Γιατί πεθαίνουν οι διάλεκτοι της ελληνικής γλώσσας;

Οι διάλεκτοι μοιάζουν να βρίσκονται «υπό εξαφάνιση» ή να «αργοπεθαίνουν», διακινδυνεύοντας παράλληλα τη μακραίωνη και πλούσια ιστορία και παράδοση της ελληνικής γλώσσας, με βαθιές ρίζες στον χρόνο.

Οι διάλεκτοι, πριν την καθιέρωση της επίσημης ελληνικής γλώσσας, ένωναν τους ανθρώπους κυρίως ανά γεωγραφική περιοχή ή και όσους ήταν μέλη μίας συγκεκριμένης κοινωνικής ομάδας.

Στο πέρασμα των χρόνων, οι περισσότερες διάλεκτοι της νέας ελληνικής γλώσσας «σβήνουν», με τη νέα γενιά συχνά να μην μπαίνει στη διαδικασία εκμάθησης τους, καθώς και με διάφορες παραλλαγές που έχουν υποστεί οι ήδη υπάρχουσες διάλεκτοι. Οι εναπομείναντες που τις μιλούν ακόμα, νιώθουν έντονο το αίσθημα του «ανήκειν», της δικιάς τους κοινωνίας, δεν ξεχνούν ποιοι είναι, δεν το κάνουν αποκλειστικά και μόνο για την ανάγκη επικοινωνίας, αλλά συνδέουν τη γλώσσα με το συναίσθημα, τη γιαγιά από το χωριό ή το παραδοσιακό τραγούδι στον αγαπημένο τους χορό.

Σύμφωνα με την UNESCO, τουλάχιστον τα δέκα τελευταία χρόνια έχουν εξαφανιστεί περισσότερα από 100 γλωσσικά ιδιώματα, άλλα 40 κινδυνεύουν με εξαφάνιση, ενώ -και αυτό είναι ίσως το πιο δραματικό- 51 διάλεκτοι μιλιούνται από ένα μόνο άτομο η κάθε μία.

Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία, κάθε 14 ημέρες πεθαίνει ένα γλωσσικό ιδίωμα, γεγονός που καθιστά σχεδόν βέβαιο ότι τουλάχιστον οι μισές από αυτές τις 7.000 γλώσσες που μιλιούνται σήμερα στον κόσμο θα εξαφανιστούν στη διάρκεια του 21ου αιώνα.

Σύμφωνα με τα δεδομένα της UNESCO για τις Γλώσσες σε Κίνδυνο που δημοσιεύθηκε στο GoEuro, 33 είναι οι ευρωπαϊκές γλώσσες και ιδιώματα που απειλούνται με εξαφάνιση και μέσα σε αυτές ανήκουν η Καππαδοκική και η Τσακωνική διάλεκτος.

Η Καππαδοκική διάλεκτος είναι ελληνογενής διάλεκτος που μιλούσαν Ελληνες της Καππαδοκίας, οι οποίοι με την ανταλλαγή των πληθυσμών κατέληξαν κυρίως στην Καβάλα. Πλέον μόνο 300 κάτοικοι της Καβάλας την ομιλούν ακόμα.

Η Τσακωνική διάλεκτος είναι ελληνογενής διαλεκτική ομάδα που ομιλείται στην περιοχή της νότιας Κυνουρίας της Αρκαδίας και κυρίως στο Λεωνίδιο. Πλέον τα «τσακώνικα», τα μιλούν μόνο 300 άνθρωποι.

Από την άλλη, η Κρητική διάλεκτος παραμένει «ζωντανή» και χρησιμοποιείται ακόμα από τους ντόπιους, καθώς έχει έντονη παρουσία στον πολιτισμό, με τις μαντινάδες και τα ριζίτικα τραγούδια.

Η Ποντιακή διάλεκτος διατηρείται και αυτή μέχρι σήμερα από τους Έλληνες του Πόντου και έχει εξελιχθεί απομονωμένη ανά τους αιώνες, λόγω του έντονου συναισθηματικού χαρακτήρα και το αίσθημα της ταυτότητας για τους Πόντιους, ιδίως μετά τη Μικρασιατική καταστροφή και την ανταλλαγή πληθυσμών του 1923.

Η Κυπριακή διάλεκτος είναι επίσης ζωντανή, εδραιωμένη και ευρέως χρησιμοποιούμενη, με χαρακτηριστικές λέξεις και προφορά. Η συγκεκριμένη διάλεκτος έχει εξελιχθεί μέσα στους αιώνες με επιρροές από τα Φράγκικα λόγω λατινοκρατίας, τα Βενέτικα, τα Τουρκικά επί Οθωμανικής κυριαρχίας και σε νεότερες εποχές, τα Αγγλικά.

