Τι μάθαμε, τι δεν μάθαμε από την Covid-19

Λίγες μέρες μετά την επιβολή του πρώτου lockdown είχα κρατήσει μία σημείωση που θεωρούσα ότι εκείνο τον καιρό αποτύπωνε αρκετά την ουσία. Ο ιός ήταν ένα συμβάν, μια ριζική και αναπάντεχη με βάση τα όσα είχαμε προβλέψει για τις ζωές μας, ανατροπή των κανόνων της καθημερινότητας. Έτσι έγραφα ότι “στην κατάρρευση της κανονικότητας και της ρουτίνας δημιουργούνται νέες σημασίες. Άλλες ελπιδοφόρες. Άλλες δυστοπικές. Tο τι θα αφήσουν τελικά πίσω τους είναι υπό διαπραγμάτευση”.

Αυτό είχε συμβεί στο πρώτο lockdown. Υπήρχε κάτι εξωτικό σε αυτό, κάτι πρωτοφανές, που μας προκαλούσε ένα δέος. Ήταν επίσης οικουμενικό και οριζόντιο. Σε μία σπάνια στιγμή, που θα μπορούσε να συγκριθεί με την έλευση ενός κομήτη, όλοι ανεξαιρέτως υποβληθήκαμε στην ίδια διαδικασία. Ήταν τότε που αισθάνθηκα ότι σκεφτήκαμε όλοι για πρώτη φορά μαζί τη σημασία μερικών και απαρατήρητων κανονικά μορφών ζωής. Ήρωες μας δεν ήταν πλέον οι ποδοσφαιριστές αλλά οι υγειονομικοί, οι διανομείς, οι άνθρωποι στα ταμία των σουπερμάρκετ και στα απορριμματοφόρα (μπορεί να ξεχνάω τώρα και μερικούς). Σημασία έχει ότι μία νέα ανάγκη τότε μας έκανε να συνειδητοποιήσουμε πόσο κομβικές, αν και «ταπεινές», ήταν οι εργασιακές εμπειρίες των συνανθρώπων μας.

Σύντομα όμως, τα μοναδικά συμβάντα γίνονται ρουτίνες. Με το χρόνο συνηθίζουμε. Τα μεγάλα υπαρξιακά κενά που ανοίγονται από ένα συμβάν αποκτούν ξανά ένα ρυθμό και ένα πρόγραμμα και εξορθολογίζονται. Άλλωστε και η φονικότητα του ιού ήταν τελικά τέτοια που μας έδωσε μερικά περιθώρια ευελιξίας. Το είχε δώσει ωραία ένας περαστικός που κρυφάκουσα κάποτε κάπου στην Τούμπα: «έχουμε τον πιο έξυπνο ιό για τους πιο χαζούς ανθρώπους». Εννοώντας ότι το μικρόβιο που τα ανακάτεψε όλα ήταν «τόσο όσο» για να μας κάνει να τσακωνόμαστε (για το αν υπάρχει τελικά ή όχι, αν πρέπει να κλείνουμε ή όχι, αν αξίζει το εμβόλιο κτλ.) και να ξεχάσουμε τη ριζική κοινωνική ενσυναίσθηση και την αυθόρμητη αλληλεγγύη.

Κάπως έτσι φτάσαμε στο παρόν, που μετά από 6 μήνες lockdown, με χειρότερες στατιστικές, και χωρίς πρόοδο στην ανάσχεση της πανδημίας – τουναντίον, ήρθαν να μας ανοίξουν οι θείοι μας από την Αμερική, οι τουρίστες.

