Οι ελεύθερες ρίζες, τα αντιοξειδωτικά και η επίκληση στη μαγεία
Δεν υπάρχει λόγος να λαμβάνουμε αντιοξειδωτικά συμπληρώματα γιατί υπάρχει ο κίνδυνος να παρέμβουμε στη συγκέντρωση των ελευθέρων ριζών
Λέξεις: Μιχάλης Γ. Νικολαΐδης- Νίκος Β. Μαργαριτέλης
«Πρέπει να εξαλείψω τις ελεύθερες ρίζες». Αυτή ήταν η αποστολή που ανέλαβε ο James Bond από τον αρχηγό της Βρετανικής κατασκοπείας στην ταινία «Ποτέ μην Ξαναπείς Ποτέ» του 1983, θεωρώντας ότι οι ελεύθερες ρίζες είναι «τοξίνες που καταστρέφουν το σώμα και το μυαλό του». Σαράντα χρόνια αργότερα, λίγα φαίνεται να έχουν αλλάξει όσον αφορά στην αντίληψη για τις ελεύθερες ρίζες στη δημόσια σφαίρα.
Για παράδειγμα, ακούμε συχνά πως το τάδε φρούτο ή λαχανικό είναι «πλούσιο σε αντιοξειδωτικά» και η συζήτηση τελειώνει εκεί, θεωρώντας ότι η αντιοξειδωτική του δράση αποτελεί εξ ορισμού αρετή για το τρόφιμο. Αυτό συμβαίνει, παρ’ ότι την τελευταία εικοσαετία έχει συσσωρευτεί νέα γνώση που υποστηρίζει ότι οι ελεύθερες ρίζες είναι βιοχημικές οντότητες σύμφυτες με τη ζωή και την εύρυθμη λειτουργία των βιολογικών οργανισμών.
Ας πάρουμε, όμως, τα πράγματα από την αρχή και ας γνωρίσουμε τους βιολογικούς πρωταγωνιστές της ιστορίας. Ελεύθερη ρίζα είναι οποιοδήποτε μόριο ή άτομο περιέχει ένα ή περισσότερα ασύζευκτα ηλεκτρόνια, γεγονός που το καθιστά εξαιρετικά δραστικό, έχει την τάση δηλαδή να αφαιρεί ηλεκτρόνια από άλλα μόρια ή άτομα (οξείδωση). Αντιοξειδωτικό είναι οποιαδήποτε μόριο ή άτομο καθυστερεί, εμποδίζει ή αφαιρεί οξειδωτικές τροποποιήσεις από άλλα μόρια ή άτομα (αναγωγή). Τέλος, οξειδωτικό στρες είναι η βιολογική κατάσταση στην οποία ένας οργανισμός εμφανίζει αυξημένη συγκέντρωση ελευθέρων ριζών ή/και μειωμένη συγκέντρωση αντιοξειδωτικών. Αξίζει να σημειωθεί ότι για κανέναν από τους παραπάνω ορισμούς δεν υπάρχει απόλυτη συμφωνία στην ερευνητική κοινότητα, αλλά πιστεύουμε ότι αποτελούν μια ικανή βάση για τις ανάγκες της συζήτησής μας.
Αντιπροσωπεύουν οι ελεύθερες ρίζες το απόλυτο κακό; Όχι, αρκεί να σκεφτούμε ότι κάθε φορά που κάνουμε οποιασδήποτε μορφής άσκηση αυξάνεται η παραγωγή των ελευθέρων ριζών και, επομένως, αν οι ελεύθερες ρίζες ήταν επιβλαβείς, τότε και η άσκηση θα ήταν επιβλαβής δραστηριότητα. Πλέον, είναι γνωστό ότι κάθε μορφής άσκηση (με ελάχιστες εξαιρέσεις) έχει θετικές επιδράσεις στην υγεία. Έρευνες που εξέτασαν την επίδραση της λήψης αντιοξειδωτικών συμπληρωμάτων κατά τη διάρκεια άσκησης διαπίστωσαν είτε απουσία επιδράσεων ή μικρές μειώσεις στο μέγεθος των προπονητικών προσαρμογών. Φαίνεται δηλαδή ότι σε κάποιες περιπτώσεις η μείωση της συγκέντρωσης των ελευθέρων ριζών μέσω της χορήγησης αντιοξειδωτικών συμπληρωμάτων μπορεί ακόμη και να μειώσει τα οφέλη της άσκησης.
