5 λόγοι για να διαβάσεις το βιβλίο «Στο στήθος μέσα χάλκινη καρδιά»

Εικόνες: Μιχάλης Κωνσταντινίδης

«Αθήνα, Σεπτέµβριος 2013: ο 15χρονος Νάσος, ο πιο χαρισµατικός µαθητής του γυµνασίου, δεν εµφανίζεται την πρώτη µέρα στο λύκειο. Ο µόνος που δεν αποδέχεται την εξαφάνιση του παιδιού, µε το οποίο τον συνδέουν πολλά περισσότερα από το πάθος τους για την Ιλιάδα, είναι ο φιλόλογός του Αργύρης Σταυρινός. Κι ενώ στην πόλη αθροίζονται τα θύµατα ενός ασίγαστου κοινωνικού πολέµου, ο Αργύρης θα βρεθεί µπροστά σε ένα κουβάρι από πολλαπλά νήµατα που τον οδηγούν άλλοτε σε νυχτερινές περιπλανήσεις στα στενά του Κολωνού κι άλλοτε αντιµέτωπο µε τα φαντάσµατα µιας οδυνηρής προσωπικής ήττας. Πού όµως τελειώνει το ατοµικό τραύµα και πού αρχίζει το συλλογικό; Πόσος ”ηρωικός κόσµος” χωράει στην παρωδία της ελληνικής καθηµερινότητας; Κι αν η αγάπη είναι ”το κοινότερο νόµισµα”, γιατί είναι τόσο δύσκολο να το αποκτήσουµε;». 

Το τελευταίο μυθιστόρημα του Κώστα Κατσουλάρη με τίτλο «Στο στήθος μέσα χάλκινη καρδιά» (Εκδόσεις Μεταίχμιο, 2018) είναι ένα βιβλίο που σε τοποθετεί στον πυρήνα της ελληνικής κρίσης, που πέρα από το οικονομικό πεδίο ανέτρεψε τα πάντα και σε κοινωνικό επίπεδο, καθρεφτίζοντας ανάποδα τις αξίες και την πολιτική ταυτότητα των ανθρώπων.

Διαβάζοντας τις περίπου 300 σελίδες του, μέσα σε μερικά χειμωνιάτικα απογεύματα, ανακαλύψαμε πέντε λόγους για τους οποίους θα έπρεπε να χαθείτε κι εσείς μέσα στο αστικό σύμπαν που δημιουργεί ο συγγραφέας. Επικοινωνήσαμε, μάλιστα, με τον Κώστα Κατσουλάρη για να βάλει τα λόγια στις ιδέες μας, οι οποίες προέκυψαν μέσα από την ανάγνωση.

Δυο λόγια για τον Κώστα Κατσουλάρη

Ο Κώστας Β. Κατσουλάρης γεννήθηκε το 1968, στην Άρτα. Σπούδασε οικονομικά στην Αθήνα, κινηματογράφο στο Παρίσι και λογοτεχνία στη Θεσσαλονίκη. Έχει εκδώσει επτά βιβλία πεζογραφίας κι έχει συμμετάσχει σε πολλές συλλογικές εκδόσεις. Διήγημά του έχει συμπεριληφθεί στη γερμανική ανθολογία Αθήνα, μια λογοτεχνική πρόσκληση, η νουβέλα του Ο άντρας που αγαπούσε τη γυναίκα μου έχει μεταφραστεί στα τουρκικά, ενώ η νουβέλα του Νεκρός σκύλος τα μεσάνυχτα έχει μεταφραστεί στα αγγλικά, στα ισπανικά και στα εβραϊκά. Το θεατρικό του έργο Όταν ο λύκος είναι εδώ ανέβηκε στην Αθήνα, στη Θεσσαλονίκη και σε φεστιβάλ στην Τουρκία. Για το τελευταίο του βιβλίο, τη συλλογή διηγημάτων Νυχτερινό ρεύμα (2015), τιμήθηκε με το βραβείο διηγήματος του περιοδικού Αναγνώστης καθώς και με το βραβείο του Ιδρύματος Πέτρου Χάρη της Ακαδημίας Αθηνών.

