Summerhill: Το Φεστιβάλ ενός αντιαυταρχικού αγγλικού σχολείου ήρθε στα Βρασνά

Το Summerhill είναι ένα ανεξάρτητο Βρετανικό ολοήμερο και ημερήσιο σχολείο, που βρίσκεται στην περιοχή τού Λέιστον. Ιδρύθηκε το 1921 από τον Αλεξάντερ Σάδερλαντ Νηλ με βασικό ιδεολογικό άξονα την πεποίθηση ότι το σχολείο πρέπει να διαμορφώνει το πλαίσιό του ανάλογα με τους μαθητές του, ώστε να μπορούν οι τελευταίοι να αναδείξουν τα ξεχωριστά τους χαρακτηριστικά, τη μοναδικότητά τους και όχι να συμβιβαστούν με ένα πρότυπο ομοιόμορφης συμπεριφοράς, που περιορίζει το ελεύθερο ξεδίπλωμα της σκέψης και των πράξεών τους. Αποτέλεσε, ειδικά, στη συντηρητική εποχή του ξεκινήματός του μια ριζοσπαστική καινοτομία και προσέγγιση αναφορικά με τη λειτουργία και το σκοπό του σχολείο, δείχνοντας τον άλλο δρόμο.

Στο πλαίσιο του εορτασμού των 100 χρόνων λειτουργίας οι άνθρωποι του σχολείου μεταξύ αυτών και ο εγγονός του Αλεξάντερ Νηλ αυτό το καλοκαίρι επισκέφτηκαν διάφορες χώρες για να μιλήσουν για το πολυετές εγχείρημα και να οργανώσουν δράσεις βιωματικής εκπαίδευσης. Έτσι λοιπόν, η Θεσσαλονίκη υποδέχθηκε το Summerhill το Σάββατο που μας πέρασε στα Βρασνά χάρη στη συνεργασία του με το πρωτοποριακό Ινστιτούτο «ΒΙΩΜΑΤΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ NDI», καθώς οι άνθρωποι του σχολείου ξεχώρισαν τη δράση του. Η NDI ιδρύθηκε τον Ιούνιο του 2017, με στόχο τη θεωρητική, ερευνητική, εκπαιδευτική και κλινική δουλειά, μελέτη, εμβάθυνση και εφαρμογή, της φιλοσοφίας και των αρχών της NDI (Non Directivité Intervenante). Είναι αποτέλεσμα μακράς διαδρομής και παρουσίας των μελών του στην ανάπτυξη της Παρεμβαίνουσας Μη Κατευθυντικότητας – Non Directivité Intervenante (NDI) στην Ελλάδα και αποτελεί συνδετικό κρίκο με την εκπαιδευτική προσέγγιση του Summerhill και το ίδιο το σχολείο, με το τελευταίο να αναγνωρίζει το έργο του Ινστιτούτο της πόλης μας.

Ο κ. Κώστας Μπακιρτζής, ιδρυτικό μέλος του Ινστιτούτο Βιωματικής Παρέμβασης NDI, μου μίλησε για τις καταβολές της ιδέας που ερείδονται στο έργο του επιβλέποντος καθηγητή τού Michel Lobrot κι αυτές του Summerhill και έτσι μέσω ομάδων εμψύχωσης και βιωματικών σεμιναρίων και συναντήσεων προσπαθούν να καλλιεργήσουν κυρίως σε εκπαιδευτικούς τη διάθεση να ακούνε τι έχει ο άλλος, εν προκειμένω το παιδί το ίδιο, να πει και όχι να περιμένουν να ακούσουν αυτά που εκείνοι θέλουν να ακούσουν. Κάτι τέτοιο πρέπει να ακολουθούμε κι ως στάση κατά την κοινωνική μας συναναστροφή κι αυτό μπορεί να ”μαθευτεί” μέσα από την ίδια τη συναναστροφή και όχι από τη στείρα εκπαίδευση ή με τα καλουπωμένα πρότυπά της. Χρειάζεται μια ανατρεπτική μέθοδος και μια μεθοδική ανατροπή.

