Φροντιστήριο Αργυρούπολης: Ένας πνευματικός φάρος της Ανατολής

Ο Πόντος, τμήμα του Ελληνισμού από την αρχαιότητα, λόγω της θέσης του και των ιστορικών τυχών του διαμόρφωσε έναν ιδιότυπο λαϊκό πολιτισμό. Τον πολιτισμό αυτό οι Ελληνες του Πόντου κατόρθωσαν να διατηρήσουν έως τη βίαιη απομάκρυνσή τους από τις πατρογονικές εστίες και να τον μεταφέρουν εν μέρει στους νέους τόπους εγκατάστασής τους. Στην συντήρηση της παραδοσιακής ζωής συνέβαλε και η συσπείρωση γύρω από την Εκκλησία, έκφραση της οποίας υπήρξαν και τα μεγάλα μοναστηριακά κέντρα, όπως της Παναγίας Σουμελά, του Αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα και του Αγίου Ιωάννου Βαζελών.

Παρά τις δοκιμασίες και την πληθυσμιακή αφαίμαξη, η εθνική συνείδηση των Ποντίων διατηρήθηκε ακμαία. Από το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα σημειώθηκε αξιόλογη ανάπτυξη στην παιδεία. Το 1682 ιδρύθηκε το Φροντιστήριο της Τραπεζούντας που η συμβολή του στη διάδοση των γραμμάτων στον Πόντο και στη διατήρηση τής εθνικής ιδέας υπήρξε σημαντική. Σαράντα χρόνια μετά, το 1723 λειτουργούσε σχολή και στην Αργυρούπολη, την κυριότερη πόλη της Χαλδίας, το μετέπειτα Φροντιστήριο της Αργυρούπολης. Ολόκληρο τον 18ο αιώνα η ακτινοβολία των σχολών του Πόντου (Σινώπης, Θεοδοσιούπολης, Σουμελά, Κερασούντας) κάλυπτε ευρύτατο χώρο, γεγονός που καθιστά τον Πόντο στο σύνολό του ένα πολύ σημαντικό πνευματικό κέντρο της εποχής.

Η παραχώρηση προνομίων εκ μέρους του κατακτητή στους κατοίκους περιοχών με πλούσια μεταλλεία, όπως της Αργυρούπολης και της Νικόπολης, συνετέλεσε στην ακμή του ελληνικού στοιχείου και στην ανάπτυξη του λαϊκού πολιτισμού. 

Κατά τον 19ο αιώνα και ειδικά στο δεύτερο μισό όπου επικρατεί μια οικονομική και πληθυσμιακή άνοδος, στις επαρχίες των έξι μητροπόλεων του Πόντου ο πληθυσμός ξεπέρασε τις 330.000. Το 1913, λίγο πριν την έναρξη των διωγμών, λειτουργούσαν 1.890 εκκλησίες, 22 μοναστήρια και 1.647 παρεκκλήσια. Υπήρχαν 1.401 σχολεία όπου φοιτούσαν 85.890 μαθητές.

Σχολή Ελληνικών Μαθημάτων

Η Αργυρούπολη, ως μητρόπολη και κέντρο της Χαλδίας, κατείχε σημαντικό ρόλο στην εκπαιδευτική ζωή της ευρύτερης περιοχής. Είχε τις πλουσιότερες εκκλησίες, χάρη στα χρυσά και ασημένια αφιερώματα των χριστιανών κατοίκων. Η λειτουργία των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, αν δεν εξαρτιόταν, οπωσδήποτε συσχετιζόταν με τις εκκλησιαστικές αρχές του τόπου.

Το 1723 ιδρύθηκε η Σχολή Ελληνικών Μαθημάτων από τον αρχιεπίσκοπο Χαλδίας Ιγνάτιο Σκρίβα με την υλική και ηθική συμπαράσταση των αρχιμεταλλουργών, των μοναστηριών και των κοινοτήτων της περιοχής. Τα μεγάλα μοναστήρια της περιοχής, όπως του Χουτουρά και του Χαλιναρά έδωσαν από 300 αργυρά νομίσματα. 

