Βενιζέλου: Όπως στον Παρθενώνα, χωρίς διάλυση

Ο Κώστας Ζάμπας από το 1975 έως τον Σεπτέμβριο του 2000 απασχολήθηκε στα έργα αποκαταστάσεως των μνημείων της Ακροπόλεως: 1975-1978 μελέτη αποκαταστάσεως του Ερεχθείου και του Παρθενώνος, 1979-1985 υπεύθυνος πολιτικός μηχανικός στο έργο αποκαταστάσεως του Ερεχθείου, 1986-1999 υπεύθυνος πολιτικός μηχανικός στο έργο αποκαταστάσεως του Παρθενώνος, 11/1999 έως 9/2000 Διευθυντής της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης.

Βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών και την Europa Nostra. Εκπόνησε επίσης μελέτες και επέβλεψε αναστηλωτικές εργασίες σε μνημεία στην Βεργίνα, στα Λευκάδια Ναούσης, στην Πέλλα, στην Ολυμπία, στην Νεμέα, στην Δήλο, στην Νάξο, στην Νικόπολη, στην Μεσσήνη, στο Άγιο Όρος, στο Όρος Σινά κ.α. Κατά τα έτη 2007 και 2008 μελέτησε και επέβλεψε το έργο μεταφοράς των εκθεμάτων από το μουσείο του βράχου της Ακρόπολης στο νέο μουσείο. Πολλές από τις μελέτες του δημοσιεύτηκαν σε επιστημονικές εκδόσεις. Εργάζεται ως μελετητής σε μελέτες αποκαταστάσεως μνημείων και στατικές μελέτες. Είναι λοιπόν το πιο κατάλληλο πρόσωπο να μιλήσει για το σχεδιαζόμενο από την κυβέρνηση έγκλημα του τεμαχισμού του Ρωμαϊκού και Βυζαντινού δρόμου που βρέθηκε στη Βενιζέλου. Ας ακούσουμε τι έχει να πει.

Σκέψεις και αναμνήσεις με αφορμή την αναμενόμενη απόφαση του ΣτΕ για τα αρχαία στο σταθμού της Βενιζέλου του μετρό της Θεσσαλονίκης

Η πολυετής διαμάχη για την μεταχείριση των αρχαιοτήτων που αποκαλύφθηκαν κατά την κατασκευή του μετρό της Θεσσαλονίκης στο σταθμό της οδού Βενιζέλου και είναι πανθομολογουμένως ένα μοναδικό τοπόσημο ανεκτίμητης αξίας για την ιστορία της πόλης, μου θύμισε μια πρωτότυπη επέμβαση για την αποκατάσταση του πέμπτου από ανατολικά κίονα της νότιας πλευράς του Παρθενώνα πριν από 28 χρόνια. Στα έργα συντήρησης των μνημείων της Ακρόπολης έχουν αποσυναρμολογηθεί χιλιάδες αρχιτεκτονικά μέλη που μεταφέρθηκαν στα εργαστήρια, αποκαταστάθηκαν και επέστρεψαν στα μνημεία. Όμως αυτές οι επεμβάσεις αφορούσαν στη μεγάλη τους πλειονότητα σε αναστηλωμένα τμήματα των μνημείων, τα οποία είχαν ανακατασκευαστεί από πεσμένα στο έδαφος αρχιτεκτονικά μέλη· αυτά μάλιστα δεν είχαν τοποθετηθεί κατά κανόνα στις αρχικές θέσεις τους και χρειάστηκε να γίνουν διορθώσεις.

Η περίπτωση του πέμπτου κίονα της νότιας πλευράς, δηλαδή αυτής που βλέπουμε από το Νέο Μουσείο, ήταν διαφορετική: Είχε απομείνει όρθιος μεν, αλλά σε κατάσταση ετοιμορροπίας, όταν κατέρρευσαν οι γειτονικοί του έξι κίονες μαζί με τον τοίχο του σηκού από την ανατίναξη του Παρθενώνα το 1687 κατά την πολιορκία του Μοροζίνι. Στην αυγή του 19ου αιώνα πέντε κίονες σώζονταν κατά χώραν μετά την ανατολική γωνία και πάνω από αυτούς τα επιστύλια, οι τρίγλυφοι, οι μετόπες και τα γείσα που τις κάλυπταν. Τότε ήταν που τα συνεργεία του Λόρδου Έλγιν κατέστρεψαν τα γείσα για να αποσπάσουν τις μετόπες. Ο πέμπτος κίονας πατούσε στον μισό πρώτο σπόνδυλο, που είχε διασωθεί, ο κορμός του ήταν αδιατάραχτος, αλλά στο σύνολό του έγερνε επικίνδυνα προς τα έξω και όλα τα υπερκείμενα μέλη είχαν υποστεί μεγάλες επικίνδυνες μετακινήσεις.

