Η πρώτη σωζόμενη ελληνική εφημερίδα της Θεσσαλονίκης και η ιστορία της

Η Θεσσαλονίκη αποτελεί εδώ και αιώνες πόλη πολυπολιτισμική. Δεν προκαλεί λοιπόν έκπληξη το γεγονός ότι στα τέλη του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ου αιώνα, ο τύπος της Θεσσαλονίκης περιλάμβανε εφημερίδες στις διάφορες γλώσσες των κοινοτήτων της πολυεθνικής αυτής πόλης, καθώς εκδίδονταν εφημερίδες σε εβραϊκά, τουρκικά, γαλλικά, βουλγαρικά, σερβικά, αγγλικά. Γνωρίζατε όμως ποια ήταν η πρώτη ελληνόφωνη εφημερίδα της Θεσσαλονίκης;

Κάποιες πηγές δίνουν ως πρώτη ελληνική εφημερίδα της Θεσσαλονίκης αυτήν με τίτλο «Θεσσαλονίκη», «El Selanik», που κυκλοφόρησε το 1869, όμως επρόκειτο για εφημερίδα τρίγλωσση, «συντεταγμένη στην ισπανοεβραϊκή, την τουρκική και την ελληνική».

Η πρώτη όμως σωζόμενη -ιδιωτική- ελληνική εφημερίδα της Θεσσαλονίκης εκδόθηκε στις 13 Μαΐου 1875 από τον εκδότη Σοφοκλή Γκαρπολά και έφερε τον τίτλο «Ερμής».

Από το 1875, την χρονιά που κυκλοφόρησε ο «Ερμής», πολλές ήταν οι εφημερίδες με πολιτικό, οικονομικό, αθλητικό, συνδικαλιστικό και φεμινιστικό περιεχόμενο, αλλά και τα ειδικά έντυπα, συνήθως βραχύβια, με ελάχιστες εξαιρέσεις, που αποτύπωναν την ιστορία της πόλης. Μέσα από την ειδησεογραφία και τη σχολιογραφία τους, διασώθηκε το παρελθόν της Θεσσαλονίκης με τα ιστορικά γεγονότα (πόλεμοι, πολιτικές δολοφονίες, κινήματα, εκλογές) αλλά και τα καθημερινά συμβάντα (κοινωνικές εκδηλώσεις, αγοραπωλησίες, γάμοι και θάνατοι), ένα παρελθόν για το οποίο δεν έχουμε τη δυνατότητα να έχουμε πλήρη εικόνα από αλλού λόγω της μεγάλης πυρκαγιάς που έπληξε την πόλη το 1917.

Η ελληνική εφημερίδα «Ερμής», ιδρύθηκε το 1875 από τον Σοφοκλή Γκαρπολά. Η οικογένεια Γκαρμπολά ήταν βλάχικης καταγωγής από την Κρανιά Ολύμπου. Ο πατέρας του εκδότη του «Ερμή», Κωνσταντίνος, ήταν για αρκετά χρόνια βιβλιοπώλης στη Βιέννη και τη Βουδαπέστη, προτού τελικά εγκατασταθεί στην Αθήνα. Ο γιος του, Μιλτιάδης Γκαρμπολάς, ήρθε στη Θεσσαλονίκη, όπου και έστησε το πρώτο ελληνικό τυπογραφείο της πόλης το 1850. Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι το πρώτο τυπογραφείο στη Θεσσαλονίκη, αλλά και γενικά στα Βαλκάνια, ήταν εβραϊκό και είχε δημιουργηθεί στις αρχές του 16ου αιώνα. Αφού εξέδωσε έξι βιβλία, ο Μιλτιάδης Γκαρμπολάς πούλησε το τυπογραφείο.

Ο Σοφοκλής Γκαρμπολάς (ή Γκαρπολάς, όπως αναφέρεται στην εφημερίδα) το 1860 παντρεύτηκε την Εριφύλη Οικονόμου-Βαλταδώρου. Χάρη στη μεσολάβηση του πεθερού του, μεγαλέμπορου και παράγοντα της ελληνικής κοινότητας της πόλης, Δημητρίου Οικονόμου-Βαλταδώρου (ή Μπαλταδώρου), εξασφάλισε την άδεια του βαλή για την έκδοση εμπορικής εφημερίδας. Από τον εμπορικό χαρακτήρα του περιεχομένου της εφημερίδας προέκυψε και το όνομα «Ερμής».