Στο ενδιάμεσο, μάθαμε ίσως, και για μία στιγμή, ότι τίποτα δεν είναι ακριβώς εγγυημένο στον κόσμο. Ότι το απρόβλεπτο είναι ισχυρότερο από τον έλεγχο. Και για τη σημασία που έχει η αλληλεγγύη για τον κόσμο. Όμως τι άλλο μάθαμε; Ας κάνουμε μία επισκόπηση. Βάζω μερικούς ακόμα προβληματισμούς από το τεφτέρι των σημειώσεων που αναπόφευκτα όλοι κρατάμε, να τους επεκτείνεται ή να τους ακυρώσετε αν δεν σας κάνουν, να βάλετε τους δικούς σας.

Μέσα σε όλη τη φασαρία και τη γκρίνια που αντικατέστησε την αρχική ταραχή, μπορούμε να λέμε επίσης ότι ζήσαμε εμείς οι νεότεροι την πρώτη πλανητική κρίση μετά το Τσέρνομπιλ. Ότι δηλαδή την περνάμε όλοι ανεξάρτητα από έθνη, αν και μερικοί την έβγαλαν καλύτερα, άλλοι έχασαν και άλλοι κέρδισαν. Ξεχνώντας ωστόσο σήμερα τι θα συνέβαινε αν ο ιός είχε μεταλλαχτεί κάπως απρόβλεπτα. Ή τι συμβαίνει στις χώρες που είναι πυκνοκατοικημένες, βυθισμένες στη φτώχεια και στις ακραίες (μεταξύ των άλλων, οικιστικά αποτυπωμένες, ανισότητες), όπως η Ινδία ή οι φαβέλες της Βραζιλίας. Που δεν αγοράζουν φτηνά εμβόλια. Ακόμα τα περιμένουν.

Μάθαμε, επίσης, ότι η ελευθερία είναι αμέτρητη δύναμη ζωής, ότι δεν είναι πχ. καταναλωτική συνήθεια.

Έτσι, για εμένα που μαρέσει να μελετάω τις διαφορές ανάμεσα στις δημοκρατίες και τα ολοκληρωτικά καθεστώτα του προηγούμενου αιώνα, ήταν και μία καλή ευκαιρία να δω και ο ίδιος τι σημαίνει μία ριζική στέρηση της ελευθερίας. Ο παππούς ενός φίλου μας το είχε τονίσει όταν φωνάζαμε στις παράνομες νυχτερινές συναθροίσεις στα αυτοσχέδια μέρη που πίναμε μία ρετσίνα, και γκρινιάζαμε ότι δεν έχει κάτι άλλο να κάνεις. Έτσι ακριβώς, μας είπε, ήταν και η Χούντα. Εσείς μεγαλώσατε σε ήπιους καιρούς.

Όταν ρωτάμε αν είναι πάντως τόσο ήρεμοι όσο νομίζουμε, πολλοί δεν ζηλέψαμε τις καλές επιδόσεις «στο μέτωπο της πανδημίας» χωρών όπως η Κίνα, που ακόμα και αν υποθέταμε ότι ήταν αληθινές, βασίζονται σε μία πολιτική συνθήκη που θεμελιώνεται στη ριζική στέρηση της ελευθερίας. Και για αυτό τρομάξαμε όταν είδαμε παρόμοια πράγματα να συμβαίνουν στην Ευρώπη. Ή όταν προτάθηκαν μέτρα για την παρακολούθηση των βημάτων και των συναντήσεων μας σε πολλές χώρες, και δημιουργήθηκαν και εφαρμογές για τα κινητά (που έχουν γίνει, μάθαμε με τον ιό, προέκταση του εαυτού μας). Ή ακόμα χειρότερα, και πιο επίσημα, όταν λίγοι ανέφεραν όταν επαινούσαν το σοβινιστικό πρόγραμμα εμβολιασμών του Ισραήλ, πως αυτό απέκλειε τους Παλαιστίνιους.