Υπάρχει όμως και μοριακή εξήγηση γιατί οι ελεύθερες ρίζες δεν αντιπροσωπεύουν το απόλυτο κακό και, κατά αντιστοιχία, τα αντιοξειδωτικά δεν αντιπροσωπεύουν το απόλυτα καλό: α) στον υγιή οργανισμό η παραγωγή ελευθέρων ριζών δεν είναι μια ανωμαλία του συστήματος αλλά μια φυσιολογική διαδικασία, καθώς ο ίδιος ο οργανισμός, μέσω ενζύμων, παράγει σε συγκεκριμένη κυτταρική τοποθεσία και σε συγκεκριμένη ποσότητα τις πιο σημαντικές ελεύθερες ρίζες, β) οι ελεύθερες ρίζες, μέσω συγκεκριμένων και ρυθμιζόμενων οξειδώσεων, ελέγχουν τη θεμελιώδη βιολογική διεργασία που είναι γνωστή ως κυτταρική σηματοδότηση, δηλαδή την επικοινωνία του κυττάρου με το εαυτό του και τα υπόλοιπα κύτταρα και γ) οι ελεύθερες ρίζες ελέγχουν τη λειτουργία σημαντικών διεργασιών που συνδέονται με το ανοσοποιητικό σύστημα, τη μεταφορά οξυγόνου και την παραγωγή ενέργειας.
Είναι σημαντικό να αντιληφθούμε ότι δεν υπάρχει λόγος να λαμβάνουμε αντιοξειδωτικά συμπληρώματα γιατί υπάρχει ο κίνδυνος να παρέμβουμε στη συγκέντρωση των ελευθέρων ριζών και, άρα, να παρέμβουμε στη ρύθμιση των παραπάνω θεμελιωδών βιολογικών διεργασιών και να προκαλέσουμε αρνητικές επιδράσεις.
Πέρα όμως από τα αντιοξειδωτικά συμπληρώματα, πολύς λόγος γίνεται τελευταία και για τα τρόφιμα που είναι πλούσια σε αντιοξειδωτικά, τα οποία λαμβάνουν κατευθείαν και την ταμπέλα «superfoods». Πρώτα απ’ όλα, στη βάση όσων αναλύθηκαν παραπάνω, δεν υπάρχει λόγος να ασχολούμαστε με το αν ένα τρόφιμο είναι πλούσιο ή όχι σε αντιοξειδωτικά, διότι δεν υπάρχει λόγος να θέλουμε να μειώσουμε τη συγκέντρωση των ελευθέρων ριζών στο σώμα μας. Η αλήθεια είναι πως, όταν ακούμε ότι ένα τρόφιμο είναι πλούσιο σε αντιοξειδωτικά, το θεωρούμε αυτόματα υγιεινό ή βιολειτουργικό. Δυστυχώς, δεν υπάρχει για κανένα αντιοξειδωτικό και για κανένα τρόφιμο ικανός αριθμός αξιόπιστων ερευνητικών δεδομένων που να υποστηρίζουν κάτι τέτοιο. Ας έχουμε ακόμη υπόψη μας ότι δεν υπάρχει αξιόπιστη μέτρηση στη βάση της οποίας κατατάσσονται τα τρόφιμα ανάλογα με το βαθμό της αντιοξειδωτικής τους ικανότητας. Αξίζει, επίσης, να αναφέρουμε δύο βασικές παραβλέψεις που γίνονται, όταν αναφερόμαστε στην αντιοξειδωτική ικανότητα ενός τροφίμου στην υγεία: α) ένα τρόφιμο περιέχει χιλιάδες μόρια εκτός των αντιοξειδωτικών και άρα είναι σχεδόν αδύνατο οποιαδήποτε θετική επίδραση που ενδεχομένως το τρόφιμο αυτό έχει να την αποδώσουμε στα αντιοξειδωτικά που περιέχει, β) κάθε αντιοξειδωτικό μόριο δεν είναι αποκλειστικά «αντιοξειδωτικό», καθώς συχνά συμμετέχει σε πολλές άλλες διεργασίες (π.χ., η βιταμίνη C, εκτός από την αντιοξειδωτική της δράση, ελέγχει τη δραστικότητα ενζύμων που συμμετέχουν σε πολλές άλλες βιοχημικές διαδικασίες όπως η σύνθεση κολλαγόνου). Έτσι, συχνά, από ένα τρόφιμο απομονώνουμε ένα μοναδικό μόριο από τα χιλιάδες που περιέχει και, στη συνέχεια, «φωτίζουμε» μια ιδιότητα (την αντιοξειδωτική στην περίπτωσή μας) από τις πολλές ιδιότητες που έχει το μόριο αυτό για να του αποδώσουμε αναγκαστικά θετικές ιδιότητες.