Η Σχολή λειτούργησε εξ αρχής ως κάτι παραπάνω από ένα κοινό σχολείο. Πρώτος δάσκαλο ήταν Θεόδωρο Παύλου Βυζάνο. Η βιβλιοθήκη αποτελούνταν από χειρόγραφα και σπάνιες εκδόσεις βιβλίων των ανθρωπιστικών, αλλά και των θετικών επιστημών. Το επίπεδο σπουδών ήταν υψηλό, καθώς οι σπουδαστές διδάσκονταν από νωρίς τα κλασικά γράμματα και τα μαθηματικά. Πολλοί από τους αποφοίτους του Φροντιστηρίου, μετά τον ξεριζωμό, επάνδρωσαν τα σχολεία της μητροπολιτικής Ελλάδας κάνοντας εμφανέστατο τον άψογο παιδευτικό τους καταρτισμό (Κανδηλάπτης, Ζερζελίδης, Μελανοφρύδης, Κυριακίδης, ο καθηγητής Δημοσθένης Η. Οικονομίδης, ο Θωμάς Παυλίδης κ.α.).

(Επιστολική κάρτα του 1910 που απεικονίζει την Αργυρούπολη)

Το 1819 ο Μητροπολίτης Χαλδίας, Σιλβέστρος Β’ Λαζαρίδης, ίδρυσε τη βιβλιοθήκη της Σχολής, η οποία καταστράφηκε το 1845 από πυρκαγιά και ανασυστάθηκε το 1853, οπότε και έγινε η βιβλιοθήκη του Φροντιστηρίου.

Το Φροντιστήριο της Αργυρούπολης

Το 1840 δόθηκε στη Σχολή η ονομασία Φροντιστήριο, ονομασία που διατηρήθηκε μέχρι και το κλείσιμό του το 1922. Την εποχή ίδρυσής του, ο όρος Φροντιστήριο σήμαινε το σπουδαστήριο που συμπεριλάμβανε Δημοτικό, Σχολαρχείο και Γυμνάσιο. Στην τελική του μορφή αποτελούνταν από έντεκα τάξεις: πέντε τάξεις για το Δημοτικό Σχολείο, τρεις τάξεις για το Ελληνικό ή Σχολαρχείο και τρεις Γυμνασιακές τάξεις.

Με τις ενέργειες του Γεώργιου Παπαδόπουλου Κυριακίδη, τη συνδρομή του μητροπολίτη Χαλδίας Γερβασίου και την οικονομική στήριξη των κατοίκων της Χαλδίας θεμελιώθηκε το 1875 το κτίριο του Φροντιστηρίου, του οποίου η αποπεράτωση συντελέστηκε το 1879. Αποτελούταν από πλήρη αστική σχολή και 5 γυμνασιακές τάξεις με 12 καθηγητές και δασκάλους και πάνω από τριακόσιους μαθητές. Οι αρχι- μεταλλουργοί δώρισαν 68 οκάδες αργύρου για την αγορά κτημάτων που θα έδιναν έσοδα στο Φροντιστήριο της Αργυρούπολης. Ο Μητροπολίτης Χαλδίας Γερβάσιος Σουμελίδης, για να εξασφαλίσει την οικονομική λειτουργία του Φροντιστηρίου, το εφοδίασε με ακίνητη περιουσία, εκποιώντας όσα ιερά αναθήματα περίσσευαν και δεν ήταν σε χρήση. Έλιωσε ιερά σκεύη εκκλησιών και με το ασήμι τους – 45 οκάδες – κατασκευάστηκε το κτίριο. Τα έσοδα από την πώληση των κειμηλίων ανήλθαν σε 1.200 λίρες. Αυτή η περιουσία απέφερε σταθερό εισόδημα στο Φροντιστήριο.

