H έσχατη αντίσταση ώστε να γίνουμε άνθρωποι

Λέξεις: Στέφανος Γραβάνης (ΕΕΠ Γαλλικής Γλώσσας και Πολιτισμού, Νομική Σχολή του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης)

Το ”Έσχατο έρμα” είναι η τέταρτη ποιητική συλλογή του Τέλλου Φίλη μετά την ‘’Αποσιωποιητική ηλικία’ (2014,)’, ‘Ένας απλός υπάλληλος βίντεο-κλάμπ ‘’ (2015),’’Μια εβδομάδα που δεν κατάφερε να γίνει μεγάλη’’ (2017). Ενώ οι προηγούμενες συλλογές διακατέχονταν από έντονο λυρισμό και κριτική διάθεση για την νεοελληνική πραγματικότητα, στην τελευταία αυτή συλλογή, οι ποιητικές εικόνες μας περιγράφουν «μια εποχή στην κόλαση».

Οι έντονα καυστικές αναφορές στο προσφυγικό δράμα, καθιστούν τα συγκεκριμένα ποιήματα εξέχοντα δείγματα της ποίησης της μετανάστευσης και της προσφυγιάς. Το ‘’Έσχατο έρμα’’, καθώς διεισδύουμε στις εξπρεσιονιστικής ομορφιάς εικόνες του Τέλλου Φίλη, δίνει την εντύπωση ότι είναι ένα είδος αντίστασης του ποιητή σε μια σκληρή εποχή, την οποία θα περιγράψουμε μέσα από τα ίδια του τα ποιήματα.

O ”Χρόνος” είναι η μαρτυρία της αλλοίωσης και φθοράς του ατόμου καθώς πορεύεται πια σε ένα μη διαχειρίσιμο, δυστοπικό παρόν. Μέσω της μνήμης, ένας στρόβιλος συναισθηματικών εικόνων μας μεταφέρει από το παρελθόν προς το σήμερα, όπου όλα σβήνουν, δίχως να αφήνοντας κανένα ίχνος του παρελθόντος. Το μόνο αποτύπωμα που απομένει, είναι αυτό της ύπαρξης του υποκειμένου σε μια άγονη καθημερινότητα:

Μετασχηματίστηκα σε ένα αποτύπωμα να μαι προσβάσιμος στις λίστες μια απόδειξη έγινα, αυτό που θα θελα να περιέχω μα το’ χασα στη βιαστική ζωή (…) Τώρα πατιέμαι πιο εύκολα, χωρίς σκέψεις, χωρίς τύψεις.

Η εικόνα των σωσιβίων, μια καινούρια εικόνα θανάτου που παραπέμπει στις τραγικές εικόνες του θανάτου των προσφύγων καταμεσής του πελάγους, γίνεται στην ποίηση του Τέλλου Φίλη σύμβολο της φθοράς:

Σχεδόν αόρατος σα μουσικό θέμα ειδήσεων Που ξεχάστηκε σε ακτή με πορτοκαλί σωσίβια

Η ‘’Αϋπνία’’ αποτελεί την περιδιάβαση ενός flaneur σε κεντρικά σημεία της πόλης της Θεσσαλονίκης. Όσοι περάσαμε από αυτά τα στενά, από αυτούς τους δρόμους, ταυτιζόμαστε με τους στίχους. Μέσα από τη ροή της νυχτερινής σκέψης, υπάρχει η αναπόληση στιγμιοτύπων μιας ζωής που μεταμορφώθηκαν σε μακρινή, αναλλοίωτη ανάμνηση. Η νύχτα στο Τέλλο Φίλη, ενεργοποιεί τη μνήμη, προκαλεί τη ροή της συνείδησης, ένα είδος εσωτερικού μονολόγου: Είναι η αντίσταση στο φως της ημέρας του τωρινού καιρού που σκοτώνει τη ζωή:

Ένα μεθυσμένο ξημέρωμα στη Ζεύξιδος Ένα κατά συνθήκη ψεύδος στη Βογατσικού Μια αγκαλιά στη Σβώλου

Η ‘’Αϋπνία’’ μας προσφέρει έναν νέο ορισμό της λέξης πατρίδας. Επαναπροσδιορίζει τον ψυχισμό του υποκειμένου τονίζοντας τη σπουδαιότητα των αναμνήσεων, και των συναισθημάτων. Πατρίδα είναι ό,τι συνεπαίρνει, ό,τι συγκλονίζει το είναι μας:

ετούτη η αγρύπνια ,δεν έχει αντίτιμο (…) είναι η πατρίδα μου ετούτη η αϋπνία η ψυχή μου ή ό,τι απέμεινε απ’ αυτήν.