Μια εξαίρεση στην οποία η λήψη αντιοξειδωτικών συμπληρωμάτων ή τροφίμων πλούσιων σε αντιοξειδωτικά μπορεί τεκμηριωμένα να βοηθήσει είναι η περίπτωση όπου ένα άτομο εμφανίζει μειωμένα επίπεδα αντιοξειδωτικών λόγω διατροφικών ελλείψεων. Πράγματι, έρευνες έχουν δείξει ότι σε διαγνωσμένες περιπτώσεις με ελλείψεις συγκεκριμένων αντιοξειδωτικών μορίων (π.χ., βιταμίνη C και E, γλουταθειόνη, που αποτελεί περίπου το 10% του γενικού πληθυσμού), και όχι γενικά και αόριστα σε άτομα που υποφέρουν από «οξειδωτικό στρες», η λήψη του υπό έλλειψη αντιοξειδωτικού οδήγησε σε αντιστροφή των αρνητικών επιδράσεων και επαναφορά της βιοχημικής και φυσιολογικής λειτουργίας.
Υπάρχουν πολλά ακόμα που απομένουν να αποκαλύψει η έρευνα στο χώρο της βιολογίας των ελευθέρων ριζών και των αντιοξειδωτικών. Είναι γεγονός ότι οι ελεύθερες ρίζες και τα αντιοξειδωτικά, ως θεμελιώδεις βιοχημικές οντότητες, ελέγχουν τόσο τη φυσιολογία όσο και τη παθοφυσιολογία. Δυστυχώς, δεν υπάρχει ακόμα αξιόπιστη γνώση για καμία πάθηση ότι προκαλείται λόγω αυξημένης παραγωγής κάποιας ελεύθερης ρίζας ή/και μειωμένης συγκέντρωσης κάποιου αντιοξειδωτικού. Είναι ενδεικτικό ότι μέχρι σήμερα δεν υπάρχει καμία φαρμακευτική και ιατρική θεραπεία που να στηρίζεται στην εξουδετέρωση των ελευθέρων ριζών. Μέχρι, λοιπόν, η έρευνα να προχωρήσει και να αποκαλύψει μηχανισμούς μέσω των οποίων οι ελεύθερες ρίζες ή/και τα αντιοξειδωτικά μόρια προκαλούν τη δημιουργία μιας ασθένειας (γίνονται σοβαρές προσπάθειες προς αυτή την κατεύθυνση), το ασφαλέστερο που έχουμε να κάνουμε είναι να τρεφόμαστε ισορροπημένα και να ασκούμαστε τακτικά, μια συμβουλή που αντιλαμβανόμαστε ότι όσο απλή ακούγεται, τόσο σύνθετη έχει αποδειχτεί ότι είναι.
Συμπερασματικά, το να αποδίδουμε σε βιολογικά μόρια μαγικές ιδιότητες επειδή, τυγχάνει, σε σχέση με κάποια άλλα, να έχουν μεγαλύτερη τάση να μεταφέρουν το/τα ηλεκτρόνιο/α τους (να λειτουργούν δηλαδή ως αντιοξειδωτικά) σε γειτονικά μόρια που τους λείπουν, δεν μπορεί να μας οδηγήσει σε καλύτερη υγεία και αθλητική απόδοση. Δυστυχώς ή ευτυχώς, όπως στη ζωή, έτσι και στη βιολογία, δεν υπάρχουν καλοί και κακοί.
*Ο Μιχάλης Γ. Νικολαΐδης, είναι Καθηγητής στο Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού – Σέρρες
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
https://twitter.com/mg_nikolaidis
*Ο Νίκος Β. Μαργαριτέλης είναι Επίκουρος Καθηγητής στο Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού – Σέρρες στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
https://www.researchgate.net/profile/Nikos-Margaritelis
https://twitter.com/margaritelis