Το Φροντιστήριο της Αργυρούπολης υπήρξε το γνωστότερο εκπαιδευτικό ίδρυμα του Πόντου, μετά το Φροντιστήριο της Τραπεζούντας, στην επαρχία της Χαλδίας. Αποτέλεσε τον πνευματικό φάρο της Χαλδίας και ταυτοχρόνως τον οδηγό για την ίδρυση σε κάθε χωριό εκπαιδευτηρίου που εκπλήρωνε τον σκοπό της διατήρησης της ελληνικότητας των κατοίκων. Μέχρι τότε αυτή τη μνήμη την συντηρούσαν τα μοναστήρια της περιοχής και οι ιερατικές σχολές που λειτουργούσαν.

Η ακμή του Φροντιστηρίου. Η εποχή Κυριακίδη

Το Φροντιστήριο αποκτά ξεχωριστή αίγλη, όταν τη διεύθυνσή του αναλαμβάνει ο Γεώργιος Παπαδόπουλος – Κυριακίδης, που εργάζεται με αυταπάρνηση για την αναβάθμισή του. Από το 1854 και μετά, ο Κυριακίδης εισάγει στο Φροντιστήριο και άλλες τάξεις, το εμπλουτίζει με βιβλία, προγράμματα, οργανώνει τα μητρώα σπουδών, τα μαθητολόγια, τους ημερήσιους ελέγχους και τις χειμερινές εξετάσεις. 

Η παιδαγωγική συμπεριφορά του απέναντι στους μαθητές ήταν εξαιρετική και για αυτόν τον λόγο αυξανόταν διαρκώς η ζήτηση για εκπαίδευση. Ο Γεώργιος Κυριακίδης ήταν διευθυντής στο Φροντιστήριο από το 1854 μέχρι και το 1860, ενώ στη συνέχεια παρέμεινε στην Αργυρούπολη και βοήθησε με κάθε τρόπο τη λειτουργία του Φροντιστηρίου μέχρι το 1877. Όλα αυτά τα χρόνια σημειώνεται σημαντική αύξηση των μαθητών.

(Εικόνα του Φροντιστηρίου σήμερα)

Η Εύξεινος Λέσχη Νάουσας

Ο συνεχιστής της ιστορικής μνήμης του Φροντιστηρίου, η Εύξεινος Λέσχη Νάουσας, μετρά 93 χρόνια ζωής. Ιδρύθηκε το 1927. Κατά τη διάρκεια του πολέμου έγινε μια διακοπή της λειτουργίας του συλλόγου, ενώ επαναλειτούργησε το 1959, οπότε και απέκτησε το κτίριο που στεγάζει τις δράσεις του συλλόγου.

Η ιδέα του συλλόγου ήταν να έχει το δικό του σπίτι, καθώς η φιλοσοφία πίσω από αυτή τη σκέψη είναι ότι σύλλογος που έχει το σπίτι του έχει και τις ρίζες του. Ο σύλλογος θεωρείται από τους πιο ιστορικούς στην Ελλάδα, λόγω του ότι φιλοξενεί το ιστορικό αρχείο των βιβλίων από την Αργυρούπολη που φέρει τον τίτλο Εθνική Βιβλιοθήκη Αργυρούπολης του Πόντου ‘Ο Κυριακίδης’. Διαθέτει τη δανειστική βιβλιοθήκη (20.000 τίτλοι) και τη βιβλιοθήκη με την παλαιά συλλογή.

Πώς ήρθαν τα βιβλία στην Ελλάδα;

Οταν ξεκίνησαν οι διωγμοί των Ποντίων που εξελίχθηκαν σε γενοκτονία, η δημοτική αρχή της Αργυρούπολης, όπου ζούσαν οι περισσότεροι από όσους εγκαταστάθηκαν μετέπειτα στη Νάουσα, έδωσε τη δυνατότητα στον κόσμο να έχει δύο υποζύγια για να μεταφέρει τις προσωπικές του οικοσυσκευές. Χάρη στο μεγαλείο ψυχής των ανθρώπων, οι περισσότεροι άφησαν πολλά από τα υπάρχοντα και τις περιουσίες τους και στα υποζύγια προσπάθησαν να διασώσουν τα βιβλία από το Φροντιστήριο, διασώζοντας, έτσι, ένα σημαντικό κομμάτι της γνώσης.

