Σαν σήμερα: Ο Βενιζέλος δημιουργεί την Κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης

Θεσσαλονίκη, Σεπτέμβριος 1916. Εάν με κάποιο τρόπο μπορούσες να μεταφερθείς 105 χρόνια πίσω, θα συναντούσες την πόλη σε αναβρασμό, γεμάτη από χιλιάδες ξένους στρατιώτες (κυρίως Γάλλους) και με ένα κάπως ιδιόμορφο καθεστώς διοίκησης. Τη στιγμή που στην υπόλοιπη Ευρώπη μαινόταν ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, η Ελλάδα σπαραζόταν από την εσωτερική διαμάχη που θα περνούσε στην ιστορία ως «Εθνικός Διχασμός» και η Θεσσαλονίκη βρισκόταν στο επίκεντρο αυτής της σύγκρουσης. Ήταν εδώ που κατέφυγε ο εξόριστος από την Αθήνα Ελευθέριος Βενιζέλος και στις 26 Σεπτεμβρίου δημιούργησε τη δική του επαναστατική κυβέρνηση, την περίφημη «Κυβέρνηση Εθνικής Αμύνης». Πάμε λοιπόν να δούμε κάποια πράγματα σχετικά με την επαναστατική αυτή κυβέρνηση αλλά και το γενικότερο κλίμα της εποχής στη χώρα.

1. Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, η «Κυβέρνηση Εθνικής Αμύνης» ή «Κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης», όπως ονομάστηκε εναλλακτικά, ήταν προϊόν του Εθνικού Διχασμού, δηλαδή της διαμάχης που ξέσπασε μεταξύ του τότε πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου και του Βασιλιά Κωνσταντίνου Α’ με αφορμή τη συμμετοχή της Ελλάδας στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και της εμφύλιας διαμάχης που αυτή προκάλεσε. Αμέσως μετά την έκρηξη του πολέμου στην Ευρώπη, στην Ελλάδα άρχισαν συζητήσεις σχετικά με το εάν η χώρα θα έπρεπε να ταχθεί με κάποια από τα δύο αντιμαχόμενα στρατόπεδα (αυτό των Ενωμένων Δυνάμεων, γνωστό ως Αντάντ, που συγκροτούσαν πρωτίστως η Μεγάλη Βρετανία και η Γαλλία ή αυτό των Κεντρικών Δυνάμεων που αποτελούσαν αρχικά η Γερμανία και η Αυστροουγγαρία). Πεποίθηση του Βενιζέλου ήταν πως η χώρα θα έπρεπε να μην χάσει χρόνο και να μπει στον πόλεμο το συντομότερο δυνατό στο πλευρό των δυνάμεων της Αντάντ. Ο Βενιζέλος αισθανόταν σίγουρος για τη νίκη των Ενωμένων Δυνάμεων και θεωρούσε πως, εάν η Ελλάδα στεκόταν στο πλευρό τους, μετά το τέλος του πολέμου θα της παραχωρούνταν τα αλύτρωτα μέρη (κυρίως τα παράλια της Μικράς Ασίας) και με αυτό τον τρόπο θα εκπληρώνονταν επιτέλους το όνειρο της «Μεγάλης Ιδέας». Ακόμη, εκτιμούσε πως η χώρα ούσα πλήρως εξαρτημένη από την ναυτιλία, δεν είχε άλλη επιλογή παρά να συμμαχήσει με τη μεγαλύτερη ναυτική δύναμη της εποχής, τη Βρετανία. Από την άλλη πλευρά ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος καλούσε για την ουδετερότητα της χώρας. Στην πραγματικότητα, ο Βασιλιάς επιθυμούσε την είσοδο της χώρας στον πόλεμο στο πλευρό των Κεντρικών Δυνάμεων, καθώς διατηρούσε στενές σχέσεις με τη Γερμανία, θαύμαζε το στρατό και την οργάνωση της, ενώ επίσης είχε και συγγενικούς δεσμούς με την εκεί Βασιλική οικογένεια, αφού η γυναίκα του, Βασίλισσα Σοφία, ήταν αδελφή του Κάιζερ της Γερμανίας. Ακόμη, πολλοί από τους συνεργάτες και συμβούλους του είχαν σπουδάσει στη Γερμανία και έτρεφαν ιδιαίτερο θαυμασμό για τη συγκεκριμένη χώρα (σημαντικότερος ανάμεσα τους ο μετέπειτα δικτάτορας Ιωάννης Μεταξάς). Καθώς όμως κατανοούσε την επιρροή της Βρετανίας στην Ελλάδα λόγω ναυτιλίας, αλλά και την αδυναμία συμμαχίας με τη Γερμανία λόγω του ότι μαζί της από νωρίς συμμάχησε η Οθωμανική Αυτοκρατορία, που αποτελούσε οργισμένο εχθρό της Ελλάδας, αποφάσισε να υποστηρίξει δημόσια την επιλογή της ουδετερότητας. Καθώς ο καιρός κυλούσε η σύγκρουση μεταξύ των δύο ανδρών έγινε πιο έντονη και μεταδόθηκε και στο λαό, ο οποίος χωρίστηκε σε δύο στρατόπεδα, αυτό των «Βενιζελικών» και αυτό των «Αντιβενιζελικών». Η ένταση κορυφώθηκε το Φεβρουάριο του 1915 με την πρώτη παραίτηση του Βενιζέλου, αφού ο βασιλιάς αρνήθηκε να υποκύψει στις πιέσεις του για συμμετοχή της χώρας στο πλευρό της Αντάντ στη μεγάλη συμμαχική εκστρατεία της Καλλίπολης. Ο Βενιζέλος επιστρέφει στην εξουσία μετά της εκλογές του Μαΐου του 1915, για να οδηγηθεί ξανά σε παραίτηση το Σεπτέμβριο του ίδιου έτους. Η παραίτηση αυτή ήταν αποτέλεσμα εξαναγκασμού από το βασιλιά, μετά την απόφαση του Βενιζέλου να τον παρακάμψει και να επιτρέψει την απόβαση περίπου 150.000 Αγγλογάλλων στρατιωτών στη Θεσσαλονίκη. Στην εκλογές που ακολούθησαν το κόμμα του Βενιζέλου αποφάσισε να απέχει ως ένδειξη διαμαρτυρίας, έτσι στην εξουσία βρέθηκε μια κυβέρνηση προσκείμενη προς το Βασιλιά υπό τον πολιτικό Δημήτριο Γούναρη. Ακολούθησε ένας έντονος χειμώνας κατά τον οποίο η σύγκρουση μεταξύ των δύο μετώπων κορυφώθηκε. Το Σεπτέμβριο του 1916, και ενώ η κατάσταση βρίσκεται πια εκτός ελέγχου, ο Βενιζέλος αναγκάζεται να εγκαταλείψει την πρωτεύουσα.

