Χτύπα ξύλο, μην περνάς κάτω από σκάλες, πρόσεχε τον καθρέφτη: Η ανάγκη των ανθρώπων να πιστεύουν σε δεισιδαιμονίες

Ο αριθμός 13, οι μαύρες γάτες, το σπάσιμο ενός καθρέφτη ή το περπάτημα κάτω από σκάλες ή σκαλωσιές, μπορεί να είναι όλα πράγματα που αποφεύγετε ενεργά – αν είστε προληπτικοί.

Ακόμα κι αν δεν θεωρείτε τον εαυτό σας ιδιαίτερα προληπτικό άτομο, πιθανότατα λέτε «γείτσες» όταν κάποιος φτερνίζεται, για την περίπτωση που ο διάβολος αποφασίσει να κλέψει την ψυχή του – όπως πίστευαν οι πρόγονοί μας ότι ήταν πιθανό να συμβεί κατά τη διάρκεια ενός φτερνίσματος.

Η δεισιδαιμονία εξηγεί επίσης γιατί πολλά κτίρια δεν έχουν 13ο όροφο – προτιμώντας να τον ονομάσουν 14, 14A, 12B ή M (το 13ο γράμμα του αλφαβήτου) στα κουμπιά του ανελκυστήρα, λόγω ανησυχιών για δεισιδαίμονες ενοικιαστές. Πράγματι, το 13% των ατόμων σε μια έρευνα ανέφερε ότι θα τους ενοχλούσε να μείνουν στον 13ο όροφο ενός ξενοδοχείου – και το 9% είπε ότι θα ζητούσε διαφορετικό δωμάτιο.

Επιπλέον, ορισμένες αεροπορικές εταιρείες, όπως η Air France και η Lufthansa, δεν έχουν 13η σειρά. Η Lufthansa δεν έχει ούτε 17η σειρά, επειδή σε ορισμένες χώρες, όπως η Ιταλία και η Βραζιλία, ο τυπικός αριθμός της κακοτυχίας είναι το 17 και όχι το 13.

Τι είναι η δεισιδαιμονία;

Η δεισιδαιμονία αναφέρεται στην πίστη ότι ορισμένα γεγονότα ή καταστάσεις (συνήθως ασυνήθιστα ή μη λογικά) επηρεάζουν τη μοίρα μας ή είναι σημάδια θεών ή υπερφυσικών δυνάμεων. Αυτή η πίστη συχνά συνδέεται με υπερβολικές ανησυχίες ή φόβους για το άγνωστο και την τύχη, δηλαδή οι ατομικές πεποιθήσεις και εμπειρίες οδηγούν σε δεισιδαιμονίες, γεγονός που εξηγεί γιατί είναι γενικά παράλογες και συχνά αψηφούν την τρέχουσα επιστημονική γνώση.

Οι ψυχολόγοι που έχουν ερευνήσει τον ρόλο των δεισιδαιμονιών, έχουν διαπιστώσει ότι αυτές προέρχονται από την υπόθεση ότι υπάρχει σύνδεση μεταξύ ταυτόχρονων, μη σχετιζόμενων γεγονότων. Για παράδειγμα, η αντίληψη ότι τα φυλαχτά φέρνουν καλή τύχη ή προστατεύουν από την κακή τύχη.

Για πολλούς ανθρώπους, η συμμετοχή σε δεισιδαιμονικές συμπεριφορές προσφέρει μια αίσθηση ελέγχου και μειώνει το άγχος – γι’ αυτό και τα επίπεδα δεισιδαιμονίας αυξάνονται σε περιόδους στρες και αγωνίας. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα σε περιόδους οικονομικής κρίσης και κοινωνικής αβεβαιότητας – κυρίως σε περιόδους πολέμων και συγκρούσεων. Ερευνητές έχουν παρατηρήσει ότι στη Γερμανία, μεταξύ 1918 και 1940, τα μέτρα αντιμετώπισης της οικονομικής απειλής συσχετίζονταν άμεσα με τα μέτρα αντιμετώπισης της δεισιδαιμονίας.

Οι δεισιδαιμονικές πεποιθήσεις έχει αποδειχθεί ότι συμβάλλουν στην προώθηση μιας θετικής ψυχικής στάσης. Ωστόσο, μπορούν να οδηγήσουν σε παράλογες αποφάσεις, όπως το να εμπιστεύεται κανείς την καλή τύχη και το πεπρωμένο αντί να λαμβάνει ορθολογικές αποφάσεις.