5 ΛΟΓΟΙ ΓΙΑ ΝΑ ΔΙΑΒΑΣΕΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ «ΣΤΟ ΣΤΗΘΟΣ ΜΕΣΑ ΧΑΛΚΙΝΗ ΚΑΡΔΙΑ»

#1 Για το αναπόδραστο «τα πράγματα στη ζωή απλώς συμβαίνουν»

Μοιάζει να είναι η βαθιά επεξηγηματική γραμμή όσων διαδραματίζονται στο βιβλίο. Ισχύει για εσάς κάτι τέτοιο σε ό,τι αφορά τους ήρωές σας; Είναι μια ρήση στην οποία επιστρέφετε κατά τη διάρκεια της ζωής σας;

Αν και ο πειρασμός είναι μεγάλος, αποφεύγω να εξηγώ φράσεις ή γεγονότα από τα βιβλία μου. Όχι από σνομπισμό ή από αδιαφορία για τους αναγνώστες, αλλά επειδή πιστεύω ότι αυτά που συμβαίνουν ή λέγονται μέσα σε μια μυθοπλασία, βρίσκουν για τον κάθε αναγνώστη το πλήρες νόημά τους μονάχα σε σχέση με αυτά που τα περιβάλλουν. Μια φράση σαν κι αυτή, που βγαίνει από το στόμα μιας ψυχαναλύτριας στο βιβλίο μου, μπορεί να φανεί υπερβολικά «στεγνή» ή ακόμα και ανόητη αν διαβαστεί ξεκομμένη από τα συμφραζόμενα και από το δραματικό πλαίσιο όπου λέγεται. Τούτων λεχθέντων, θα υποστήριζα πάντως ότι στο μυθιστόρημά μου συνυπάρχουν ταυτόχρονα, μέσα από τους ήρωες, δύο εκ πρώτοις αντιφατικές θεωρήσεις: η πρώτη συνοψίζεται με τη φράση που αναφέρατε, κι έχει να κάνει με τη δυσκολία μας να αποδεχτούμε τα τετελεσμένα, με το πώς βιώνει κανείς την πραγματικότητα του θανάτου μέσα στη ζωή, ενώ η δεύτερη θεώρηση ισχυρίζεται ότι «τίποτε δεν τελειώνει οριστικά», ότι όσο οι άνθρωποι παραμένουμε ζωντανοί κάθε νόημα είναι υπό συνεχή διαπραγμάτευση. Προσωπικά, μου φαίνονται σωστές και οι δύο, ακόμα και συμπληρωματικές, με κάποιον παράξενο τρόπο.

#2 Για τον χρόνο (2013), τον τόπο (Αθήνα) και την κατάσταση των πραγμάτων (Χρυσή Αυγή, αντιεξουσιαστές)

Το περιβάλλον της ιστορίας φέρνει την ανάγνωση στο άμεσο εδώ και τώρα. Ποιο πραγματικό γεγονός σας ώθησε στη συγγραφή του βιβλίου; Και πόσο έχει αλλάξει η Ελλάδα του 2013 σε σύγκριση με την Ελλάδα του 2019 σε αυτά τα πεδία (φασισμός, σχολικός εκφοβισμός);

Στη συγγραφή του βιβλίου δεν με ώθησε κάποιο πραγματικό γεγονός, αλλά μια φανταστική επινόηση. Φαντάστηκα έναν άντρα (που σημαίνει: άρχισα να ζω στο πετσί του), ο οποίος έχει γνωρίσει μια δυσβάσταχτη απώλεια, από αυτές που δύσκολα «χωνεύονται» ακόμα και με το πέρασμα των χρόνων. Τι θα γινόταν αν η ζωή τού έδινε μια «δεύτερη ευκαιρία»; Αν αυτό που έχασε εμφανιζόταν και πάλι μπροστά του, περίπου το ίδιο, σαν ένα απρόσμενο «δώρο»; Αυτός ήταν ο δραματουργικός και συνάμα συναισθηματικός πυρήνας της ιστορίας μου, γύρω από τον οποίο όλα τα άλλα, η Ιλιάδα, οι γειτονιές της Αθήνας, ο Κολωνός, το κοινωνικό πλαίσιο, ήρθαν και προστέθηκαν στην πορεία. Δεν το κρύβω ότι μου αρέσει η λογοτεχνία που τολμάει να αναμετρηθεί με την επικαιρότητα, όταν καταφέρνει να βγει αλώβητη από αυτήν την αναμέτρηση. Σπουδαία μυθιστορήματα του καιρού μας δεν φοβήθηκαν την τύρβη της εποχής, αλλά κατάφεραν να υψωθούν πάνω από αυτήν, να μην υποταχθούν σε αυτήν, από το «Αμερικανικό ειδύλλιο» του Φίλιπ Ροθ έως το «Μες στη ομορφιά των κρίνων» του Τζον Απντάικ, κι από το «Αντιποίησις αρχής» του Αλέξανδρου Κοτζιά έως το «Εις τον πάτο της εικόνας» της Μάρως Δούκα – για να αναφερθώ σε ορισμένα μονάχα από αυτά τα υψηλά πεζογραφικά πρότυπα.