2. Μέσα σε αυτό το ταραχώδες καλοκαίρι του 1916 δημιουργείται στην σε μεγάλο βαθμό υπό Συμμαχική πια διοίκηση Θεσσαλονίκη ένα επαναστατικό κίνημα, το Κίνημα της Εθνικής Αμύνης. Το κίνημα αυτό, που δεν ενορχηστρώθηκε μάλλον απευθείας από τον ίδιο το Βενιζέλο αλλά από οπαδούς, ζητούσε την εδώ και τώρα συμμετοχή της Ελλάδας στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ. Μετά από κάποιες υποχωρήσεις της κυβέρνησης και του βασιλιά στις επιθυμίες των Κεντρικών Δυνάμεων (παράδοση του Οχυρού Ρούπελ και του Δ’ σώματος Στρατού) οι υποστηρικτές του κινήματος θεωρούσαν πως η Μακεδονία και κυρίως η Θεσσαλονίκη βρισκόταν πια σε φανερό κίνδυνο να καταληφθεί από τις Κεντρικές Δυνάμεις και να παραχωρηθεί στη σύμμαχο τους Βουλγαρία. Το κίνημα σταδιακά αναπτύχθηκε και άρχισε να γίνεται υπολογίσιμη δύναμη. Σε αυτό κατέφυγε ο Βενιζέλος μετά την αποχώρηση του από την Αθήνα.