Το να φέρεις φυλαχτά, να φοράς συγκεκριμένα ρούχα, να επισκέπτεσαι μέρη που συνδέονται με την καλή τύχη, να προτιμάς συγκεκριμένα χρώματα και να χρησιμοποιείς συγκεκριμένους αριθμούς είναι όλα στοιχεία δεισιδαιμονίας. Και παρόλο που αυτές οι συμπεριφορές και ενέργειες μπορεί να φαίνονται ασήμαντες, για μερικούς ανθρώπους μπορούν συχνά να επηρεάσουν τις επιλογές που κάνουν στον πραγματικό κόσμο.

Οι δεισιδαιμονίες μπορούν επίσης να οδηγήσουν στην ιδέα ότι αντικείμενα και μέρη είναι καταραμένα. Όπως η κούκλα Annabelle – που εμφανίστηκε στην ταινία The Conjuring και σε άλλες δύο ταινίες – και για την οποία λέγεται ότι κατοικείται από το πνεύμα ενός νεκρού κοριτσιού. Ένα πιο παραδοσιακό παράδειγμα είναι η κατάρα των Φαραώ, η οποία λέγεται ότι πέφτει πάνω σε όποιον διαταράξει τη μούμια ενός αρχαίου Αιγύπτιου – ειδικά ενός Φαραώ.

Οι ίδιοι οι αριθμοί μπορούν επίσης συχνά να συσχετιστούν με κατάρες. Για παράδειγμα, ο αριθμός 666 σε μια πινακίδα κυκλοφορίας εμφανίζεται συχνά σε ιστορίες ατυχίας. Η πιο διάσημη περίπτωση ήταν η πινακίδα «ARK 666Y», η οποία πιστεύεται ότι προκάλεσε μυστηριώδεις πυρκαγιές σε οχήματα και «κακές ενέργειες» στους επιβάτες.

Η δεισιδαιμονία είναι επίσης πολύ διαδεδομένη στον αθλητισμό, ειδικά σε καταστάσεις υψηλού ανταγωνισμού. Τέσσερις στους πέντε επαγγελματίες αθλητές αναφέρουν ότι έχουν τουλάχιστον μία τέτοια συμπεριφορά πριν από την απόδοσή τους. Στον αθλητισμό, έχει αποδειχθεί ότι οι δεισιδαιμονίες μειώνουν την ένταση και προσφέρουν μια αίσθηση ελέγχου πάνω σε απρόβλεπτους, τυχαίους παράγοντες.

Οι δεισιδαιμονίες στον αθλητισμό

Οι δεισιδαιμονίες τείνουν να διαφέρουν από άθλημα σε άθλημα, αλλά υπάρχουν και ομοιότητες. Στο ποδόσφαιρο, τη γυμναστική και τον στίβο, για παράδειγμα, οι αθλητές ανέφεραν ότι προσεύχονταν για επιτυχία, έλεγχαν την εμφάνισή τους στον καθρέφτη και ντύνονταν καλά για να αισθάνονται πιο προετοιμασμένοι. Οι παίκτες και οι αθλητές επίσης ακολουθούν εξατομικευμένες συνήθειες και συμπεριφορές, όπως το να φορούν τυχερά ρούχα, αθλητικές στολές και φυλαχτά.

Διάσημοι αθλητές συχνά επιδεικνύουν δεισιδαιμονικές συμπεριφορές. Συγκεκριμένα, ο θρύλος του μπάσκετ Μάικλ Τζόρνταν έκρυβε το τυχερό του σορτς της Βόρειας Καρολίνας κάτω από τη στολή της ομάδας του Σικάγο Μπουλς. Ομοίως, ο θρύλος του τένις Μπιορν Μπορκ φέρεται να φορούσε το ίδιο εμπορικό σήμα σε μπλουζάκι όταν προετοιμαζόταν για το Γουίμπλεντον.