Οι πρώτες προσπάθειες για την έκδοση εφημερίδας φαίνεται ότι είχαν αρχίσει τουλάχιστον 20 χρόνια νωρίτερα (την εποχή των τουρκικών «μεταρρυθμίσεων»: Τανζιμάτ), αλλά δεν τελεσφόρησαν, κυρίως γιατί η οθωμανική διοίκηση δίσταζε να χορηγήσει άδεια έκδοσης ελληνικής εφημερίδας σε μία πόλη που ήταν κέντρο εθνικού αναβρασμού και ιδεολογικών ζυμώσεων.

Την πληροφόρηση του ελληνικού πληθυσμού κάλυπταν βασικά οι ελληνικές εφημερίδες της Κωνσταντινουπόλεως και της Αθήνας που φτάνουν όμως στην Θεσσαλονίκη με μεγάλη καθυστέρηση. Έτσι, οι υπόδουλοι Έλληνες της Θεσσαλονίκης -και γενικότερα της Μακεδονίας- βρίσκουν στον «Ερμή» όχι μόνο τις ειδήσεις που αναφέρονται στα τοπικά ζητήματα καθώς και ανταποκρίσεις από το εξωτερικό αλλά, μέσα από τα άρθρα, τα χρονογραφήματα και τις επιφυλλίδες του, κι ένα σημαντικό μέσο για την εθνική διαπαιδαγώγηση και την τόνωση του αγωνιστικού τους φρονήματος απέναντι και στην οθωμανική κυριαρχία και στις διεκδικήσεις των γειτονικών εχθρών.

Ο «Ερμής» εκδίδεται «δις της εβδομάδος επί του παρόντος», όπως αναγράφουν τα πρώτα φύλλα, και συγκεκριμένα Τρίτη και Παρασκευή. Η ετήσια «προπληρωτέα» συνδρομή είναι 3 «αργυρά μετζήτια» για τους εντός της πόλης συνδρομητές της, τέσσερις για τους «εν ταις επαρχίαις» και έξι για τους «εν τη αλλοδαπή». Παράλληλα, προπληρωτέες είναι και οι καταχωρήσεις με τιμή ένα γρόσι «τον στίχον» και «δι’ εκάστην γνωστοποίησιν κατ’ αποκοπήν». Στην αρχή δεν αναγράφεται τιμή φύλλου, γεγονός που οδηγεί στο συμπέρασμα ότι απευθυνόταν μόνο σε συνδρομητές, ήδη όμως στα τέλη του 1877 βλέπουμε και τιμή φύλλου, που είναι επίσης ένα γρόσι.

Η εφημερίδα βγήκε σε μια ιδιαίτερα ταραγμένη περίοδο για την Οθωμανική Αυτοκρατορία (κρίση του Ανατολικού Ζητήματος, ρωσοτουρκικός πόλεμος, συνθήκη Αγίου Στεφάνου, συνέδριο Βερολίνου, διακήρυξη και αναστολή του πρώτου οθωμανικού Συντάγματος). Η εφημερίδα δείχνει ιδιαίτερη ευελιξία, καθώς όπως παρατηρεί η Αλέκα Καραδήμου-Γερολύμπου: «Σε καθεστώς αυστηρής λογοκρισίας από πλευράς αρχών και συγχρόνως κρινόμενη από διαφορετικά κέντρα εξουσίας (τουρκική διοίκηση, ελληνική κυβέρνηση, ελληνική κοινότητα – μητρόπολη), και σε συνθήκες ευαίσθητης ισορροπίας (διαφορετικά συμφέροντα στο εσωτερικό της κοινότητας, θρησκευτικές έριδες, εθνικές προπαγάνδες), αναγκάζεται για να επιβιώσει, να εφεύρει ένα χώρο στον οποίο θα μπορούσαν να ομονοούν οι αντίρροπες δυνάμεις. Όταν οι αντιθέσεις εμφανίζονται μέσα από τις στήλες της είναι μάλλον αμβλυμένες, ενώ η σχετική πληροφόρηση είναι συχνά ελλειπτική και ανολοκλήρωτη». Υπάρχουν, βέβαια, και άρθρα ιδιαίτερα επικριτικά ιδίως για τους δημοτικούς άρχοντες, αλλά η όποια κριτική «δεν γίνεται ποτέ προς την κατεύθυνση των κρατικών υπαλλήλων του βιλαετίου».