3. Ο Βενιζέλος μετά τη φυγή του από την Αθήνα καταφεύγει στη γενέτειρα του την Κρήτη. Εκεί λίγο αργότερα τον ακολουθούν και ενώνονται μαζί του ο ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης και ο στρατηγός Παναγιώτης Δαγκλής. Μετά από μια σύντομη παραμονή στην Κρήτη οι τρεις άντρες φεύγουν για τη Θεσσαλονίκη, όπου και ενώνονται με το Κίνημα της Εθνικής Αμύνης. Στις 26 Σεπτεμβρίου (9 Οκτώβρη με το νέο ημερολόγιο) ο Βενιζέλος, ο Κουντουριώτης και ο Δαγκλής (Τριανδρία) δημιουργούν την Κυβέρνηση Εθνικής Αμύνης. Προπαρασκευαστικές διαδικασίες για την δημιουργία της κυβέρνησης είχαν πραγματοποιηθεί και όσο βρισκόντουσαν στην Κρήτη. Η πρώτη προκήρυξη της Επαναστατικής Κυβέρνησης (αλλιώς Κυβέρνησης Εθνικής Αμύνης) δημοσιεύθηκε στο υπ’ αριθμόν 1 φύλλο της Εφημερίδας της Προσωρινής Κυβερνήσεως, που εκδόθηκε στα Χανιά, στις 15 Σεπτεμβρίου 1916, με το παρακάτω περιεχόμενο:

«Το ποτήριον των πικριών, των εξευτελισμών και των ταπεινώσεων υπερεπληρώθη. Μια πολιτική της οποίας δεν θέλομε να εξετάσωμεν τα ελατήρια, απειργάσθη ενός και ημίσεως έτους τοιαύτας εθνικής συμφοράς, ώστε ο συγκρίνων την Ελλάδα της σήμερον προς την προ ενός και ημίσεως έτους Ελλάδα να αμφιβάλλη αν πρόκειται περί ενός και του αυτού κράτους. Το Στέμμα εισακούσαν εισηγήσεις κακών συμβούλων επεδίωξε την εφαρμογήν προσωπικής πολιτικής διά της οποίας η Ελλάς απομακρυνθείσα των κατά παράδοσιν φίλων της, επεζήτησε να προσεγγίση τους κληρονομικούς εχθρούς της.»

4. Η σύνθεση της επαναστατικής κυβέρνησης ήταν η εξής: «Πρωθυπουργός» – («Πρόεδρος του υπουργικού συμβουλίου»): Ελευθέριος Βενιζέλος «Σύμβουλος της Ανώτατης Διεύθυνσης Εξωτερικών» : Νικόλαος Πολίτης «Σύμβουλος της Ανώτατης Διεύθυνσης Εσωτερικών »: Θεμιστοκλής Σοφούλης «Σύμβουλος της Ανώτατης Διεύθυνσης Οικονομικών»: Μιλτιάδης Νεγρεπόντης «Σύμβουλος της Ανώτατης Διεύθυνσης Εθνικής Οικονομίας» : Θαλής Κουτούπης «Σύμβουλος της Ανώτατης Διεύθυνσης Στρατιωτικών»: Εμμανουήλ Ζυμβρακάκης (από 29 Σεπτεμβρίου) αντικαταστάθηκε στις 6 Δεκεμβρίου 1916 από τον Κωνσταντίνο Μηλιώτη Κομνηνό «Σύμβουλος της Ανώτατης Διεύθυνσης Δικαιοσύνης»: Δημήτριος Δίγκας «Σύμβουλος της Ανώτατης Διεύθυνσης Δημοσίας εκπαιδεύσεως»: Γεώργιος Μ. Αβέρωφ «Σύμβουλος της Ανώτατης Διεύθυνσης Συγκοινωνίας» : Αλέξανδρος Κασσαβέτης «Σύμβουλος της Ανώτατης Διεύθυνσης Προμηθείας και Κατανομής Τροφίμων» : Λεωνίδας Εμπειρίκος «Σύμβουλος της Ανώτατης Διεύθυνσης Περιθάλψεως Οικογενειών Επιστράτων και Προσφύγων» : Σπυρίδων Σίμος «Σύμβουλος της Ανώτατης Διεύθυνσης Δημοσίων Κτημάτων και Εσωτερικού Αποικισμού» : Ανδρέας Μιχαλακόπουλος «Σύμβουλος της Ανώτατης Διεύθυνσης Εργασίας και Βοηθητικών υπηρεσιών» : Περικλής Αργυρόπουλος (από 1η Δεκεμβρίου 1916) «Σύμβουλος της Ανώτατης Διεύθυνσης Ναυτικού» : Πέτρος Γκίνης (από 24 Απριλίου 1917).