Ο Ραφαέλ Ναδάλ έχει μια σειρά από τελετουργίες που εκτελεί κάθε φορά που παίζει. Αυτές περιλαμβάνουν τον τρόπο με τον οποίο τοποθετεί τα μπουκάλια με το νερό του και το να κάνει παγωμένα ντους. Ο Ναντάλ πιστεύει ότι αυτές οι τελετουργίες τον βοηθούν να συγκεντρωθεί, να βρει το ρυθμό του και να αποδώσει καλά.

Όλα αυτά δείχνουν ότι οι δεισιδαιμονίες μπορούν να προσφέρουν ασφάλεια και να βοηθήσουν στη μείωση του άγχους σε ορισμένα άτομα. Ωστόσο, παρόλο που αυτό μπορεί να είναι αλήθεια, έρευνες έχουν δείξει ότι οι πράξεις που συνδέονται με τις δεισιδαιμονίες μπορούν επίσης να γίνουν αυτοενισχυόμενες, στο βαθμό που η συμπεριφορά εξελίσσεται σε συνήθεια και η μη εκτέλεση του τελετουργικού μπορεί στην πραγματικότητα να προκαλέσει άγχος.

Η σύντομη ιστορία των δεισιδαιμονιών

Αυτό ισχύει ακόμη και αν το πραγματικό αποτέλεσμα ενός γεγονότος ή μιας κατάστασης εξακολουθεί να εξαρτάται από γνωστούς παράγοντες – και όχι από άγνωστες υπερφυσικές δυνάμεις. Μια αντίληψη που συνάδει με την συχνά αναφερόμενη παροιμία «όσο πιο σκληρά δουλεύεις (ασκείσαι), τόσο πιο τυχερός γίνεσαι».

Αρχαίοι πολιτισμοί και πρώτες δεισιδαιμονίες

Οι πρώτες δεισιδαιμονίες διαμορφώθηκαν στους αρχαίους πολιτισμούς, όπου οι άνθρωποι πίστευαν σε θεούς, πνεύματα και μαγικές δυνάμεις. Πιο συγκεκριμένα:

• Αρχαία Αίγυπτος: Οι Αιγύπτιοι πίστευαν σε πλήθος θεών και θεοτήτων, και κάθε συμβάν στη ζωή τους (όπως η εμφάνιση ενός ζώου ή η αλλαγή του καιρού) μπορούσε να ερμηνευτεί ως ένδειξη θεϊκής παρέμβασης.

• Αρχαία Ελλάδα και Ρώμη: Η ελληνική και ρωμαϊκή μυθολογία εμπλούτισε τις δεισιδαιμονίες με θρύλους για τα όνειρα, τις πτήσεις των πουλιών και τα σημάδια που έστελναν οι θεοί ή οι μάντεις. Έτσι, η ερμηνεία των φυσικών φαινομένων (π.χ., κεραυνοί ή εκλείψεις) συχνά θεωρούνταν ενδείξεις θεϊκής θέλησης.

Μεσαίωνας: Η δεισιδαιμονία και ο Χριστιανισμός

Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, η δεισιδαιμονία ενισχύθηκε σημαντικά λόγω της επιρροής του Χριστιανισμού, ο οποίος συχνά συνδύαζε τις παραδοσιακές δεισιδαιμονίες με τις θεολογικές του διδασκαλίες.

• Πιστεύω σε καλούς και κακούς οιωνούς: Το να σπάσεις έναν καθρέφτη ή να συναντήσεις μια μαύρη γάτα θεωρούνταν σημάδια κακής τύχης. Και ακόμη θεωρούνται

• Η Σατανική Δεισιδαιμονία: Υπήρξαν πολλές δεισιδαιμονίες γύρω από την μαγεία και τον σατανισμό, καθώς οι άνθρωποι πίστευαν ότι ο διάβολος μπορούσε να επηρεάσει τις ανθρώπινες ζωές.

Αναγέννηση και ορθολογισμός

Κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης και του Ορθολογισμού, άρχισε να αναπτύσσεται η επιστημονική σκέψη. Παρά την πρόοδο, πολλές δεισιδαιμονίες συνέχισαν να υφίστανται:

• Αστρολογία: Η πίστη ότι τα άστρα και οι πλανήτες μπορούν να επηρεάσουν την ανθρώπινη μοίρα.

• Μαγεία και Αλχημεία: Η αναζήτηση για τον «Φιλοσοφικό Λίθο» και η πίστη ότι μέσω χημικών διαδικασιών μπορούσε να αποκτηθεί αθανασία ή πλούτος.