Έτσι κινείται ο Ερμής μέχρι το 1881, οπότε, ανανεωμένος και με πιο σύγχρονο τυπογραφικό εξοπλισμό, μετονομάζεται σε «Φάρο της Μακεδονίας». Η εφημερίδα διακόπτει την έκδοσή της το 1897 λόγω του ελληνοτουρκικού πολέμου. Το 1898, οι γιοι του Σοφοκλή Γκαρμπολά, Αλέκος και Νίκος, εκδίδουν πλέον τον «Φάρο της Θεσσαλονίκης», που συνέχισε να εκδίδεται με παύσεις, με διώξεις, με καταδίκες και με οικονομικά προβλήματα μέχρι το 1912, λίγους μήνες πριν από την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης. Τότε η εφημερίδα τελικώς σταμάτησε την έκδοσή της «λόγω ελάττωσης του αριθμού των αναγνωστών της, εξαιτίας της συνεχούς και ένθερμης αρθρογραφίας της υπέρ των Νεοτούρκων», όπως σημειώνει ο Τ. Καζαντζής.

Η συμβολή των εφημερίδων του Γκαρπολά ήταν σημαντική και καθοριστική για τη διάδοση του εθνικού φρονήματος των σκλαβωμένων κατοίκων και στους αγώνες τους για την ελληνικότητα της Μακεδονίας και τη βελτίωση των συνθηκών της ζωής στη Θεσσαλονίκη και στην ενδοχώρα.

Σύμφωνα με πολύτιμες πληροφορίες του Μ. Κανδυλάκη, διασώζονται σήμερα από τον «Ερμή» 2.216 σελίδες (554 φύλλα), από τον «Φάρο της Μακεδονίας» 4.432 σελίδες και από τον «Φάρο της Θεσσαλονίκης» 1.340 σελίδες.

Μπορείτε να βρείτε τα ψηφιοποιημένα φύλλα του «Ερμή» ΕΔΩ

Μπορείτε να βρείτε τα ψηφιοποιημένα φύλλα του «Φάρου της Μακεδονίας» ΕΔΩ

Μπορείτε να βρείτε τα ψηφιοποιημένα φύλλα του «Φάρου της Θεσσαλονίκης» ΕΔΩ

Δείτε το αναλυτικό αφιέρωμα στην Ιστορία του Τύπου της Θεσσαλονίκης:

*Δημοσιεύτηκε: Επτά Ημέρες, Η Καθημερινή – Κυριακή 26 Φεβρουαρίου 1995

Δείτε επίσης την ιστορία της οικογένειας Γκαρπολά:

Πηγές:

«Ιστορία του Τύπου της Θεσσαλονίκης», Επτά Ημέρες (εφ. Η Καθημερινή), 26.2.1995 Παπαστάθης Χ., «Τα πρώτα ελληνικά τυπογραφεία της Θεσσαλονίκης», Μακεδονικά 8 (1968) Τομανάς Κ., Χρονικό της Θεσσαλονίκης (1875-1920), Νησίδες, 1995 Καραδήμου-Γερολύμπου Α., Μεταξύ Ανατολής και Δύσης: Βορειοελλαδικές πόλεις στην περίοδο των οθωμανικών μεταρρυθμίσεων, University Studio Press, 2004 Καζαντζής Τ., «Η πνευματική και καλλιτεχνική ζωή στη Μακεδονία από το 1850 ως τις μέρες μας» στο Ι. Κολιόπουλος – Ι. Χασιώτης, Η νεότερη και σύγχρονη Μακεδονία τόμ. Β΄: Η Μακεδονία από την απελευθέρωση ως τις μέρες μας, Αναστασιάσης Γ., Η Θεσσαλονίκη των εφημερίδων, University Studio Press, 1994