Θα ήταν πολύ απλό και σύντομο να ακολουθηθεί για την αποκατάστασή του η γενική μέθοδος της αποσυναρμολόγησης των σπονδύλων του κίονα, στην οποία τα συνεργεία των άξιων μαρμαροτεχνιτών της Ακρόπολης είχαν μεγάλη εξειδίκευση. Όμως ο Μανόλης Κορρές είχε επεξεργαστεί μια διαφορετική πρωτότυπη λύση (βλέπε Κορρές, Tεχνολογία 8 -1998, σ. 29–32): Να αφαιρεθούν μεν τα υπερκείμενα μέλη, αλλά ο κορμός του κίονα μα μην διαλυθεί, δηλαδή να μην διαταραχτούν οι ερμητικοί αρμοί μεταξύ των τέλειων επίπεδων επιφανειών των σπονδύλων, η υπέροχη αρμονία· να μετακινηθεί λίγο ολόσωμος , να συμπληρωθεί ο πρώτος σπόνδυλος με νέο μάρμαρο και ο κίονας να επανέλθει. Μελετήσαμε λεπτομερώς και επιβλέψαμε από κοινού αυτή την επέμβαση, με ένα φορείο – αρπάγη, που εφαρμόστηκε χαμηλά με τον κίονα βάρους 60 τόνων να αιωρείται πάνω του και τον μετακίνησε σε μια βάση ακριβώς πίσω του. Η επιχείρηση προσέλκυσε το ενδιαφέρον του επιστημονικού κοινού και του Τύπου, και ολοκληρώθηκε μέσα σε 6 μήνες, τον Αύγουστο του 1992 (βλ. Ζάμπας Αποκατάσταση των μνημείων της Ακροπόλεως, Πρακτικά Συνεδρίου 1994, σ. 25-28). Η κοινή μας πεποίθηση, βασισμένη σε λεπτομερή εξέταση και υπολογισμούς, ότι ήταν δυνατή η επέμβαση χωρίς διάλυση ξεπέρασε τις εύλογες επιφυλάξεις που υπήρχαν και τότε με το επιχείρημα “δεν γίνεται”.

Το επιχείρημα αυτό το άκουσα πολλές φορές στα 42 χρόνια ενασχόλησής μου με αναστηλώσεις μνημείων. Στις περισσότερες περιπτώσεις ήταν αβάσιμο, αλλά αρκετό για να δημιουργεί φόβους και αναστολές. Όταν είχε ανακοινωθεί το 2013 ότι τα αρχαία που αποκαλύφθηκαν στο σταθμό Βενιζέλου θα μεταφερθούν και θα εκτεθούν μακριά στο στρατόπεδο Παύλου Μελά, επειδή “δεν γίνεται αλλιώς”, ενημερώθηκα για τα τεχνικά δεδομένα του έργου και είχα προτείνει με ένα σχετικό προσχέδιο την επιτόπου ανύψωσή τους σε μεγάλα τμήματα με τη βοήθεια χαλύβδινων εσχαρών και την επαναφορά τους στην αρχική θέση χωρίς διάλυση.

Η λύση είχε παρουσιαστεί τότε στον Τύπο με τον “δημοσιογραφικῇ ἀδείᾳ” τίτλο: Στην “κρεμάστρα” τα αρχαία της Βενιζέλου (από τον Γ. Μούλκα στην εφημερίδα “Αγγελιαφόρος” της Θεσσαλονίκης https://gmoulkas.wordpress.com/2013/03/11/σε-κρεμάστρα-τα-αρχαία-τηςβενιζέλο/ επίσης από την Μ. Θερμού στο Βήμα https://www.tovima.gr/…/o-dromospoy-dixazei-ti…).

Ήθελα να καταθέσω στον δημόσιο διάλογο μια τεκμηριωμένη  άποψη απέναντι στο “δεν γίνεται” της Δημόσιας Εταιρείας Αττικό Μετρό, που είχε  πείσει τότε τα μέλη του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου (ΚΑΣ) και είχε  οδηγήσει σε Υπουργική Απόφαση για την απομάκρυνση των ευρημάτων.

Τελικώς το Συμβούλιο της Επικρατείας (ΣτΕ) είχε δεχτεί την προσφυγή του Δήμου Θεσσαλονίκης και επιστημονικών φορέων, η απόφαση ακυρώθηκε και ο θέμα επανεξετάστηκε.