Δεισιδαιμονίες στην Εποχή της Βιομηχανικής Επανάστασης

Με τη βιομηχανική επανάσταση και την ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας, οι δεισιδαιμονίες συχνά συνδέθηκαν με τον φόβο του καινούριου και του άγνωστου. Αν και πολλές από τις παλαιότερες δεισιδαιμονίες άρχισαν να χάνονται, νέες μορφές δεισιδαιμονίας εμφανίστηκαν:

• Αστικές Δεισιδαιμονίες: Στην πόλη, η πίστη για την κακή τύχη που φέρνει το να περνάς κάτω από σκάλες ή να σπάζεις καθρέφτες έγινε πιο διαδεδομένη.

Σύγχρονη εποχή και νέες δεισιδαιμονίες

Στην σύγχρονη εποχή, παρά την τεράστια πρόοδο στις φυσικές επιστήμες, οι δεισιδαιμονίες εξακολουθούν να έχουν παρουσία στην καθημερινή ζωή. Ορισμένες από τις πιο κοινές πιστεύω περιλαμβάνουν:

• Η πίστη στην τύχη και την ατυχία: Για παράδειγμα, το να σπας ένα καθρέφτη ή να βλέπεις έναν μαύρο κόρακα θεωρείται κακή τύχη.

• Η πίστη στη μαγεία και τους μάγους: Ειδικά σε χώρες όπου οι παραδοσιακές πεποιθήσεις συνεχίζουν να επηρεάζουν τις κοινωνικές πρακτικές.

Δεισιδαιμονίες και επιστήμη

Η επιστήμη, μέσω της έρευνας και της παρατήρησης, έχει αντικρούσει πολλές δεισιδαιμονίες, αποδεικνύοντας ότι οι φυσικοί νόμοι καθορίζουν τα γεγονότα και όχι υπερφυσικές δυνάμεις. Ωστόσο, η δεισιδαιμονία εξακολουθεί να υπάρχει ως μέρος του ανθρώπινου πολιτισμού, συχνά ως ψυχολογική ανάγκη για την εξήγηση του άγνωστου.

Η ανάγκη του ανθρώπου να πιστεύει σε δεισιδαιμονίες ή γενικότερα σε υπερφυσικές δυνάμεις και «σημάδια» έχει εξηγηθεί από πολλές οπτικές: ψυχολογική, κοινωνιολογική, ακόμα και εξελικτική σχολιάζει η ψυχολόγος Ειρήνη Σπύρα:

“Όταν βρισκόμαστε σε αβεβαιότητα ή μπροστά σε κάτι που δεν μπορούμε να ελέγξουμε (π.χ. αρρώστια, τύχη, θάνατος), ο εγκέφαλος προσπαθεί να βρει νόημα. Οι δεισιδαιμονίες λειτουργούν σαν «εργαλεία» που μας δίνουν την ψευδαίσθηση ότι έχουμε τον έλεγχο καθώς αν κάνουμε/αποφύγουμε κάτι, τότε πιστεύουμε ότι θα επηρεάσουμε το αποτέλεσμα. Ο άνθρωπος από τη φύση του ψάχνει αιτίες για καθετί που συμβαίνει γύρω του. Παλαιότερα, όταν η επιστήμη δεν είχε απαντήσεις, οι δεισιδαιμονίες ήταν ένας τρόπος να εξηγούνται τα ανεξήγητα.

Μια μικρή «μαγική» συνήθεια (π.χ. να χτυπήσουμε ξύλο ή να φορέσουμε ένα φυλαχτό) μπορεί να μειώσει το άγχος μας. Αυτό δίνει μια ψυχολογική ανακούφιση, έστω κι αν δεν έχει πραγματική επίδραση. Οι δεισιδαιμονίες είναι και κομμάτι της παράδοσης, της κουλτούρας και της συλλογικής ταυτότητας. Πολλές φορές τις υιοθετούμε γιατί τις «κληρονομούμε» από την οικογένεια και την κοινωνία.

Με λίγα λόγια λοιπόν, οι δεισιδαιμονίες είναι ένας συνδυασμός ψυχολογικής ανάγκης, πολιτισμικής παράδοσης και εξελικτικού μηχανισμού.

*Mε στοιχεία από theconversation.com