Στην ποίηση του Τέλλου Φίλη, οι αισθήσεις βοηθούν το υποκείμενο να εξωτερικεύσει αναμνήσεις και συναισθήματα. Στον ‘’Ηχο του πόνου’’ ένα μοντάζ ήχων, δημιούργημα των καθημερινών βιωμάτων, με κατεύθυνση από τον εξωτερικό δημόσιο χώρο στην ενδοχώρα του προσωπικού εσωτερικού βίου, αφήνει, στη μνήμη ένα ανεξίτηλο σημάδι νόστου και άλγους. Η δυστοπία αρχίζει να ξετυλίγεται:

Ο ήχος του πόνου ακούγεται νωρίς το πρωί όταν σκύβεις να σηκώσεις την κουβέρτα (…) ο ήχος της πόλης καθώς ξημερώνει και ντύνεται μια καλοσιδερωμένη αδιαφορία για να αντέξει ο ήχος του πόνου που εξαφανίζεται με ένα τυχαίο φιλί στις διαβάσεις’’

Η απώλεια, με το πέρασμα του αμείλικτου χρόνου, αφήνει ένα αποτύπωμα κόπωσης σ’αυτό τον αποξενωμένο κόσμο. Στους στίχους του ‘’Εσύ λείπεις’’ η απώλεια-απουσία συνδέεται με τις λέξεις, τη λογοτεχνία: Μπορεί να ταυτιστεί η λογοτεχνία με την αληθινή ζωή; Eίναι το αντίδοτο για την κόπωση των σχέσεων και των απωλειών;

Βέβαια εσύ λείπεις κι εγώ κρυώνω έχεις κρυφτεί στην πιο δύσκολη σελίδα του βιβλίου ανάμεσα σε άγνωστες λέξεις του βιβλίου και κατά βάθος θες να παίξουμε κρυφτό (…) Όμως εγώ μεγάλωσα πολύ φέτος, δεν έχω διάθεση για παιχνίδι.

Στην ‘’Επιφάνεια’’ το δράμα των προσφύγων μας κάνει να αναρωτηθούμε για την υποκρισία της ελληνικής κοινωνίας. Η ειρωνεία υποβόσκει ακόμη και στον τίτλο όπου συναντάμε και τον πρώτο συμβολισμό. Η επιφάνεια’’ συνειρμικά φέρνει στο νου τη λέξη ‘’Epiphanie’(στα γαλλικά), Epiphany (στα αγγλικά) για τα Θεοφάνεια. Έτσι έχουμε έναν διπλή ειρωνική αντίθεση:

Επιφάνεια(υποκρισία)/ αληθινή ζωή Θεοφάνεια( Γιορτή, πνευματική ανάταση)/ πνιγμός, θάνατος

Η ειρωνική αντίθεση είναι χαρακτηριστική:

‘’Ολο το χρόνο η θάλασσα ξέβραζε σταυρούς Κανείς δε βούτηξε να πιάσει έναν Κι έφτασε η ώρα να ρίξουμε έναν ξύλινο ασφαλείας, Κι ένας τυχερός βουτηχτής …να τον βγάλει στη στεριά με δόξα, τιμή κι απολυτίκια.

Οι στίχοι στους ‘’Ικέτες’’ δημιουργούν ένα άλλο αντιθετικό δίπολο που μας μεταφέρει στην αρχαιότητα: Ικέτες-Αρχαιότητα (οικουμενικές, πανανθρώπινες αξίες)/ Μεταμοντέρνα εποχή (υλιστικό πνεύμα-κυνισμός).

Tο υγρό στοιχείο, σύμβολο δυστοπίας στην ποίηση του Τέλλου Φίλη , μαζί με τους ειρωνικούς στίχους αποκαλύπτουν τη μεταμοντέρνα πρόσληψη των αξιών καθώς και τις παθογένειες της νεοελληνικής κοινωνίας:

Με μια υγρασία στα μάτια από το πέλαγος έφτασαν νύχτα Άδεια παραμονής προσωρινή, μια πετσέτα κι ένα σαπούνι ζήτησαν (…) παιχνίδι τοùς νόμισαν, κέρδος μύριζαν, σε μια χώρα που έχει από καιρό πάψει να κατοικείται από ανθρώπους

Η κοινωνικοπολιτική κριτική δε λείπει ούτε από αυτήν τη συλλογή αν και είναι ιδιαίτερα σκληρή.

Η μαγεία της ποίησης του Τέλλoυ Φίλη έγκειται στην ικανότητα του να περνά μέσα από τον ποιητικό του λόγο, ρυθμικό και λιτό ταυτόχρονα, τον βαθύ του στοχασμό. Στον ‘’Φασισμό’’ παίζει με τη σιωπή και την απουσία δίνει έναν ορισμό του φασισμού:

Ο φασισμός είναι η στάση σου , η απουσία σου και κυρίως η σιωπή σου στην αληθινή ζωή.