Αναλυτικά οι διάλεκτοι της ελληνικής γλώσσας: 

• Θρακική
• Ποντιακή
• Κρητική
• Καππαδοκική
• Καλαβρέζικη ή Γκρεκάνικη
• Τσακωνική
• Κυπριακή
• Κρητική
• Ικαριώτικη, Σαμιώτικη, Χιώτικη (τοπικές ποικιλίες με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά)

Τα Βλάχικα (Αρουμανικά) και τα Καρακατσάνικα (Μεγλενορουμανικά) δεν είναι διάλεκτοι της ελληνικής γλώσσας, αλλά ξεχωριστές ρομανικές (λατινογενείς) γλώσσες, συγγενικές με τα ρουμανικά.

Τα Βλάχικα προέρχονται από τα Βαλκάνια και έχουν επιρροές από ελληνικά, σλαβικά και αλβανικά. Μιλιούνται ακόμη και σήμερα από τους Βλάχους, κυρίως στην Ήπειρο, Θεσσαλία, Μακεδονία και Πίνδο.

Η Καρακατσάνικη γλώσσα είναι παραλλαγή των Βλάχικων (ή ξεχωριστή, αλλά συγγενική ρομανική γλώσσα), η οποία ομιλείται από τους Καρακατσάνους, κυρίως στη Μακεδονία. Έχει πολλές ελληνικές λέξεις, αλλά η δομή είναι ξένη προς την ελληνική.

Γιατί πεθαίνουν οι διάλεκτοι;

Ο γλωσσολόγος και συγγραφέας, Φοίβος Παναγιωτίδης, εξηγεί στην Parallaxi τους λόγους που οι διάλεκτοι της ελληνικής γλώσσας «αργοπεθαίνουν»:

«Υπάρχουν τέσσερις βασικοί παράγοντες για τον θάνατο των διαλέκτων.

Ο πρώτος είναι το έθνος – κράτος, στην Ευρώπη ειδικά, προωθεί τη μονογλωσσία. Η αντίληψη που επικρατεί είναι ότι είτε θα μιλάς την επίσημη κοινή γλώσσα, είτε τη διάλεκτο. Αυτό φυσικά δεν ισχύει γιατί το μεγαλύτερο μέρος της ανθρωπότητας μιλά δύο και τρεις γλωσσικές ποικιλίες.

Το δεύτερο είναι ότι όταν οι κοινότητες των γεωγραφικών διαλέκτων, απλώνονται, μεταλλάσσονται, διασκορπίζονται ή αστικοποιούνται, τότε “υποφέρει” και η διάλεκτος. Αυτό συμβαίνει με τους Πόντιους, με τα ποντιακά τα οποία κάποτε είχαν μία συμπαγή γεωγραφική κατανομή στη Μαύρη Θάλασσα. Μετά διασκορπίστηκαν σε διάφορα μέρη της Μακεδονίας, της Θράκης και της Θεσσαλίας, γεγονός που αποδυνάμωσε τη διάλεκτο. Ωστόσο, τα Ποντιακά αποτελούν και αντιπαράδειγμα, καθώς όταν οι άνθρωποι αισθάνονται ότι θέλουν να διατηρήσουν την ταυτότητά τους, φαίνεται ότι δεν είναι απαραίτητο ότι η γεωγραφική διασπορά θα “αφανίσει” μία διάλεκτο. Από τη μία αποδυναμώθηκαν και μεταλλάχθηκαν τα ποντιακά, έγινε μία γλωσσική αλλαγή, αλλά δεν εξαφανίστηκε εντελώς η διάλεκτος».

@phoevos_talks Η γλώσσα που μιλάνε είναι το σπίτι μας. Τι κρύβει η διάλεκτος της Άρτας; #prof #παναγιωτίδης #linguistics #γλωσσολογία #language #ucy #πανεπιστήμιοκύπρου #γλώσσα #μεταξύνόησηςκαιφωνής #ερωτήσεις #xyzabc #fyp #απαντήσεις #μέσααπότιςλέξεις #μορφολογια #Άρτα #διάλεκτος #προκατάληψη #γλωσσικός_θάνατος #κοινωνιογλωσσολογία #γλωσσικός_πλούτος ♬ πρωτότυπος ήχος – Φοίβος Παναγιωτίδης

Ο ανοιχτός “πόλεμος” που έχει ανοίξει το έθνος – κράτος απέναντι στις διαλέκτους είναι ο τρίτος παράγοντας για τον θάνατο των διαλέκτων, σύμφωνα με τον κ. Παναγιωτίδη: 

«Είναι ένα πρόγραμμα του ελληνικού κράτους να κάνει μία διαλεκτική ισοπέδωση και μάλιστα το έχει πετύχει. Οι περισσότερες διάλεκτοι και μειονοτικές γλώσσες είναι νεκρές. Όταν το ελληνικό κράτος θεωρεί τη μειονότητα τουρκική, τότε αποθαρρύνονται τα Πομάκικα. Όταν το ελληνικό κράτος θέλει η μειονότητα στην Θράκη να αυτοπροσδιορίζεται ως μουσουλμανική, τότε ενδυναμώνονται τα Πομάκικα. Στο όνομα της μονογλωσσίας, πολεμούνται οι διάλεκτοι».