Συνεχίζοντας να τον ακούω να μου μιλά για το όραμα και την ιστορία του σχολείου Summerhill, κατάλαβα πως η βασική αρχή την οποία πίστευε ο Νηλ είναι πως κάθε παιδί είναι από τη φύση του καλό. Δεν υπάρχουν ελαττωματικά παιδιά με κακή συμπεριφορά ή παιδιά διστακτικά ντροπαλά, απλώς οι δομές της κοινωνίας και ειδικά του σχολείου, δεν τους ταιριάζουν κι αυτή ακριβώς η πίεση που δέχονται, τα περιορίζει, με αποτέλεσμα να βγαίνουν προς τα έξω στοιχεία άλλα, εντελώς ξένα από το πνευματικό και ψυχικό κόσμο που διαθέτουν.

Ένας άλλος στόχος ήταν και εξακολουθεί να είναι η ανατροπή της μυητικής διαδικασίας της τυφλής υπακοής στην εξουσία, που άλλοτε γίνεται φανερά ή υποδόρια. Όχι ακριβώς με την έννοια της πολιτικής ανατροπής, αλλά με αυτή των κοινωνικών σχέσεων και του ψυχισμού του ατόμου. Ο δάσκαλος δεν είναι ανώτερος από το μαθητή και δεν μπορεί με αυταρχικές μεθόδους να του επιβληθεί, αλλά μέσα από τη συμβίωση, τη συνδιαλλαγή να δημιουργήσει ένα κλίμα συνεννόησης για την επίτευξη ενός κοινού σκοπού. Όπως γράφει ο Νηλ, ο στόχος αυτός είναι η χαρά και η ευτυχία και το να είσαι ευτυχισμένος σημαίνει να βρίσκεις ενδιαφέροντα στη ζωή. Θα μπορούσαμε δηλαδή συνθηματικά να θέσουμε την οπτική του ιδρυτή του Summerhill ως εξής: Ναι στην πειθαρχία, όχι στην εξουσία. Ναι στην επιρροή, όχι στην επιβολή.

Το σχολείο διοικείται και λαμβάνει αποφάσεις με συνελεύσεις, στις οποίες μπορούν να συμμετάσχουν όλοι, προσωπικό και μαθητές με δικαίωμα ισότιμης ψήφου. Αυτές οι συνελεύσεις λειτουργούν και ως νομοθετικό και ως δικαστικό σώμα. Τα μέλη της κοινότητας είναι ελεύθερα να κάνουν ό,τι θέλουν, αρκεί οι ενέργειές τους να μην προκαλούν κακό στους άλλους σύμφωνα με την αρχή του Νηλ: «Ελευθερία, όχι άδεια να κάνεις κάτι» (στο πρωτότυπο: “Freedom not License”) και να τηρούν τους συν-αποφασισμένους κανόνες του σχολείου που οφείλουν να υπακούν σε αυτή την αρχή. Η αρχή αυτή επεκτείνεται και στην ελευθερία των μαθητών να επιλέγουν ποια μαθήματα θα παρακολουθήσουν ή ακόμα και να μην παρακολουθήσουν κανένα.

Βασικό σημείο αναφοράς μιας τέτοιας παιδαγωγικής είναι η σημασία του βιώματος, η βιωματική εκπαίδευση που στηρίζεται στο βίωμα των συγκινήσεων, της συν-κίνησης. Πρόκειται για το συν-πάσχω, που δίδαξε το αρχαίο ελληνικό θέατρο και αποτέλεσε στη συνέχεια τον πυρήνα των παιδαγωγικών διδαχών των Πατέρων της Εκκλησίας και Μεγάλων Παιδαγωγών, Ιωάννου, Βασιλείου και Χρυσοστόμου. Πολύ αργότερα, στον σύγχρονο κόσμο, το συν-πάσχω (empathy) αποτέλεσε κεντρικό αντικείμενο μελέτης των αισθητικών της τέχνης όπως και των ψυχολόγων και παιδαγωγών, με κορυφαίο το έργο του πρωτοπόρου ψυχοθεραπευτή Carl Rogers.