Όσο για το τι έχει αλλάξει και τι όχι, είναι πολύ δύσκολο να εκφέρει κανείς κρίσεις, να κάνει αποτιμήσεις, για τόσο νωπά πράγματα. Πάρτε για παράδειγμα το ναζιστικό μόρφωμα: εκεί που νομίσαμε ότι με την παραπομπή σε δίκη και με τις αποκαλύψεις που ακολούθησαν θα γινόταν ξεκάθαρο στον καθένα ότι, στο επίπεδο της ηγεσίας, είναι μια εγκληματική οργάνωση που χρησιμοποιεί τους κοινοβουλευτικούς θεσμούς προσχηματικά, η αναζωπύρωση του «μακεδονικού» φαίνεται να αποτέλεσε γι’ αυτούς Κολυμβήθρα του Σιλωάμ. Εδώ, η ελαφρότητα όσων συμπορεύονται μαζί τους στις πλατείες και στους δρόμους πρέπει να υπογραμμίζεται…

#3 Γιατί ξανασκέφτεσαι σε τι και σε ποιον πρέπει να πιστέψεις 

Καθ’ όλη τη διάρκεια της ανάγνωσης, το ζήτημα της εμπιστοσύνης απέναντι στους ανθρώπους που εκτιμάς είναι σαν να κάνει κύκλους γύρω από τον εαυτό του. Ήταν εξαρχής στόχος σας αυτός; Και πότε καταλήγει τελικώς ο άνθρωπος στα πιστεύω του;

Είμαστε αναγκασμένοι να εμπιστευόμαστε τους άλλους, χωρίς εμπιστοσύνη δεν υπάρχει ουσιαστική σχέση ούτε πραγματική κοινωνία. Η εμπιστοσύνη, από την άλλη, δεν είναι μια λευκή επιταγή χωρίς ημερομηνία λήξης. Κι εδώ, η έννοια της διαρκούς διαπραγμάτευσης έχει τη σημασία της, όχι όμως με τον κουτοπόνηρο τρόπο του νοσηρά καχύποπτου, που φυλάει πάντα μια πισινή, αλλά με επίγνωση των ανθρώπινων ορίων, του γεγονότος ότι οι άνθρωποι είμαστε αδύναμα πλάσματα, που άγονται και φέρονται από τις δυσκολίες της ζωής ή από την ελαφρότητα της ύπαρξης. Ούτε στον εαυτό μας άλλωστε μπορούμε να έχουμε απόλυτη εμπιστοσύνη. Καθώς μεγαλώνουμε πληρώνουμε το τίμημα αλλεπάλληλων διαψεύσεων που μας επιφυλάσσει «αυτό το κάτι μέσα μας το εντελώς δικό μας», καθώς συχνά εμφανίζεται ξένο, εχθρικό και αλλότριο. Όσο για τα «πιστεύω», όπως είπα και παραπάνω, όσο είμαστε ζωντανοί, όλες οι ιδέες, όλα τα νοήματα, είναι σε ανοιχτή διαπραγμάτευση. Έχουμε το δικαίωμα, ενίοτε και την υποχρέωση, να αλλάζουμε. Κι αν κάτι αποκρυσταλλώνεται με τα χρόνια είναι ένα αίσθημα μετριοπάθειας, μια έμπρακτη επιείκεια απέναντι στα λάθη μας, τα δικά μας και των άλλων.

#4 Για τον ήρωα στην καρέκλα της ομαδικής ψυχοθεραπείας

Συναντάμε τον κεντρικό ήρωα του βιβλίου σε τακτά χρονικά διαστήματα σε έναν κύκλο ομαδικής ψυχοθεραπείας, εκεί όπου πιέζεται από τους γύρω του να μιλήσει ειλικρινά για την κατάστασή του και να αφηγηθεί την ιστορία του. Γιατί επιλέξατε να εισάγετε αυτό το κομμάτι στο βιβλίο και πώς λειτουργεί στην εξέλιξη της πλοκής;