Όπως και στη ‘’Βία’’ όπου ο καταγγελτικός ποιητικός λόγος βυθίζεται σαν ξυράφι σε παθογένειες της σύγχρονης ζωής που ορίζεται από την μιντιακή πραγματικότητα:

Και κοίτα που, δε θα χρειαστεί να την καταδικάσεις απ όπου κι αν προέρχεται , ξανά για τι …προέρχεται από συγκεκριμένες πηγές και για συγκεκριμένους λόγους. Τώρα στα χρόνια της μοντέρνας σύγχυσης, Τώρα που οι ίδιοι επιτήδειοι τω ειδήσεων σε μπέρδεψαν Ότι η αντίδραση στη βία είναι βία κι αυτή Κι όχι προσπάθεια να παραμείνεις αξιοπρεπής

Ο γλάρος, μετωνυμική φιγούρα αρπακτικού πουλιού, μας ξαφνιάζει με την ασυνήθιστη επιθετική του συμπεριφορά . Η περιγραφή της επίθεσης, καταμεσής ενός κεντρικού δρόμου, στο κέντρο τη Θεσσαλονίκης, καλεί τον αναγνώστη να σκεφτεί το παιχνίδι ανάμεσα στο είναι και το φαίνεσθαι. Στη ‘’επικίνδυνη’’ και άγρια εποχή που ζούμε, τίποτε δεν είναι όπως νομίζουμε. Το κακό έχει πολλές μορφές και έρχεται απρόσμενα:

Οι γλάροι φτάσαν σήμερα ως την Αγίου Δημητρίου, τους είδα σε άτακτη αναζήτηση τροφής …αποκλείεται να είναι γλάροι είπα… ώσπου ο ένας τους έκανε …τη γνωστή κατακόρυφη πτήση πάνω στο ζεμπίλι με τα τρόφιμα μιας ηλικιωμένης κυρίας(…) Η γυναίκα σε πανικό, ο γλάρος της είχε πάρει ήδη τη φρατζόλα το ψωμί και πέταγε μακριά…η περίοδος των εορτών μόλις τελείωσε σκέφτηκα.

Η μνήμη επίσης δε φέρνει μόνο την πίκρα ή τη νοσταλγία αλλά συνειρμούς και έναν εσωτερικό μονόλογο για στάσεις και αποφάσεις που περιλαμβάνουν τη σιωπή και την ηθελημένη απουσία, στην τωρινή δυστοπική εποχή, όπως στο ‘’Σιωπηλός’’:

Σιωπηλός με τους αναιδείς Αδιάφορος με τους ευτελείς

(…)

Να εκτιμάς κυρίως αυτούς που επιμένεις να διαφωνείς Μη δίνεις σημασία στους υπολοίπους.

Ως flâneur παρατηρεί και την αλλοίωση της ανθρώπινης συμπεριφοράς, χαρακτηριστικό παράδειγμα της δυστοπικής μετανεωτερικής εποχής:

Σου φωνάζω καλημέρα, δεν ακούς, φοράς τα ακουστικά, με προσπερνάς, Σου γνέφω καλημέρα, Με αγνοείς πίσω από τα μαύρα σου γυαλιά (…) Το βράδυ εκλιπαρείς μια πληκτρολογημένη καληνύχτα στο διαδίκτυο

Συνοψίζοντας, θα μπορούσαμε να πούμε ότι στην ποίηση του Τέλλου Φίλη παρακολουθούμε μέσω του ρυθμού κυρίως, τη ροη της συνείδησης του ατόμου καθώς προβαίνει σε έναν απολογισμό προσωπικών του βιωμάτων. Παράλληλα, οι στίχοι, άφθονοι σε συμβολισμούς , αλληγορίες, μεταφορικές εικόνες, μας παρουσιάζουν την προσπάθεια του να διαχειριστεί τα γεγονότα μιας ανεπιθύμητης εποχής. Καθώς περιηγούμαστε μαζί με το υποκείμενο σ’αυτή τη σκληρή μεταμοντέρνα δυστοπία, η μόνη χαραμάδα αισιοδοξίας είναι η επιμονή του Τέλλου Φίλη σε μια συγκεκριμένη στάση ζωής. Οφείλουμε να υπερβούμε τις αδυναμίες και παθογένειες της εποχής μας και να επιβάλλουμε τον ανθρωπισμό μας.

Η ποίηση του, δεν είναι μόνο καταγγελτική αλλά είναι η δική του απάντηση , το έσχατο έρμα, η αντίσταση σ’αυτή την εποχή, έτσι όπως, για παράδειγμα, τη συναντάμε στην ‘’Κυριακή της λογοτεχνίας’’:

Όταν το διάβασμα γίνεται λύτρωση κι όχι ως γνώση (…) Κόντρα στα δεδομένα της καθημερινότητας να μπορείς μέσω μιας ιδιωτικής πηγής αισθήματος να συντηρείς αυτό που τον περασμένο αιώνα την ονομάζαμε ακόμη «ανθρώπινη».

*To βιβλίο θα παρουσιαστεί πρώτη φορά στο πλαίσιο της 15ης Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου Θεσσαλονίκης την Παρασκευή 4/5 στις 20:00 στην αίθουσα ‘Ελπίδα” του Περιπτέρου 13 της Δ.Ε.Θ. απο την Μέμα Μπινοπούλου και τον Στέργιο Φουρκιώτη