Τι θα ήταν η πόλη χωρίς τον άξονα του Εμπράρ; Μια σπουδαία έκθεση

Εικόνες: Δημήτρης Καρακοντίνος

Τι θα ήταν η μοντέρνα Θεσσαλονίκη του εικοστού αιώνα χωρίς τον άξονα της Αριστοτέλους; Σε ποιον αλήθεια χρωστά η πόλη περισσότερο από τον Ερνέστο Εμπράρ, τον γάλλο πολεοδόμο που για καλή μας τύχη βρέθηκε στην πόλη την περίοδο της πυρκαγιάς του 1917 και του ανατέθηκε το έργο του σχεδιασμού της νέας πόλης;

Περνώντας το κατώφλι του εμβληματικού Μπέη Χαμάμ, ενός χώρου που από μόνος του είναι το απόλυτο υποβλητικό σκηνικό για να αναδείξει κάτι που σχετίζεται με την ιστορία της πόλης, πόσο μάλλον όταν αυτό το κάτι είναι μια σπουδαία έκθεση για την οποία εργάστηκε επί μια διετία μια σπουδαία ομάδα ανθρώπων του τμήματος Αρχιτεκτονικής του ΑΠΘ και αποτελεί το σημαντικότερο έκθεμα για σκέψη που θα συναντήσετε αυτό το καλοκαίρι στη Θεσσαλονίκη, θα αισθανθείτε μεγάλη συγκίνηση. Συγκίνηση για άγνωστες λεπτομέρειες ενός κοντινού-μακρινού παρελθόντος που αποκαλύπτονται αλλά και για τη δουλειά μιας ομάδας ανθρώπων που εργάστηκαν επί μια διετία για ένα συγκλονιστικό αποτέλεσμα. Που εξελίσσεται ταυτόχρονα στην Θεσσαλονίκη, στη Μπιενάλε της Βενετίας και στις σελίδες δυο πολύ σημαντικών εκδόσεων που κυκλοφορούν.

Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή:

Η ελληνική συμμετοχή στη 17η Biennale αρχιτεκτονικής

«Λεωφόρος της Κοινωνίας των Εθνών – Ο γνωστός άξονας της Αριστοτέλους στη Θεσσαλονίκη»

Η πρόταση με τίτλο «Η Λεωφόρος της Κοινωνίας των Εθνών – Ο Γνωστός Άξονας της Αριστοτέλους στη Θεσσαλονίκη», «BOULEVARD DE LA SOCIÉTÉ DES NATIONS – THE WELL-KNOWN ARISTOTLE AXIS IN THESSALONIKI» της ομάδας διδασκόντων του Τμήματος Αρχιτεκτόνων της Πολυτεχνικής Σχολής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, που αποτελείται από τους Νίκο Καλογήρου, Μαρία Δούση, Δημήτρη Θωμόπουλο, Δημήτρη Κονταξάκη, Σοφοκλή Κωτσόπουλο και Θεμιστοκλή Χατζηγιαννόπουλο επιλέχθηκε από το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας για να εκπροσωπήσει την Ελλάδα στη 17η Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας 2021.

Η ελληνική συμμετοχή επιχειρεί να δώσει μια απάντηση στο κεντρικό θέμα της έκθεσης «How will we live together?» (Πώς θα ζήσουμε μαζί;), το οποίο πραγματεύεται τη διερεύνηση ενός νέου χωρικού κοινωνικού συμβολαίου, αναγκαίου σε ένα περιβάλλον αυξανόμενων οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών ανισοτήτων, παρουσιάζοντας την αρχιτεκτονική και πολεοδομική διαδρομή του άξονα της οδού Αριστοτέλους στη Θεσσαλονίκη. Πρόκειται για μια μεγάλη δράση αστικού εκσυγχρονισμού, που σχεδιάστηκε από τον Γάλλο αρχιτέκτονα-πολεοδόμο Ερνέστ Εμπράρ, πριν από 100 χρόνια, ως ένα πολυπολιτισμικό σταυροδρόμι.