Ο τότε δήμαρχος, για να σιγουρέψει ότι τα βιβλία θα φτάσουν στην Ελλάδα, έδωσε μερικά σε κάθε οικογένεια, ώστε οι πιθανότητες να φτάσουν όσο το δυνατόν περισσότερα να είναι αυξημένες. Πολλοί από αυτούς έπρεπε να αφήσουν άταφους τους νεκρούς τους, να αφήσουν άλλους που πέθαιναν στον δρόμο, προκειμένου να διασώσουν τα βιβλία πάνω στα υποζύγια. Οταν έφτασαν στην Ελλάδα, μετά από όλες τις κακουχίες, εγκαταστάθηκαν στην Καλαμαριά για τρία χρόνια και κάτω από δύσκολες συνθήκες, αντιμετωπίζοντας τη δυσαρέσκεια του ντόπιου πληθυσμού.

Κάποια στιγμή, έμαθαν για τη Νάουσα, ενώ μια αντιπροσωπία των προσφύγων επισκέφτηκε την πόλη για να εξετάσει τις πιθανότητες μετεγκατάστασης. Το 1924 αποφασίζουν να βρουν νέα στέγη στη Νάουσα, η οποία τους θύμιζε τη χαμένα, πλέον, Αργυρούπολη, λόγω της ορεινής θέσης της. Παρά τις αρχικές δυσκολίες, κατάφεραν να ενωθούν με τον τοπικό πληθυσμό, δουλεύοντας σκληρά, ώστε να στήσουν τις ζωές τους από την αρχή. Η βοήθειά των Ποντίων στην οικονομία της πόλης, μέσω της εμπορικής δραστηριότητας, ήταν σημαντική και έδωσε σημαντικές προοπτικές ανάπτυξης της περιοχής.

Η συντήρηση των βιβλίων 

Τα βιβλία, αφού έφτασαν στον τελικό προορισμό τους, στη Νάουσα, χρειάστηκε να φυλαχτούν για κάποιο διάστημα στο τουρκικό τέμενος, κατόπιν στο Δημαρχείο και στις αποθήκες του Λυκείου. Συνολικά έφτασαν 5.000 βιβλία από την Αργυρούπολη, αλλά μετά από μεγάλες αλλοιώσεις λόγω της κακής κατάστασης φύλαξης έμειναν 973 βιβλία, έντυπα και χειρόγραφα. Το 1933 επισκέφτηκε τη Νάουσα ο καθηγητής Παπυρολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Αντώνης Σιγάλας, για να μελετήσει τα χειρόγραφα, ενώ λίγα χρόνια αργότερα συνέταξε έναν κατάλογο των χειρογράφων.

Τα έντυπα αποτελούνται από αρχέτυπα και παλαίτυπα. Στο σύνολό τους προέρχονται από σημαντικά τυπογραφεία της Ευρώπης (Βενετία, Κωνσταντινούπολη, Παρίσι, Βασιλεία). Την εποχή που τυπώνονται η κατοχή βιβλίων ήταν δύσκολη υπόθεση, λόγω των οικονομικών απαιτήσεών του. Επομένως, το ότι η Αργυρούπολη διέθετε τα ορυχεία αργύρου με τη συνακόλουθη οικονομική ευχέρεια συνέβαλε στο να υπάρχει μια ανεπτυγμένη βιβλιοθήκη. Σημαντικός παράγοντας στην προώθηση των γραμμάτων στην περιοχή του Πόντου ήταν και η στενή εμπορική σχέση με την Ευρώπη.

Τα βιβλία είναι γραμμένη ή τυπωμένα στην αρχαία Ελληνική. Κάποια διαθέτουν ταυτόχρονη μετάφραση στη Λατινική και κάποια στη Γαλλική. Το κυριότερο μέρος της συλλογής χρονολογείται στον 15ο με 16ο αιώνα. Άλλα ανήκουν στον 18ο και 19ο. Το παλαιότερο χρονολογείται στον 13ο αιώνα, περιλαμβάνει λόγους των Πατέρων της Εκκλησίας και είναι γραμμένο σε χαρτί.