Για το Summerhill δεν είναι απαραίτητες μόνον οι γνώσεις και η διανοητική ανάπτυξη, αλλά και η συναισθηματική αγωγή. Το παραπάνω ερέθισμα για ένα χάδι στο συγκινησιακό των μαθητών, καθώς ο Νηλ πίστευε βασιζόμενος στην κοινωνική ψυχολογία ότι μαθαίνει κανείς αυτό που όχι απλά τον ενδιαφέρει, αλλά και τον συγκινεί. Στα πρότυπα της επιβαλλόμενης συμπεριφοράς, του έξωθεν και όχι από τους μαθητές διαμορφωμένου προγράμματος του σχολείου, το να επιτευχθεί κάτι τέτοιο φαντάζει αδύνατο, αφού ήδη το σύστημα αυτό ακρωτηριάζει τη δύναμη και την αγνότητα της αίσθησης ⁽¹⁾.

Σημειωτέον πως το το σχολείο δεν είχε ποτέ τις καλύτερες σχέσεις με το Βρετανικό Κράτος τόσο παλαιότερα, όσο και τα τελευταία χρόνια, αφού πρόσφατα είχε ασκήσει μήνυση κατά του τελευταίου για την αδικαιολόγητη μη ανανέωση της άδειάς του και έπειτα από δικαστικό αγώνα δικαιώθηκε και κατορθώνει να συνεχίζει το έργο του.

Η ημερίδα του Summerhill πραγματοποιήθηκε το Σάββατο 11 Σεπτεμβρίου στην αυλή της θερινής κατοικίας του Κ. Μπακιρτζή. Συγκεντρώθηκαν γύρω στα 60 άτομα. Οι δραστηριότητες-παιχνίδια γνωριμίας και οι συζητήσεις διεξήχθησαν σε ολομέλειες και σε μικρές ομάδες. Η γνωριμία και η επικοινωνία  μεταξύ των συμμετεχόντων, όπως και με τους φιλοξενούμενους από το Summerhill, τον Henryκαι την ελληνίδα συνεργάτιδά του και παιδαγωγό, Άννυ  Καλλίνικου,  συντονίστριας  της διεθνούς καμπάνιας του Summerhill, διευκολύνθηκε-εμψυχώθηκε από τα μέλη του Ινστιτούτου, Κώστα Μπακιρτζή, Ιωάννα Γκιουλέ και  Γιώργο Σλαυκίδη,  όπως και από εκπαιδευθέντες συνεργάτες τους στην εμψύχωση των ομάδων.

Μερικά από τα ερωτήματα που συζητήθηκαν από εκπροσώπους τους σχολείου και μέλη του Ινστιτούτου στα Βρασνά είχαν να κάνουν με τη διαμόρφωση μιας γεμάτης, πλήρους παιδικότητας, από τι υλικά δομείται αυτός ο μαγικός και μυστήριος κόσμος, πώς οι ενήλικες, οι γονείς, οι δάσκαλοι επηρεάζουν την κατασκευή της, τι ακριβώς σημαίνει επιτυχία και τι αποτυχία και πώς μπορούν οι προσδοκίες των άλλων να διαμορφώσουν το περιεχόμενο αυτών των εννοιών στα παιδιά.

Όπως αναφέρει η Ιωάννα Γκιουλέ, Φυσικός,Εμψυχώτρια Ομάδων-Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας NDI, συντονίστρια του Iνστιτούτου Βιωματική Παρέμβαση NDI:

«Το σχολείο των μαθητικών μας ονείρων ήρθε στην αυλή της NDI. Ενσαρκώθηκε μπροστά μας με τους δύο επισκέπτες τόσο από τα λόγια και τις ιστορίες τους όσο κι από τον τρόπο που υπήρχαν ανάμεσα μας. Έγινε ακόμη πιο πραγματικό και κοντινό. Εκατό χρόνια εμπειρίας επιβεβαιώνουν την αξία του παιχνιδιού και την εμπιστοσύνη προς το παιδί. Η παιδική ηλικία όχι ως γραμμική προετοιμασία για την ενήλικη ζωή αλλά ως εμπειρία πλήρως βιωμένη κι έτσι ολιστικά μαθησιακή. Θεωρώ πως μικρές νησίδες σύνδεσης και δικτύωσης ανθρώπων και ιδεών, όπως αυτή του Summerhill και της NDI, είναι ζωτικής σημασίας για τον εμπλουτισμό των ενεργών μειονοτήτων της παιδαγωγικής, της θεραπείας, του σχετίζεσθαι με τον συμπολίτη και της ευρύτερης κοινωνικής ζωής.».