Σημειώνεται ότι λειτουργούν ταυτόχρονα δύο παράλληλα τμήματα της έκθεσης, ένα στο ελληνικό περίπτερο της Βενετίας και ένα in situ στο Μπέη Χαμάμ στην περιοχή της Αριστοτέλους. Η έκθεση στο ελληνικό περίπτερο της Βενετίας επικεντρώνεται στη σημερινή λειτουργία του άξονα της Αριστοτέλους, επιχειρώντας να αναδείξει τη χωρική συνύπαρξη κατοίκων, επισκεπτών, μεταναστών και προσφύγων. Ο προβληματισμός για το παρόν και τη μελλοντική ανάπλαση της πόλης συμπυκνώνεται στον εμβληματικό εγκάρσιο άξονα της σύγχρονης Θεσσαλονίκης.

Τα επιμέρους θέματα παρουσιάζονται με τη μορφή κολάζ σε επιφάνειες αναρτημένων τευχιδίων-“pixels” που οι επισκέπτες μπορούν να αποσπάσουν ως αναμνηστικά και να τα πάρουν κατ΄οίκον-“take away”. Στον χώρο της αίθουσας έχουν επίσης συγκεντρωθεί προτάσεις σε «βαλίτσες» που προέκυψαν από εργαστήρια που υλοποιήθηκαν από προσκεκλημένους διδάσκοντες και φοιτητές σε συνεργασία με τις περισσότερες αρχιτεκτονικές σχολές της χώρας.

Η έκθεση στο Μπέη Χαμάμ της Θεσσαλονίκης, η οποία θα εγκαινιασθεί επίσημα μέσα στον Ιούνιο του 2021, παρουσιάζει αναλυτικά τα αποτελέσματα της έρευνας που έγινε στο ΑΠΘ με τη συμμετοχή επιλεγμένων φοιτητών από την Ελλάδα, όπου κατασκευάστηκαν προπλάσματα των αρχικών μορφών των οικοδομών του άξονα της Αριστοτέλους, του Δημαρχείου, καθώς και αναλυτικοί γεωγραφικοί χάρτες αποτύπωσης και διερεύνησης του αστικού χώρου. Η διαρκής μητροπολιτική λειτουργία αυτού του δημόσιου χώρου έχει κεντρική θέση στο παλίμψηστο της νεότερης Θεσσαλονίκης. Οι διάτρητες πινακίδες των εκθεμάτων εντάσσονται στον μοναδικό χώρο του μνημείου, ενώ μια μακέτα μήκους 5,5 μ. αναπαριστά το αρχικό όραμα του Εμπράρ.

Για την υλοποίηση υπήρξε πολύτιμη η συνεργασία του ΑΠΘ, της ΔΕΘ, της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης, του Δήμου Θεσσαλονίκης και ιδιαίτερα του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης. Κατά τη διάρκειά της προτείνονται δράσεις και εκδηλώσεις που θα ενταθούν το φθινόπωρο, εφόσον οι συνθήκες το επιτρέψουν.

Επίσης, στο πλαίσιο της έκθεσης, θα κυκλοφορήσει κατάλογος στα ελληνικά και αγγλικά, καθώς και σχετικό βιβλίο με τίτλο «Το Παλίμψηστο της Αριστοτέλους: βυζαντινά οράματα και εκλεκτικός τοπικισμός».

Ο Γενικός Γραμματέας Χωρικού Σχεδιασμού και Αστικού Περιβάλλοντος ως Εθνικός Επίτροπος για στη 17η Biennale αρχιτεκτονικής, Ευθύμιος Μπακογιάννης, δήλωσε:

«Το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας, για μια ακόμη χρονιά, με υπευθυνότητα και υπερηφάνεια στηρίζει την ελληνική συμμετοχή στην Biennale αρχιτεκτονικής της Βενετίας. Ευχαριστούμε όλους όσοι εργάστηκαν και συνέβαλαν για την επιτυχία της ελληνικής συμμετοχής. Είμαστε σίγουροι ότι το ελληνικό περίπτερο θα ανταποκριθεί στις προσδοκίες και θα δικαιώσει τον μελετητικό και καλλιτεχνικό κόσμο, αναδεικνύοντας την δυναμική του.

Η έκθεση αποτελεί σπουδαία ευκαιρία προβολής της χώρας και του παραγόμενου αρχιτεκτονικού και αστικού σχεδιασμού από του Έλληνες δημιουργούς».