Μια νέα μελέτη ενός από τα καλύτερα γραφεία γεωτεχνικών και στατικών μελετών με επικεφαλής τον διακεκριμένο Πολιτικό Μηχανικό Πάνο Βέττα απέδειξε ότι είναι δυνατή η υποστύλωση των αρχαιοτήτων κατά χώραν και η κατασκευή του σταθμού χωρίς τη διάλυσή τους, ούτε καν την μικρή μετακίνησή τους. Η άρτια και εμπεριστατωμένη μελέτη παρουσιάστηκε μάλιστα δημοσίως σε ημερίδα που διοργάνωσε η Πολυτεχνική Σχολή του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου στη Θεσσαλονίκη. Η τότε κυβέρνηση και η τότε διοίκηση της Εταιρείας είχαν προχωρήσει στις προκαταρτικές εργασίες για την εφαρμογή της μελέτης. Το 2019 μόλις 60 ημέρες μετά την ορκωμοσία της νέας κυβέρνησης ο Πρωθυπουργός απροσδόκητα εξήγγειλε ότι “Επιστρέφουμε στην αρχική λύση για τον σταθμό – με απόσπαση και επανατοποθέτηση των αρχαιολογικών ευρημάτων”. Σήμερα, περισσότερο από 500 ημέρες μετά, δεν έχει γίνει καμιά εργασία και το θέμα βρίσκεται και πάλι στο ΣτΕ. Το ΚΑΣ με νέα γνωμοδότησή του ενέκρινε την απόσπαση, αλλά με μειοψηφούντα μέλη την Γενική Διευθύντρια Αρχαιοτήτων Τζένη Βελένη, που για δεκαετίες εργάστηκε στη Θεσσσαλονίκη, και τον κατ΄ εξοχήν ειδικό να γνωμοδοτήσει στο τεχνικό θέμα του εφικτού της παραμονής των αρχαιοτήτων Βλάση Κουμούση, καθηγητή της Δομοστατικής στο ΕΜΠ.

Ήταν απολύτως φυσικό οι κινήσεις πολιτών και επιστημονικοί φορείς να ξεσηκωθούν πάλι, να κινητοποιηθούν και τελικώς να προσφύγουν στο ΣΤΕ, έχοντας μάλιστα ως σύμβουλο έναν ακόμα διακεκριμένο Πολιτικό Μηχανικό, τον καθηγητή της Εδαφομηχανικής του ΕΜΠ Μιχάλη Καββαδά, ο οποίος διαβεβαιώνει περί του εφικτού της διατήρησης των ευρημάτων (βλ. Μ. Θεολογίδου, Καθημερινή, https://www.kathimerini.gr/…/technika-efikti-i…/).

Συνεπώς εξέχοντες Πολιτικοί Μηχανικοί που τιμούν τον επιστημονικό κλάδο τους διατυπώνουν ενυπογράφως και κατηγορηματικά την θέση ότι: Ναι είναι εφικτή η διατήρηση των ευρημάτων in situ.

Το θέμα απασχόλησε επίσης δυο από τους γνωστότερους διεθνείς οργανισμούς που δραστηριοποιούνται στην προστασία των μνημείων: του Διεθνούς Συμβουλίου Μνημείων και Τοποθεσιών ICOMOS και της Europa Nostra, που με ασυνήθιστες τοποθετήσεις τους προκειμένου για κυβερνητικές αποφάσεις δηλώνουν κατηγορηματικά αντίθετοι στην απόσπαση των αρχαιοτήτων.

Το ΣΤΕ εξετάζει από τις αρχές Νοεμβρίου την υπόθεση και φαίνεται ότι η καλά τεκμηριωμένη προσφυγή μπορεί να γίνει αποδεκτή. Η διατήρηση των αρχαιοτήτων κατά χώραν, χωρίς διάλυση, είναι όχι απλώς εφικτή, αλλά η ασφαλέστερη και συντομότερη επιλογή· άρα είναι η βέλτιστη λύση. Αν εφαρμοστεί θα είναι αναμφίβολα ευχαριστημένοι όλοι· και τα μέλη του ΚΑΣ, που προφανώς δεν αγαπούν λιγότερο τα αρχαία από όσους έχουμε διαφορετική γνώμη. Συμμερίζομαι την αισιοδοξία που λέγεται ότι είχε τον 18ο αιώνα ο ιδιοκτήτης του περιστρεφόμενου ιστορικού μύλου στο Σανσουσί του Πότσνταμ, που έχει αναστηλωθεί και είναι αξιοθέατο της πόλης δίπλα στο θερινό παλάτι.

Ο γερμανικός θρύλος αναφέρει ότι όταν ο Φρειδερίκος Γουλιέλμος Α΄ της Πρωσίας απείλησε τον μυλωνά ότι θα κατασχέσει τον μύλο, γιατί τον ενοχλούσε με τον θόρυβό του, εκείνος του απάντησε ότι θα μπορούσε να το κάνει “wenn das Kammergericht in Berlin nicht wäre”· δηλαδή μεταφερμένο στο θέμα μας και την εδώ εκτελεστική εξουσία “αν δεν ήταν το Συμβούλιο της Επικρατείας στην Αθήνα”.