Αν αφήσουμε τις αυταρχικές πρακτικές των διοικήσεων, μήπως μάθαμε καλύτερα οι πολίτες τι σημαίνει η στέρηση της ελευθερίας; Μπορεί να μάθαμε δηλαδή ότι όπου υπάρχει ελευθερία υπάρχει και κοινωνία, δηλαδή όχι αθροίσματα ατόμων. Αυτό το είδος της ελευθερίας ως δύναμης που παράγει συλλογικότητες διαφέρει από την Κυριακή που θα βγούμε για βόλτα για ψώνια για τα αγαπημένα μας ρούχα. Η πρώτη έχει στον πυρήνα της την αναγνώριση του εαυτού σε σχέση με τον άλλον που με φέρνει σε επαφή, η δεύτερη συμβαίνει στην απομόνωση με τον εαυτό μου, καλύπτει ανάγκες που μπορεί να δίνουν προσωρινή ανακούφιση, κύρος, εικόνα, αλλά σε τίποτα δεν σε προστατεύει από τη μοναξιά.

Ίσως δηλαδή πιο πολύ να μας ενόχλησε πως δεν μπορέσαμε να έρθουμε σε ένα τραπέζι, μαζί με φίλους, να συνομιλήσουμε για βόλτες και για όνειρα, να αυτοπροσδιοριστούμε. Ότι παρατηρήσαμε ότι στις κοινωνίες που έμαθαν και συνήθισαν την ελευθερία οι άνθρωποι κουνιούνται, διαδηλώνουν και δεν φοβούνται να υψώσουν τη φωνή τους στο γκλομπ ή σε έναν αξιωματούχο. Ότι αυτό το αγαθό δεν μετριέται, θα συμβολίζει πάντα την πιο σημαντική ελπίδα – για κάτι άλλο, για αλλαγές – και πρέπει για αυτό να περιφρουρείτε με κάθε κόστος.

Δεν είναι όμως μόνο η ελευθερία. Μάθαμε και κάτι για την ισότητα. Στην αρχή της πανδημίας, στο ίδιο σημειωματάριο, είχα γράψει ότι φαίνεται να δημιουργείται μία σιωπηλή υπερκομματική συναίνεση σε σχέση με το δημόσιο χαρακτήρα ορισμένων πραγμάτων όπως η πρόσβαση και παροχή υγείας. Οι παλινωδίες με τα ιδιωτικά ιατρεία και ο ρόλος που τελικά το κράτος ανέλαβε για να σώσει την οικονομία παγκοσμίως μάλλον ενίσχυσαν την πεποίθηση μας ότι στις κρίσιμες στιγμές η «αγορά» δεν μπορεί να εγγυηθεί τίποτα για κανέναν όπως πρέπει, εκτός αν αυτός είναι ευκατάστατος ή αδιάφορος. Μάθαμε τότε ότι η κοινωνία μας κρατιέται ενωμένη από τα δημόσια πράγματα. Και για αυτό αντιδράσαμε στην κατάφορη ανισότητα, στις επισκέψεις στο Ντουμπάι, ή στους πολίτες πολλών ταχυτήτων (πχ. εμβολιασμένους και μη).

Αυτά αισθάνομαι κάπως να τα εμπεδώσαμε εμείς, αν δεν τα έχουν εμπεδώσει καλά και όσοι διοικούν. Έχουμε ενδείξεις να πιστεύουμε ότι δεν τα εμπέδωσαν όταν σε χώρες όπως η Ιταλία, αλλά και η Ελλάδα, μικρή ήταν η προσπάθεια να καλυφτούν τα κενά που άφησαν τα χρόνια της λιτότητας σε υποδομές και προσωπικό (στην υγεία, αλλά και στις μεταφορές κ.α). Όταν ακούγαμε από κυβερνητικές πηγές ότι η ΜΕΘ είχαν Χ αριθμό και την ίδια στιγμή από άλλες πηγές μαθαίναμε ότι έχουν Υ. Είπαμε, έξυπνος ιός. Κουτοπόνηροι μερικές φορές όσοι τον διαχειρίστηκαν.