Καθώς περιδιαβαίνει κάποιος το κατώφλι του μνημείου έρχεται αντιμέτωπος με μια μεγάλη έκπληξη. Μπροστά σου το παλίμψηστο της Αριστοτέλους όπως δεν το έχεις δει ή φανταστεί ποτέ. Μια ολοκληρωμένη αποτύπωση σε μεγάλη μακέτα του άξονα όπως τον είχε οραματιστή ο γάλλος πολεοδόμος και μια αποτύπωση της πραγματικότητα. Όσων δηλαδή η Θεσσαλονίκη και οι Θεσσαλονικείς υλοποίησαν ή παραποίησαν. Αρχίζοντας να παρατηρείς τις αυθαιρεσίες στις υφιστάμενες οικοδομές του άξονα μένεις με το στόμα ανοιχτό.

Η ελληνική λογική της αρπαχτής, της παρανομίας και του βολέματος έφερε τη στρέβλωση σε ένα μεγάλο του κομμάτι. Πολυκατοικίες που επέτρεψαν τέρατα στις ταράτσες ή τις πίσω όψεις τους, άρνηση συνέχισης του σχεδίου σε όλο το μήκος του άξονα.

Και μετά αρχίζεις να προχωράς σε όλο αυτό το συγκλονιστικό μάθημα, γιατί περί μαθήματος πατριδογνωσίας πρόκειται που τόσο εντυπωσιακά έστησαν οι καθηγητές, οι φοιτητές της Αρχιτεκτονικής του ΑΠΘ και οι όσοι συνεργάστηκαν μαζί τους για αυτόν τον άθλο.

Και μαθαίνεις στην πραγματικότητα ποιοι ήταν οι γενναίοι πολιτικοί που προέταξαν το συμφέρον της νέας Θεσσαλονίκης και πάτησαν πόδι για να γεννηθεί, σε αντίθεση με όσους ακολούθησαν και την άφησαν στη μοίρα της, μαθαίνεις σε ποιους ανήκουν τα οικόπεδα της παλιάς πόλης που κάηκε στην πυρκαγιά και πως δημιουργήθηκε ένα κολοσσιαίο gentrification και στο όνομα μιας ανάπλασης οι παλαιοί κάτοικοι του κέντρου εξοβελιστηκαν για να αποκτήσουν οικόπεδα οι νέοι πλούσιοι αστοί της που θα αποτελούσαν πλέον την βασική της ιδιοκτησιακή κάστα των ακριβών οικοπέδων, τι ήταν στην πραγματικότητα ο Εμπράρ και σε τι συνεισέφερε, όχι μόνο στη Θεσσαλονίκη αλλά και σε άλλες περιοχές της Μεσογείου (πχ Καζαμπλάνκα) με τα σχέδια και τις προτάσεις του, τι του χρωστά αυτή η πόλη και πως διέστρεψαν στην πορεία το όραμα του. Ακόμα και τα κτίρια σε όλη την πόλη που επηρεάστηκαν από τις γραμμές που πρότεινε.

Έχει γίνει τόσο εξωνυχιστική μελέτη και αποτύπωση για πρώτη φορά αυτού του σχεδιασμού και της τύχης του που εκπλήσσεται κανείς πως όλα αυτά τόσες δεκαετίες δεν είχαν έρθει στο φως.

Η έκθεση στο Μπέη-Χαμάμ θα κρατήσει μέχρι το τέλος του φθινοπώρου. Είναι μια μοναδική ευκαιρία η πόλη να κοιτάξει λίγο εντός της. Να αφουγκραστεί τις χαμένες ευκαιρίες, να αποδώσει το φόρο τιμής που οφείλει στον άνθρωπο Ερνέστο Εμπράρ και να συλλογιστεί σε τι πόλη θα ζούσαμε αν τον είχαμε ακούσει. Η Αριστοτέλους είναι η ευχή και κατάρα της Θεσσαλονίκης. Τώρα, χάρη σε αυτή την έκθεση, το καταλαβαίνουμε πιο πολύ από ποτέ. Μπέη.

ΥΓ. Μπράβο μεγάλο στους φοιτητές και τους αποφοίτους του τμήματος για την επίμονη και σχολαστική δουλειά τους πλάι στους καθηγητές.

ΥΓ2. Μπράβο μεγάλο επίσης στη Μαρία Δούση και το Μιχάλη Νομικό, που έγραψε και ένα συγκλονιστικό τραγούδια για τη Θεσσαλονίκη του Εμπράρ που θα ακούσετε στην έκθεση.

ΥΓ3. Μη φύγετε από το Μπέη Χαμάμ αν δεν δείτε όλο το βίντεο της έκθεσης. Θα μάθετε πολλά.