5. Με τη δημιουργία της επαναστατικής κυβέρνησης στη Θεσσαλονίκη η χώρα κυριολεκτικά χωρίζεται σε δύο κράτη. Το πρώτο έχει ως έδρα την Αθήνα και ασκεί επιρροή στις περιοχές που αποτελούσαν την «παλιά Ελλάδα» (περιοχές του αρχικού ανεξάρτητου ελληνικού κράτους όπως προέκυψε αμέσως μετά τους αγώνες για την ανεξαρτησία, δηλαδή Στερεά Ελλάδα, Πελοπόννησος, Κυκλάδες). Στην εξουσία του βρίσκεται η κυβέρνηση της Αθήνας που λειτουργεί υπό τις διαταγές του Κωνσταντίνου. Το δεύτερο αποτελείται από τις περιοχές που ονομάζονταν «Νέες Χώρες». Πρόκειται για τις περιοχές που ενσωματώθηκαν αργότερα (κυρίως κατά τους βαλκανικούς πολέμους) στο ελληνικό κράτος (Μακεδονία, Ήπειρος, Κρήτη και ορισμένα νησιά του Αιγαίου). Στην εξουσία αυτού βρίσκεται ο Βενιζέλος και η κυβέρνηση που έχει δημιουργήσει στη Θεσσαλονίκη, σε συνεργασία πάντα με τη διοίκηση των Συμμαχικών Δυνάμεων, που βρίσκονται στην πόλη.

6. Αμέσως μετά τη δημιουργία της, η Προσωρινή Κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης επεδίωξε την αναγνώρισή της από τις ξένες δυνάμεις (που την αντιμετώπισαν αρχικά με κάποιο δισταγμό), ενώ επίσης προσπάθησε να επεκταθεί και σε άλλες περιοχές, έτσι ώστε να στρατολογήσει περισσότερο κόσμο και να ισχυροποιήσει τις δυνάμεις της. Πράγματι μέσα στους επόμενους μήνες η κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης κατάφερε να ενισχύσει τις στρατιωτικές δυνάμεις της με αναφορές να υποστηρίζουν ότι τον Απρίλιο του 1917 ο στρατός της είχε ξεπεράσει τους 40.000 άνδρες.

7. Σε όλο αυτό το διάστημα παραμονής του στη Θεσσαλονίκη κατά την περίοδο διοίκησης της προσωρινής κυβέρνησης ο Βενιζέλος διέμενε μαζί με τους Κουντουριώτη και Δαγκλή στη Βίλα Καπατζή. Σήμερα μπορεί κανείς να επισκεφτεί τη βίλα και να μάθει περισσότερα για την παραμονή του Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη.

8. Ενώ ο Βενιζέλος βρίσκεται στη Θεσσαλονίκη, πίσω στην Αθήνα λαμβάνουν χώρα τα γεγονότα που θα περνούσαν στην ιστορία ως «Νοεμβριανά». Σε μια προσπάθεια να θέσουν υπό τον έλεγχό τους τη νότια Ελλάδα οι συμμαχικές δυνάμεις στέλνουν γαλλικά θωρηκτά στον Πειραιά και αποβιβάζουν 2.500 άνδρες, ενώ επίσης βομβαρδίζουν περιοχές της Αθήνας γύρω από το Στάδιο και κοντά στα Ανάκτορα. Οι Γαλλικές δυνάμεις συναντούν ισχυρή αντίσταση από δυνάμεις του Βασιλιά (κυρίως από το σώμα των «Επίστρατων» που είχε οργανώσει ο Μεταξάς). Την ίδια ακριβώς χρονική στιγμή και με αφορμή το γεγονός, στην πόλη ξεσπά ένα σκληρό πογκρόμ κατά των βενιζελικών που παρέμεναν ακόμη στην Αθήνα. Γίνονται χιλιάδες λεηλασίες σπιτιών και καταστημάτων και δεκάδες δολοφονίες. Λίγο καιρό αργότερα, ακολούθησε και ο αναθεματισμός του Βενιζέλου από τον Αρχιεπίσκοπο Θεόκλητο Α΄ αλλά και από τον λαό, που σε μια λαϊκή τελετή στο Πεδίο του Άρεως πετάει συμβολικά πέτρες φωνάζοντας «Κατά Ελευθερίου Βενιζέλου φυλακίσαντος αρχιερείς και επιβουλευθέντος την βασιλείαν και την πατρίδα ανάθεμα έστω. Ανάθεμα και αιωνία κατάρα στον προδότη Βενιζέλο». Η πρακτική του αναθεματισμού σταδιακά θα μεταδοθεί και θα πραγματοποιηθεί και σε άλλες πόλεις της χώρας.

