρώτα. Πρωτοπήγα στην Αθήνα φοιτήτρια ούσα. Ως τότε η Αθήνα φάνταζε στο μυαλό μου σαν κάτι μυθικό. Πίστευα, ότι εκεί ζούσαν άνθρωποι που διέθεταν γούστο, κουλτούρα, χρήματα. Το πρώτο σοκ ήρθε καθώς το τρένο πλησίαζε στο σταθμό Λαρίσης, περνώντας ανάμεσα από φτωχογειτονιές με άθλια, μουντά χαμόσπιτα και βρωμερούς δρόμους. Το δεύτερο σοκ ήρθε από την Πλάκα (ήταν πριν επιβληθεί ο νόμος περιορισμού χρήσης), όπου είδα βοσκοπούλες και τσολιαδάκια να διασκεδάζουν τους τουρίστες με greek syrtaki και άλλα ελληνικά δημώδη. Πιστέψτε με. Ήταν πραγματικό σοκ. Αυτός ήταν ο σύγχρονος πολιτισμός που πουλούσαμε στους ξένους τουρίστες! Επίσης, για πολλά χρόνια αργότερα, γινόμουν έξαλλη με τον τρόπο με τον οποίο αποδοκιμαζόταν (για να μην πω λογοκρινόταν) κάθε προσπάθεια εκσυγχρονισμού (για να μην πω νεωτερισμού) στο θέατρο της Επιδαύρου. Από το τσιγάρο που άναψε η Μακράκη στον Οιδίποδα του Στούρουα, μέχρι το γιουχάισμα του Λάνχοφ με τις Βάκχες του ΚΘΒΕ, η αρχαιοελληνική χλαμύδα, δια στόματος έγκυρων κριτικών, διεκδικούσε σθεναρά το δικαίωμά της στον σύγχρονο πολιτισμό. Κι αναρωτιόμουν τότε ως νεαρά, αφελής και ρομαντική (μονό το νεαρά έχει εξελιχθεί σε ό,τι με αφορά), που είχε ήδη δει και κάποιες παραστάσεις έξω από τα στενά μας σύνορα: μα μόνο αυτό είναι ο σύγχρονος πολιτισμός μας;!!! 

Γιατί τώρα τα θυμήθηκα όλα αυτά; Αφορμή στάθηκε η ανακοίνωση των επιχορηγήσεων του ελεύθερου θεάτρου από το ΥΠΠΟΑ, μαζί με το σκεπτικό της επιτροπής, όπου καταγράφονται, με καθαρό και σαφή τρόπο, παρατηρήσεις για τις αιτήσεις που κατατέθηκαν αλλά και έμμεσες υποδείξεις για τον γενικότερο προσανατολισμό του σύγχρονου θεάτρου (έρευνα, κινητικότητα και συνεργασίες, δραματουργία), καθώς και η ιδιαίτερη μέριμνα της επιτροπής, πιθανότατα και κάτω από την πίεση της πιο συντονισμένης ως σήμερα καλλιτεχνικής κίνησης των support art workers, να δοθούν φέτος περισσότερα χρήματα και να επιδοτηθούν περισσότερα σχήματα. Συμφωνώ σε πολλά (όχι σε όλα) με το σκεπτικό της επιτροπής. Και χαίρομαι που για πρώτη φορά διαβλέπω και μια έγνοια για την περιφέρεια. Επιδοτήθηκαν σχήματα σε Σέρρες, Ημαθία, Λάρισα, Ηράκλειο, Πάτρα, Ρέθυμνο, Χανιά (νομίζω ότι είναι η πρώτη φορά που συμβαίνει). Χαίρομαι ακόμα περισσότερο για τη Θεσσαλονίκη, της οποίας η επιδότηση σχεδόν τριπλασιάστηκε (154.000€ έναντι περίπου 50.000€ πέρσι), σε επτά σχήματα, έναντι τριών πέρσι. 