Το μεγαλύτερο μέρος της βιβλιοθήκης έχει φιλοσοφικό περιεχόμενο, με πολλά βιβλία να ασχολούνται με τον Αριστοτέλη και τα συγγράμματά του. Υπάρχουν μαθηματάρια, λογοτεχνικά βιβλία, λεξικά, πολλά ιστορικά, ποίηση, βιβλία για τις φυσικές επιστήμες, καθώς και θεολογικά βιβλία, με ορισμένα εξ αυτών να προέρχονται από τη Μητρόπολη Χαλδίας.

Μεγάλη επιθυμία της Ευξείνου Λέσχης Νάουσας είναι η δημιουργία ενός μουσείου που θα στεγάσει όλα τα βιβλία, θα στεγάσει ένα εργαστήριο ψηφιοποίησης και αποκατάστασης. Η προσπάθεια για την ανέγερση του μουσείου ξεκίνησε πριν χρόνια, όταν και ψηφιοποιήθηκαν τα υπάρχοντα βιβλία. Η αγορά του κατάλληλου μηχανήματος, καθώς και οι εργασίες συντήρησης στοίχησαν περίπου 80.000€. Σε συνεργασία με το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και Επιστημονικό Υπεύθυνο του έργου τον καθηγητή Φυσικής κ. Κωνσταντίνο Μανωλίκα διασώθηκαν και υπάρχουν στο διαδίκτυο όλα τα ψηφιοποιημένα παλαίτυπα.

Στη συνέχεια μαζί με την Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος και υπεύθυνη την κα. Αικατερίνη Κορδούλη πραγματοποιήθηκε συνολική συντήρηση των βιβλίων. Εκτοτε πραγματοποιείται τακτικά με έξοδα της ίδιας της Λέσχης συντήρηση των βιβλίων, λόγω της παλαιότητάς τους. Τα βιβλία φυλάσσονται σε αντιόξινα κουτιά σε συγκεκριμένη θερμοκρασία κάθε εποχή του χρόνου.

Μετά από συνεννόηση του Δήμου Νάουσας με την Εύξεινο Λέσχη έχει συμφωνηθεί να της παραχωρηθεί το κτίριο Ματθαίου, ένα αρχιτεκτονικό κόσμημα της πόλης, το οποίο πρόκειται να ανακαινιστεί και να φυλάξει, μεταξύ άλλων, την Εθνική Βιβλιοθήκη σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο. Στόχος της Λέσχης είναι, εκτός από τη φιλοξενία των βιβλίων, να προστεθούν και ορισμένα κειμήλια, τα οποία αυτή τη στιγμή κατέχει το Μουσείο Μπενάκη και δεν αξιοποιούνται σε κάποια έκθεσή του. Ωστόσο, πρόκειται για κειμήλια από επώνυμα πρόσωπα του προσφυγικού ελληνισμού και έτσι, φέρουν μεγάλη συναισθηματική αξία.

(Το κτίριο Ματθαίου στη Νάουσα, σήμερα στην ιδιοκτησία του Δήμου)

