Πώς λειτουργεί ο φασισμός;

Το βιβλίο του καθηγητή Φιλοσοφίας στο Yale, Τζέισον Στάνλεϊ που κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Μεταίχμιο το 2018 αποτελεί ένα αναγκαίο ανάγνωσμα για την εποχή μας. Ο σχολιασμός των γεγονότων ενώνει το παρελθόν με το παρόν, καθώς σε κυρίαρχο φόντο έχουμε τις επικείμενες Ευρωεκλογές του 2019, αλλά και την προβληματική θητεία του Ντόναλντ Τραμπ (“Πρώτα η Αμερική”) που τρέχει εκείνη την περίοδο. Τρία περίπου χρόνια μετά έχοντας αναφέρει επανειλημμένα σε θέματά μου τον κομβικό ρόλο του Στηβ Μπάνον στην παγκόσμια σκηνή κρίνω απαραίτητη την παρουσίαση του έργου του Stanley προκειμένου να αντιληφθούμε την ευθύνη μας ως πολίτες για το που βρισκόμαστε και προς τα ποια κατεύθυνση οφείλουμε να πορευτούμε από εδώ και στο εξής.

“Όποιος δε γνωρίζει την ιστορία του, είναι αναγκασμένος να τη ζήσει ξανά”. Ακούγεται συχνά κοινότυπο, ωστόσο στην εποχή μας έχει μεγάλη δόση αλήθειας. Οι συμπτώσεις είναι αρκετές. Το κραχ, η οικονομική και κυρίως η ηθική κρίση κι οι οδυνηρές συνέπειες αυτών. Η πλειοψηφία σαστισμένη. Σαν να μην της έφταναν όλα τα παραπάνω ήρθε κι η πανδημία. Θεωρίες συνομωσίας, ψευδείς κατασκευασμένες ειδήσεις, νόμος και τάξη (που ασκεί μία ανεξήγητη μαζική γοητεία) στον βωμό τάχα της προστασίας του συνόλου, αντιδιανοουμενισμός με συνεχείς επιθέσεις σε πανεπιστήμια και εκπαιδευτικά συστήματα. Οι λέξεις αρχίσουν να χάνουν το νόημά τους κι άλλες αλλάζουν σημασία όπως μας πληροφορεί ο Ζαν Πωλ Φιτουσί (Τι μας κρύβουν οι Λέξεις-Εκδ.Πόλις).

Σε αυτό το πρόσφορο έδαφος βρίσκει έδαφος η αναβίωση του φασισμού. Βαριά έκφραση, αλλά τα παραδείγματα δεν είναι λίγα. Ουγγαρία, Ινδία, Ρωσία, ΗΠΑ (να δούμε τις αλλαγές που θα επιφέρει η εποχή Μπάιντεν), Ινδία, Βραζιλία, Τουρκία. Ο συγγραφές κρούει τον κώδωνα του κινδύνου. Βλέπει μία ισχυρή απειλή να πλησιάζει απειλητικά και ένα κλίμα διχασμού κι ισχυρής πόλωσης (“Εμείς ή αυτοί”) να κυριαρχεί ολοένα και σε περισσότερες χώρες. Ο δεξιός λαϊκισμός κι η οργανωμένη προπαγάνδα υποβαθμίζουν και εξευτελίζουν τον πολιτικό διάλογο. Φυσικά σε όλο αυτό το σχέδιο ρόλο διαδραματίζουν τα πάντα πρόθυμα ΜΜΕ με την κατασκευή “αγιογραφιών” και “lifestyle”. Δυστυχώς φτάνουμε να ανατρέξουμε στην Πολιτεία του Πλάτωνα και να αφουγκραστούμε πως το δημοκρατικό πολίτευμα υπονομεύει τον ίδιο του τον εαυτό, καθώς τα ίδια του τα ιδανικά είναι ικανά να το οδηγήσουν στην καταστροφή.

H λογική δίνει σιγά σιγά τη θέση της στο συναίσθημα. Το τελευταίο έλκει. Ο μύθος, το αφήγημα προσαρμόζεται στο διανοητικό επίπεδο της μάζας και χρησιμοποιείται λαϊκή γλώσσα (μόνο τυχαία τα αυξημένα ποσοστά στην επαρχία). Όπως υποστηρίζει ο Σωκράτης: “Οι άνθρωποι δεν οδηγούνται φυσικά στην αυτοδιάθεση, αντιθέτως αναζητούν έναν ισχυρό ηγέτη να ακολουθήσουν”. Επομένως στόχος μας θα πρέπει να είναι η απομυθοποίηση του κεντρικού αφηγήματος. Η αποδόμηση της κεντρικής ιδέας που συχνά είναι κατασκευασμένη και αναληθής. Συχνά στο στόχαστρο τίθενται η διαφθορά (που ταυτίζεται μάλιστα με τη Δημοκρατία) και η ανεξάρτητη δικαιοσύνη, που υπονομεύεται από την πρώτη κιόλας ημέρας που ένας ηγέτης με φαινομενικά δημοκρατικές διαδικασίες θα πάρει την εξουσία.

Τα φασιστικά καθεστώτα, με πυρήνα τον εθνικισμό και στενή σχέση με την ολιγαρχία (ελίτ), αρέσκονται στη θεωρία των άκρων που κλονίζει την εμπιστοσύνη του ταλαιπωρημένου κι ημιμαθούς κέντρου. Θέτουν απέναντι τους τον “πολιτισμικό μαρξισμό” και βάλλουν τα πυρά τους. Φυσικά απορρίπτουν τα ιδανικά του Διαφωτισμού κι αξίες όπως η Ελευθερία, η Ισότητα, η Αλληλεγγύη. Θεωρούν εαυτόν ανώτερο. Χάνεται η κουλτούρα που διέπει όλα τα παραπάνω και μαζί της η ανοχή στη διαφορετικότητα. Σταδιακά φτάνουμε στη φίμωση κάθε αντίθετης φωνής. Συχνά ο θύτης βαφτίζεται θύμα. Φόβος, ανασφάλεια, οργή, μίσος κυριαρχούν. Κι όπως έχει πει ο Αριστοτέλης: “Η Δημοκρατία δεν μπορεί να ανθίσει σε έδαφος δηλητηριασμένο από ανισότητα”.

Ζούμε ένα δυστοπικό παρόν. Οι προκλήσεις που θα αντιμετωπίσουμε τεράστιες. Η ισχυρή απειλή κανονικοποίησης του φασιστικού μύθου επιβάλλεται να μας διατηρεί σε επαγρύπνηση. Κομβικός θα είναι ο ρόλος που καλούνται να διαδραματίσουν έντιμοι συντηρητικοί ηγέτες σε ολόκληρο τον κόσμο. Οι μεγαλύτεροι μάχες ελέγχου κι επιβολής δίνονται σήμερα στον κυβερνοχώρο κι όχι σε παραδοσιακά πεδία. Μελέτησα το βιβλίο του Στάνλεϊ κι αμέσως μετά αυτό του Κώστα Αργυρού, “Οι Ανελεύθεροι”. Στις Ευρωεκλογές του 2019 επιβεβαιώθηκε αυτό που φοβόταν ο καθηγητής του Γέιλ, γι΄αυτό και το βιβλίο του (με τίτλο “Πώς λειτουργεί ο φασισμός”;) αποτελεί βασικό οδηγό για την κατανόηση της σύγχρονης πολιτικής πραγματικότητας.