Καλά νέα είναι όλα αυτά. Κι όταν τα νέα είναι καλά και οι πρωτοβουλίες προς τη σωστή κατεύθυνση, είναι ίσως λίγο μίζερο να γκρινιάζει κανείς. Καταρχήν λοιπόν, οφείλουμε ένα μπράβο και στο υπουργείο και στην επιτροπή που εισηγήθηκε. Όμως, ας μην ξεχνάμε ότι το σημερινό μπράβο έχει να κάνει με την επικαιρότητα, όχι με την πραγματικότητα. Γιατί η πραγματικότητα του σύγχρονου πολιτισμού είναι βαριά πάσχουσα, λόγω της χρόνιας απαξίωσής της (και εννοώ όλες τις τέχνες, όχι μόνο το θέατρο) από τη πολιτεία. Γιατί, ας μη γελιόμαστε, για την πολιτεία ο επίσημος εκφραστής της «αυθεντικής» μας ταυτότητας ήταν και παραμένει ο αρχαίος πολιτισμός και τα μνημεία του. Δίπλα του ο σύγχρονος πολιτισμός μοιάζει απλώς να παρασιτεί. 

Είναι όμως έτσι; Φυσικά και όχι. Ο αρχαίος πολιτισμός μας είναι ένα παρελθόν που το τιμούμε, αλλά δεν είναι αυτός που διαμορφώνει τη σύγχρονη ταυτότητά μας. Τη σύγχρονη ταυτότητά μας τη διαμορφώνει η σύγχρονη τέχνη: το θέατρο, ο κινηματογράφος, η μουσική, τα εικαστικά, ο χορός. Τη διαμορφώνουν οι άνθρωποι που υπηρετούν τη σύγχρονη τέχνη. Και οι άνθρωποι αυτοί, οι καλλιτέχνες του σήμερα, δεν είναι επαίτες. Δεν είναι αποσυνάγωγοι, ακόμα και με την οικονομίστικη λογική. Παράγουν έργο. Έργο που κάποτε ξεπερνά τα στενά όρια της εποχής και του ημερολογιακού χρόνου. Οι αρχαίοι το ήξεραν αυτό. Θυμίζω τους χορηγούς των τραγικών ποιητών, αλλά και τα θεωρικά (δωρεάν εισιτήρια) για μερίδα θεατών. Στήριζαν και υποστήριζαν τη σύγχρονή τους τέχνη. Γιατί στην τέχνη, δουλεύοντας για το παρόν κερδίζεις το μέλλον. 

Ευπρόσδεκτη φυσικά η σημερινή «γενναιοδωρία» του Υπουργείου, που στηρίζει τους καλλιτέχνες στην έκτακτη συνθήκη της πανδημίας. Μετά όμως; Τι θα γίνει μετά; Θα επιστρέψουμε, όπως η οικονομία, στην «κανονικότητα»; Σε ποια «κανονικότητα» όμως; Μιλώντας για το θέατρο πχ, θα επιστέψουμε στο προ κορονοϊού καθεστώς επιδοτήσεων; Μα και σε εκείνο η ίδια επιδοματική λογική ίσχυε. Γιατί, ας μη γελιόμαστε, μόνο κατ’ όνομα επέστρεψαν οι επιχορηγήσεις του θεάτρου. Τα ποσά που δόθηκαν τα τελευταία χρόνια στο ελεύθερο θέατρο ήταν κάτι σαν ελεημοσύνη, που επέτρεπε στην πολιτεία να βγάλει, ας πούμε, από πάνω της μια «ηθική» υποχρέωση. 