Αρχικά, τα περισσότερα από τα κειμήλια υπήρχαν ήδη στη Νάουσα, ενώ τον κύριο λόγο είχε η συγκροτηθείσα Επιτροπή Ανταλλαξίμων, η οποία διαμοίραζε τα υπάρχοντα κατά το δοκούν. Πολλά από τα καλύτερα κειμήλια, λόγω και της έλλειψης τεχνογνωσίας και της αδυναμίας προστασίας τους, παραχωρήθηκαν στο Μουσείο προς φύλαξη. Το Μουσείο απέκτησε με αυτόν τον τρόπο περίπου 80 κιβώτια, ενώ ορισμένα πήρε και το Βυζαντινό Μουσείο. Την εποχή που έγινε ο διαμοιρασμός ίσχυε το δικαίωμα της εκλογής. Πρόκειται για ένα πολύ παλιό δικαίωμα στον αρχαιολογικό νόμο, το οποίο το ελληνικό δημόσιο ασκούσε όποτε ήθελε να αποδώσει σε πολιτιστικούς φορείς αντικείμενα ιστορικής αξίας. Μετά από χρόνια, το Υπουργείο Πολιτισμού δεσμεύτηκε πως, όταν θα υπάρξει ο κατάλληλος χώρος, κάποια από τα κειμήλια θα επιστρέψουν στη Νάουσα. Με τη δημιουργία του νέου πολιτιστικού χώρου, η Λέσχη ελπίζει να αποκτήσει και νέους τόμους που αυτή τη στιγμή πιστεύει πως βρίσκονται σε ιδιωτικές συλλογές και έτσι θα εμπλουτίσει το περιεχόμενο της βιβλιοθήκης.

Η Εύξεινος Λέσχη Νάουσας βρίσκεται σε επαφή με τον Σύλλογο Αργυρουπολιτών Επιχειρηματιών με έδρα την Κωνσταντινούπολη, τον Δήμαρχο Αργυρούπολης (Γκιουμούσχανε), καθώς έχουν πραγματοποιηθεί επισκέψεις και από τις δύο μεριές, ώστε να λάβουν πλήρη γνώση της διασωθείσας κληρονομιάς. Το βασικό αποτέλεσμα των επαφών των δύο μερών είναι ότι συμφωνήθηκε η αναστήλωση του Φροντιστηρίου της Αργυρούπολης με την αρχή να γίνεται τον προσεχή Απρίλιο. Την αναστήλωση θα καλύψει στο σύνολό της ο Δήμος Αργυρούπολης και ο Σύλλογος Αργυρουπολιτών Επιχειρηματιών. Η χρήση του χώρου θα είναι αυτή του πολιτισμικού κέντρου, ενώ θα προβάλλεται η ψηφιακή μορφή των βιβλίων της βιβλιοθήκης, με την επισήμανση ότι τα πρωτότυπα βρίσκονται στη Νάουσα. Συγχρόνως, θα υπάρχει η επιγραφή ότι εκεί βρισκόταν το Ελληνικό Φροντιστήριο της Αργυρούπολης.

(Πιθανή μορφή του Φροντιστηρίου μετά την επικείμενη ανακαίνισή του)

Επειδή γεννάται ευλόγως το ερώτημα αν θα υπάρξει κίνδυνος να ζητηθούν τα εδώ κειμήλια για μεταφορά τους στον νέο φορέα που θα δημιουργηθεί στην Αργυρούπολη, η κείμενη εθνική νομοθεσία διασφαλίζει ότι τα κειμήλια δεν επιτρέπεται να εξαχθούν, αφού κάθε περίπτωση πρέπει να εξεταστεί από το Κ.Α.Σ. για γνωμοδότηση. Επιπροσθέτως, παλαίτυπα και αρχέτυπα δεν τίθενται σε καμία περίπτωση σε συζήτηση μεταφοράς, οπότε ο εδώ πολιτιστικός θησαυρός είναι διασφαλισμένος. Το ψηφιοποιημένο υλικό φέρει το υδατογράφημα της Ευξείνου Λέσχης, οπότε μπορεί να παραχωρήσει ελεύθερα την άδεια προβολής του.

Το σίγουρο είναι ότι υπάρχει μια σημαντική επιτυχία σε αυτήν την προσπάθεια. Ο μελλοντικός επισκέπτης της Αργυρούπολης θα μαθαίνει για την ιστορία των κατοίκων της περιοχής, τη σημασία της Αργυρούπολης ως πνευματικό κέντρο, καθώς και την ιστορία της μεταφοράς των κειμηλίων στη Ελλάδα. Ετσι, ανοίγει ένα παράθυρο για την προβολή της ιστορίας της γενοκτονίας των Ποντίων και τη δυνατότητα γνώσης του τι συνέβη την εποχή εκείνη.