Η κουτοπονηριά πάντως βρήκε έδαφος τη στιγμή που σταμάτησε να εμπνέει εμπιστοσύνη ένα κοινά αποδεκτό αφήγημα και μία σοβαρή πολιτική διαχείρισης. Έτσι, στον πυρήνα της συστημικής ανευθυνότητας των κυβερνήσεων, που από τη μία κοιτούσαν να γλιτώσουν έξοδα, αλλά από την άλλη έπρεπε να φαίνονται ότι ανταποκρίνονται σε κοινωνικές ανάγκες, δημιουργήθηκε ένας σταθερός μηχανισμός μετάθεσης ευθυνών στο άτομο ή σε ομάδες που στοχοποιούνταν (διαδηλωτής, νέοι κτλ.). Από την αρχική αυθόρμητη αλληλεγγύη, ξεκίνησε ένας αγώνας προς τον πάτο να βρούμε ποιος είναι αυτός που διασπείρει περισσότερο τον ιό. Στο πρώτο lockdown, ανοίγανε οι «διάσημοι» τα σπίτια τους στο κοινό, στέλνοντας μηνύματα αισιοδοξίας και ότι πρέπει όλοι να κάνουμε υπομονή. Και την επομένη, επειδή ακριβώς είμαστε άνθρωποι και έχουμε ανάγκες, γεμάτες οι πλατείες. Επώνυμα, on camera δηλαδή, τηρούσαμε τα μέτρα και μαλώναμε όποιον δεν το έκανε. Ανώνυμα ενδίδαμε στην πρωτόγνωρή ψυχική καταπίεση. Για λίγο έρωτα στις πιλοτές. Επώνυμα, στα γκαλά των υποστηρικτών στην Ικαρία. Η υποκρισία…

Βάζω ακόμα ένα τελευταίο σημείο που δεν εμπεδώθηκε ακόμα. Και που δεν μάθαμε.

Δεν σκεφτήκαμε σοβαρά τα αίτια του κορονοϊού. Κατηγορούμε για αυτό τις εξωτικές διατροφικές συνήθειες των Κινέζων και περιμένουμε, αφελώς, ότι όταν θα φύγει όλα θα είναι όπως πριν και ότι δεν θα ξανά συμβεί κάτι παρόμοιο. Θα περιμέναμε μία σοβαρότερη συζήτηση σε σχέση με το γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια είχαμε τουλάχιστον τρεις ίδιου τύπου ιούς (SARS, MERS, Covid-19), και άλλους, που έχουν ως κοινό τους τη σχέση μας με τη φύση.

Η τεχνολογική πρόοδος βοήθησε στο να αντιμετωπιστούν χρόνιες και σοβαρές ασθένειες. Το προσδόκιμο ζωής εκτοξεύθηκε. Αυτό εμπνέει αισιοδοξία. Ο πληθυσμός πλησιάζει τα 8δις από τα 6 το 2000. Όμως δεν υπολογίσαμε ότι τα πράγματα έχουν πολλές όψεις και χρήσεις, άλλες ριζωμένες σε ένα σεβασμό, άλλες στην ύβρη.

Έτσι μάθαμε ότι οι νέοι ιοί όλοι τους σχετίζονται με τον τρόπο που λειτουργούν οι βιομηχανίες μας. Στο παρελθόν ο κόσμος διαιρούνταν σε οικοσυστήματα, άλλα εγγύτερα και άλλα πιο απομακρυσμένα από τη δραστηριότητα του ανθρώπου. Όταν βρήκαμε τρόπο να επέμβουμε στα απομακρυσμένα, τα ζώα ήρθαν σε συνεχή και πιο περίπλοκη τριβή με την ανθρώπινη δραστηριότητα. Και η ανθρώπινη δραστηριότητα φρόντισε να βρει «εξελιγμένες» μεθόδους παραγωγής που ενώ ήταν χρήσιμες για τις τσέπες των δυτικών καταναλωτών, ήταν καταστροφικές για τις κοινότητες στον τρίτο κόσμο. Λύνοντας δηλαδή και δεν λύνοντας το επισιτιστικό πρόβλημα που υπάρχει ακόμα στον πλανήτη, και χτυπώντας κοινότητες ιθαγενών, ή παράκτιες παραδοσιακές κοινωνίες.