Το λένε και οι αριθμοί. Παρά τις περί πολιτισμού ρητορείες των πολιτικών μας, για τη χώρα που «γέννησε το θέατρο» ή τη «βαριά μας βιομηχανία», η Ελλάδα δαπανά μόλις το 0,3 του ΑΕΠ της για τον πολιτισμό, καταλαμβάνοντας την τελευταία θέση μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών. Το δε Υπουργείο Πολιτισμού θεωρείται, όλοι το γνωρίζουμε, τριτεύον κυβερνητικό χαρτοφυλάκιο. Η εξήγηση όσο κι αν δεν μας αρέσει, είναι ότι ο πολιτισμός στον τόπο μας δεν αποτελεί προτεραιότητα, όχι επειδή αγνοούμε την αξία του, αλλά επειδή θεωρούμε ότι έχουμε πολιτισμό. Αυτόν που μας κληροδότησε η αρχαιότητα. Ο σύγχρονος πολιτισμός, δυστυχώς, δεν συνιστά αυταξία, για το κράτος και τους πολιτικούς τους.

Σ’ αυτό το πλαίσιο, είναι πολύ φυσικό ο σύγχρονος καλλιτέχνης να αντιμετωπίζεται σαν ένας sui generis χομπίστας αντικομφορμιστής, απέναντι στον οποίο η πολιτεία οφείλει από το τίποτα έως το ελάχιστο. Ίσως μια μικρή επιδότηση, κάποιο επίδομα, άντε και κάποια ένταξη σε κάποιο πρόγραμμα. Αυτό όμως δεν στοιχειοθετεί σύγχρονη πολιτιστική πολιτική. Ίσως μόνο πολιτική, αλλά στην πιο ανέμπνευστη και συμβατική της εκδοχή. Σκόπιμα χρησιμοποιώ επίθετα που χαρακτηρίζουν συχνά την τέχνη, γιατί και η πολιτική τέχνη είναι. Απαιτεί να βλέπεις μακριά κι όχι να διαχειρίζεσαι έτοιμα. Προϋποθέτει όραμα. Όχι πάντα κι όχι απαραίτητα οικονομικό. Όραμα για τον άνθρωπο, για τον σύγχρονο άνθρωπο. Κι ένα υπουργείο πολιτισμού έχει ex officio αυτήν τη αρμοδιότητα. Όχι λοιπόν επιδοματικές πολιτικές. Όραμα χρειαζόμαστε. Όραμα με στόχο. Για να ονειρευτούμε. Για να υπερβούμε τους εαυτούς μας, για να βρούμε την σύγχρονη ταυτότητά μας. Γιατί η σύγχρονη τέχνη είναι πολλά περισσότερα από την επιβίωση των καλλιτεχνών (δεν το υποτιμώ) αλλά και από την ηθική ευθύνη του υπουργείου να μοιράσει επιδόματα. Είναι ζήτημα ταυτότητας. Εθνικής ταυτότητας. Ταυτότητας που τη διαμορφώνουν από κοινού (οποία έκπληξη!!) πολιτικοί και καλλιτέχνες. Ναι. Γιατί ο καλλιτέχνης εκφράζεται σαν άτομο, αλλά στην ουσία εκφράζει ένα συλλογικό υποσυνείδητο. Και ο πολιτικός οφείλει να το δει αυτό. Και να πορευτεί αναλόγως. Τη μέρα που οι πολιτικοί μας θα καταλάβουν ότι ο πολιτισμός, ο σύγχρονος πολιτισμός δεν είναι το σεμεδάκι πάνω στην τηλεόραση, τα μπουζούκια ή τα πάρτι στη Μύκονο, μπορεί και να ανακαλύψει και τον μυστικό αλγόριθμο της τέχνης. Οικονομικό αλγόριθμο, εννοώ. Γιατί η τέχνη μπορεί να μην παράγει χρήματα με οικονομίστικους όρους, αλλά παράγει αξία. Και για τον αρχαίο πολιτισμό το ξέρουμε καλά, είμαι βέβαιη, το βλέπουμε. Το πρόβλημα είναι ότι οι πολιτικοί μας δίνουν περισσότερη/μεγαλύτερη σημασία στα επίθετα (αρχαίος/σύγχρονος) από ό,τι στο ουσιαστικό (πολιτισμός). Μακάρι η σημερινή κρίση να μας κάνει να μιλήσουμε για τα ουσιαστικά.

Διάγραμμα με τις δαπάνες των ευρωπαϊκών χωρών για το πολιτισμό