9. Η πίεση όμως που ασκούν οι Συμμαχικές Δυνάμεις στον Βασιλιά είναι πολύ μεγάλη. Για μήνες τα Γαλλικά πλοία θα αποκλείσουν το λιμάνι του Πειραιά οδηγώντας σε λιμοκτονία τους κατοίκους της Αθήνας. Εν τέλει, στις αρχές Ιουνίου του 1916 ο Βασιλιάς μην έχοντας άλλη επιλογή θα αναγκαστεί μετά από τελεσίγραφο των Συμμαχικών δυνάμεων να υποκύψει, να αφήσει τον θρόνο στον δευτερότοκο γιο του Αλέξανδρο και να καταφύγει στο εξωτερικό. Λίγες ημέρες αργότερα θα φτάσει στην πόλη ο Βενιζέλος, ο οποίος θα χριστεί πρωθυπουργός από τις Συμμαχικές Δυνάμεις και θα “αναστήσει” τη Βουλή που είχε προκύψει από τις εκλογές του Μαΐου του 1915 (λόγω αυτής της νεκρανάστασης η συγκεκριμένη βουλή πέρασε στην ιστορία ως “Βουλή των Λαζάρων”). Θα ακολουθήσει μια περίοδος διώξεων των αντιφρονούντων και εκκαθάρισης του στρατού και της κρατικής μηχανής από οπαδούς του Βασιλιά. Με τη στήριξη των Συμμάχων ο στρατός της χώρας θα εξοπλιστεί καταλλήλως και επίσημα πια θα λάβει μέρος στον πόλεμο στο πλευρό τους.

10. Ο Εθνικός Διχασμός, η διάσπαση της χώρας σε δύο κράτη και η δημιουργία της Κυβέρνησης της Θεσσαλονίκης αποτέλεσαν μια από τις πιο έντονες εμφύλιες συγκρούσεις του ελληνικού λαού στη σύγχρονη ιστορία του και επηρέασαν σε απίστευτο βαθμό τη χώρα. Η σύγκρουση «βενιζελικών» – «αντιβενιζελικών» έμεινε παρούσα και καθόρισε τα πολιτικά πράγματα για τα επόμενα τουλάχιστον 20 χρόνια, δίχασε τον λαό, κλόνισε μια για πάντα τον θεσμό της βασιλείας και προκάλεσε πολιτική αστάθεια που άνοιξε τον δρόμο σε επίδοξους δικτάτορες.

Πηγές:

ΜΟΥΡΕΛΟΣ, (1982). Η ΠΡΟΣΩΡΙΝΗ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΣΥΜΜΑΧΟΥΣ. (Σεπτέμβριος 1916 – Ιούνιος 1917). Μνήμων, 8, 150-188. doi:https://doi.org/10.12681/mnimon.230

ΘΑΝΟΣ Μ. ΒΕΡΕΜΗΣ, ΙΩΑΝΝΗΣ Σ. ΚΟΛΙΟΠΟΛΟΣ (2013) ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΑΔΑ – ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΠΟ ΤΟ 1821. ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΤΑΚΗ

Clogg, R. (2013). Nation building, the “Great Idea” and National Schism 1831–1922. A Concise History of Greece, 46–97. doi:10.1017/cbo9781139507516.004

Γεώργιος Χιονίδης (1994). «Οι δραστηριότητες της «Προσωρινής Κυβέρνησης»του Ελευθερίου Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη το 1916-1917,όπως σκιαγραφούνται στην επίσημη επίσημη εφημερίδα της». Πολιτιστικό κέντρο Βορείου Ελλάδος της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος.

Ιστορία της Βίλας Καπαντζή – MIET

Εθνικός Διχασμός – Βικιπαίδεια (wikipedia.org)

Ιστορικοί Περίπατοι «Εθνικός Διχασμός 1915 – 1936» 13 Μαρτίου 2018 – YouTube