Πάντως τα δελφίνια είχαν επιστρέψει στην κάποτε βουλιαγμένη από τους τουρίστες, τώρα από την κλιματική αλλαγή, Βενετία. Το διοξείδιο του άνθρακα υποχώρησε ριζικά όταν έκλεισαν ή υπολειτούργησαν οι βιομηχανίες του ιταλικού Βορρά. Μετά την πάλη για τις ελευθερίες, και τον αγώνα για τα δημόσια πράγματα, αυτή είναι – κυριολεκτικά – η μητέρα των μαχών: για την προστασία του ενός και μοναδικού πλέον οικοσυστήματος που απέμεινε. Αφού φονικοί ιοί θα είναι όλο και πιο πιθανόν να εμφανίζονται, δεν μάθαμε για το κόστος που έχουν οι συνήθειες μας και οι επιλογές μας για την οικονομική ανάπτυξη.  Για το τι θα συμβεί αν συνεχίσουμε να μετράμε μόνο έσοδα και έξοδα.

Υπάρχουν και άλλα που μπορούμε να μάθουμε ή να μη μάθουμε. Αναμένουμε την εξέλιξη που θα έχει η συνέχιση του ιού σε ένα πλήθος πραγμάτων. Πρώτα και κύρια, μελετούμε τη θνητότητα του. Αλλά μετά υπάρχουν συνέπειες σε τόσα πολλά πράγματα και επίπεδα που δεν μπορούν να χωρέσουν εδώ. Ας κάνουμε τη σύνοψη μέχρι εδώ επιλέγοντας νομίζω τα πιο σημαντικά.

Σημαντικό κατά τη γνώμη μου είναι να μην επαναπαυτούμε από τις αφηγήσεις για την «κανονικότητα» και να μην ενσωματώσουμε τη ψύχωση με την ασφάλεια, που παράγει ως σύμπτωμα την ανθρωποφαγία και ως αίτημα ένα σύγχρονο και ύπουλο αυταρχισμό. Τι συμβαίνει δηλαδή όταν η επιστροφή στην κανονικότητα απερίσκεπτα δεν είναι κανονική; Όταν δεν είναι καλό και θεμιτό να επιστρέψουμε πίσω γιατί θα μας ξανά φέρει εδώ;

Ο ιός, είχα γράψει στο σημειωματάριο, μας φέρνει μπροστά σε ένα παραγωγικό και πολιτικό αδιέξοδο που έπρεπε να είχαμε παρατηρήσει χωρίς τη «βοήθεια» του. Ως ένα εν μέρει εξηγήσιμο αλλά απρόβλεπτο συμβάν, μας διηγείται πριν όλα τα άλλα μία ιστορία για τον άνθρωπο και τη φύση, για τον άνθρωπο και τον άνθρωπο, και για τους ανθρώπους και τις επιλογές τους. Όσες μπορούμε να κάνουμε, και όσες εμπιστευόμαστε σε άλλους να τις κάνουν για εμάς. Ή τι συμβαίνει όταν ξεχνάμε. Μπορούμε τώρα που «ανοίξαμε», ο καθένας να σκεφτεί που είμαστε σε σχέση με αυτό. Σε άλλα σημεία να τον αφήσουμε για πάντα πίσω μας. Σε άλλα όμως να τον κουβαλάμε μαζί μας ως ένα μάθημα για το τι πρέπει και δεν πρέπει να ξανά συμβεί. Για το τι εκχωρήσαμε, και σε ποιους, ενώ δεν έπρεπε. Για το τι θα πρέπει να πάρουμε πίσω και για το τι θα πρέπει να διαφυλάξουμε.