Χαρακτηριστικό και αποκορύφωμα της συνάντησης θα έλεγα πως ήταν το περιστατικό που διηγήθηκε ο ο Ηenry Redhead, εγγονός του Α.Σ. Νηλ και υποδιευθυντής του Summerhill. Ο ίδιος βρισκόταν πάνω στο τραμπολίνο του χώρου αναψυχής του σχολείου διασκεδάζοντας, ενώ το ωράριο χρήσης του είχε παρέλθει. Τότε ένα παιδί τον πλησίασε και του φώναξε να κατέβει αμέσως γιατί κάτι τέτοιο δεν επιτρεπόταν. Εκείνος, φυσικά, κατέβηκε, όμως το νόημα αυτής της ιστορίας είναι πως τα παιδιά αντιμετωπίζουν τον καθένα, είτε είναι διευθυντής είτε υποδιευθυντής, είτε απλός υπάλληλος, ως ίσο προς αυτούς και υπαγόμενο με τον ίδιο τρόπο, όχι απλά σε έναν κανόνα, αλλά σε έναν κοινό τόπο που αποφάσισαν όλοι μαζί, δηλαδή τη μη χρήση του τραμπολίνο από μια συγκεκριμένη ώρα και μετά. Σε όλα τα άλλα σημερινά σχολεία, οι μαθητές ντρέπονται και φοβούνται να απευθυνθούν στους δασκάλους τους, επειδή εκ των προτέρων τους βλέπουν ως ανώτερους ή επειδή μπορεί να βρουν τον μπελά τους, ακόμα κι αν υπερασπίζονται το σωστό.

Άνθρωποι που στην αρχή ήταν μαγκωμένοι στις πρώτες δράσεις της NDI ξεδίπλωσαν ελεύθερα τις σκέψεις τους και τους προβληματισμούς του γύρω από το σύγχρονο εκπαιδευτικό σύστημα, αλλά και γενικότερα τη σχέση των παιδιών με τους ενηλίκους. Για να θέλεις την ανατροπή, πρέπει να τσαλακωθείς κι εσύ λιγάκι. Ακόμα και η επιλογή του τόπου, το Βρασνόσπιτο όπως το είπαν κάποιοι από τους συμμετέχοντες, έπαιξε το ρόλο του. Η ζεστή ατμόσφαιρα και φιλοξενία που προσφέρουν τα παλιά εξοχικά ελληνικά δημιουργούν ένα κλίμα συνένωσης και σύζευξης. Η αυλή καταπράσινη λουσμένη από το σεπτεμβριανό φως του ήλιου.

Κάθισαν στον γκαζόν, κυκλικά σαν παρέα μικρών παιδιών και συζήτησαν, κυρίως άκουσαν ο ένας τον άλλον. Έπαιξαν και γέλασαν μαθαίνοντας οι ίδιοι μέσα από το καλά οργανωμένο αυτό βίωμα. Επικρατούσε ένα κλίμα ευφορίας και γλυκιάς περιέργειας για νέα γνώση. Όταν είσαι με το σωστό δρόμο, ακόμη κι αν αυτός είναι μειοψηφικός, όπως συνήθως συμβαίνει, η χαρά θα ακολουθήσει και θα φέρει κοντά τον κόσμο. Είναι γλυκό και πρωτοποριακό να βλέπεις ανθρώπους με λευκά μαλλιά να γίνονται παιδιά με σκοπό να θέλουν να διδάξουν καλύτερα σε παιδιά, να τους ανάψουν το φιτίλι που θα κινητοποιήσει τα ενδιαφέροντά τους και πάνω σε αυτά θα προσαρμόσουν τα όσα θέλουν τελικά να μάθουν.

Πόσο σπουδαίο τέτοιοι άνθρωποι να βρίσκονται και τέτοια εγχειρήματα να ξεκινάνε και να διαδραματίζονται στη Θεσσαλονίκη!

1. Θεωρία και Πράξη της Αντιαυταρχικής Εκπαίδευσης, Σάμμερχιλ: το επαναστατικό παράδειγμα ενός ελεύθερου σχολείου, Alexander Sutherland Neil, Μετάφραση: Κώστα Λάμπου, Εκδόσεις Μπακουμάνη 1972, σελίδα 18