Εκεί είναι ο «τόπος» όπου ο ήρωας συναντά ξανά τον εαυτό του, εκεί που αφήνει κάποια πράγματα που έχουν συμβεί να κατακάτσουν μέσα του, έστω κι αν πληρώνει βαρύ τίμημα. Εκεί, επίσης, μέσα από διαδοχικές προβολές και δραματοποιήσεις, σκηνοθετείται και στη συνέχεια αποσύρεται όλος αυτός ο μυθικός θίασος που κουβαλάει ο ήρωάς μου στο κεφάλι του κι από τον οποίο εκεί, πρώτα, καταφέρνει να απαλλαγεί. Με τη βοήθεια των άλλων, βέβαια, στο πλαίσιο ποικίλων συναισθηματικών μεταπτώσεων, ενός ψυχικού μωσαϊκού που λειτουργεί σαν καθρέφτης. Σε αυτό το αντιηρωικό περιβάλλον, όπου η εξωτερική δράση δίνει τη θέση της στον εσωτερικό μονόλογο, τις σιωπές και τα δάκρυα, χτυπάει τρόπον τινά η καρδιά αυτού του μυθιστορήματος. Πρέπει να πλησιάσεις για να την αφουγκραστείς, αλλά χωρίς αυτήν θα ήταν «κύμβαλο αλαλάζον».

#5 Γιατί θα βρεθείς κάτω από τη σκιά του Ομήρου

Το κοινό πάθος για την Ιλιάδα ανάμεσα στον καθηγητή και τον μαθητή. Τι θέλατε να τονίσετε με αυτή την επιλογή σε αντιδιαστολή με τα βίαια τεκταινόμενα στα οποία ήρωές σας συμμετέχουν κι άλλοι ήρωες παρακολουθούν;

Σε ένα πρώτο επίπεδο, η Ιλιάδα κι ο Όμηρος είναι το έδαφος πάνω στο οποίο μαθητής και καθηγητής κοινωνούν, συνομιλούν, ανταλλάσσουν. Από εκεί και πέρα, επειδή η Ιλιάδα είναι ένας αφηγηματικός ωκεανός, απλώνεται και εξαπλώνεται σε «πολλές βοσκές», το ομηρικό κείμενο αντηχεί πίσω από κάθε αράδα του βιβλίου, κάποτε χαρίζοντας μια επική αύρα στα τεκταινόμενα, συχνότερα όμως ως ειρωνικό αντίβαρο, ως χαλινάρι, για να μην παίρνουμε τους εαυτούς μας και τις μικρές μας περιπέτειες υπερβολικά στα σοβαρά. Πρέπει να είσαι εντελώς αμόρφωτος και στενόμυαλος για να φαντάζεσαι ότι ο ηρωικός κόσμος του έπους μπορεί να έχει ευθεία αντιστοιχία με τη ζωή μας σήμερα, όπως αυτοί που κομπάζουν με τσιτάτα του τύπου «αιέν αριστεύειν» και «κλέος άφθιτον έσται» και νομίζουν ότι αν ανοίξουν το κεφάλι κάποιου «αντιφασίστα» θα δοξασθούν όπως ο Αχιλλέας ή ο Έκτορας. Από την άλλη, επειδή η Ιλιάδα είναι θεμελιακό κείμενο του πολιτισμού μας, κι έχει μέσα της το σπέρμα της Τραγωδίας (όπως η Οδύσσεια έχει μέσα της το σπέρμα της Μυθιστορίας), πολλές σκηνές και μοτίβα της μπορούν να μας ερμηνεύσουν και να μας συγκινήσουν σαν να συμβαίνουν κάπου δίπλα μας, σε αυτό το άχρονο ανθρώπινο παρόν. Κάποιες από αυτές τις κομβικές σκηνές, όπως για παράδειγμα το όνειρο του Αχιλλέα με τον Πάτροκλο ή τη σκηνή αποχαιρετισμού ανάμεσα στον Έκτορα και τον γιο του, τις έριξα δίπλα στο υπόλοιπο υλικό του βιβλίου μου για να δω πώς θα λειτουργήσουν, πώς θα το επηρεάσουν. Κι επειδή πιστεύω ότι αν κουρδιστούν στα κατάλληλα «κλειδιά», όλα τα κείμενα μπορούν να έρθουν κοντά, να σταθούν δίπλα δίπλα και να διαδράσουν, έτσι κι εδώ αυτό αποπειράθηκα, μια θεωρητικά «αδύνατη συνομιλία» να την κάνω να μας φανεί φυσική, αυτονόητη.