«Ο τέταρτος παράγοντας είναι οι ίδιες αντιλήψεις των ομιλητών μίας διαλέκτου, οι οποίες όμως επηρεάζονται συχνά από τους τρεις παραπάνω παράγοντες. Για παράδειγμα, για πολλά χρόνια, οι ομιλητές των βόρειων ιδιωμάτων, όπως τα Κοζανίτικα, οι διάλεκτοι των Σερρών ή τα Θρακιώτικα, “ντρέπονταν” γιατί υπήρχε η αντίληψη ότι ακούγονταν σαν χωριάτες. Από την άλλη, στην Κύπρο και στην Κρήτη,  ο κόσμος είναι περήφανος για την διάλεκτό του και αντιλαμβάνεται ότι μπορεί να τη χρησιμοποιεί παράλληλη με την κοινή ελληνική. Ένας Κρητικός ή ένας Κύπριος δεν θα σου μιλήσει με τη διάλεκτό του αν ξέρει ότι δεν είσαι από τα μέρη του και ότι δεν θα τον καταλάβεις. Εκεί που δεν υπάρχει διάθεση να υπάρχει διάλεκτος, εκεί ακριβώς οι διάλεκτοι σβήνουν», επισημαίνει ο ίδιος.

Ο κ. Παναγιωτίδης τονίζει τις συνέπειες από τον θάνατο των διαλέκτων της ελληνικής γλώσσας:

«Οι γλωσσολόγοι έχουμε τεράστιο πρόβλημα στην τεκμηρίωση γλωσσικών φαινομένων. Όταν χάνονται οι διάλεκτοι χάνονται πολύτιμα τεκμήρια της γλωσσικής μας ιστορίας και μαζί τους άυλα μνημεία, όπως τα τραγούδια, τα παραμύθια, οι αφηγήσεις και η παράδοση. Οι τοπικές ταυτότητες δεν ανέχονται από το κράτος. Ένας Κρητικός θα σου πει πρώτα είμαι Έλληνας και μετά Κρητικός, ή αντίθετο. Είναι αυτονόητο ότι έχουμε πολλές ταυτότητες, δεν είμαστε ένα πράγμα. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργείται ένα ομογονεποιημένο φτωχικό τοπίο». 

Η κοινωνική ανθρωπολόγος Ρίτσα Δέλτσου, αναλύει από την πλευρά της, τους λόγους για την εξαφάνιση των διαλέκτων από την ελληνική κοινωνία: 

«Οι διάλεκτοι εξαφανίζονται από τη στιγμή της εμφάνισης του ελληνικού κράτους, που ξεκινά και η διδασκαλία της επίσημης ελληνικής γλώσσας στο σχολείο. Τότε οι διάλεκτοι αποκτούν χαμηλότερο κοινωνικό status σε σύγκριση με την επίσημη ελληνική γλώσσα.

Η γλώσσα δεν είναι κάτι τεχνητό, είναι ένα μέσο επικοινωνίας. Αν η διάλεκτος παύει να εξυπηρετεί στην επικοινωνία, τότε σταματάει και η ανάγκη της. Γι’ αυτόν τον λόγο και οι περισσότεροι νέοι δεν μπαίνουν στη διαδικασία να μάθουν διαλέκτους, καθώς είναι επαρκές αυτό που έχουν ήδη στην επικοινωνία τους. Μέσα από την εκπαίδευση, ομογενοποιείται το μέσο επικοινωνίας και αποκτούν χαμηλότερη θέση οι διάλεκτοι. 

Τα Πομάκικα απαγορεύονταν για πολλά χρόνια, όπως και τα Αρβανίτικα είχαν περάσει άτυπα σε μία τέτοια ζώνη. Αυτές οι γλώσσες είχαν πολιτικές συνδηλώσεις, υποννοούσαν διαφορετικά γειτονικά κράτη. Δεν είχε να κάνει με το αν “απειλούσαν” την ελληνική γλώσσα, αλλά με το τι είδους εξωτερική πολιτική μπορεί να προκύψει μέσα από τη χρήση τους. Άρα αυτές οι γλώσσες που υπήρχαν μέσα στο εθνικό κράτος, “φεύγαν από τη μέση”. Με τις διαλέκτους συνέβαινε το ίδιο γιατί θεωρούνταν κατώτερη ως προς το επίπεδο εκπαίδευσης».

«Οι διάλεκτοι θα σταματήσουν να υπάρχουν όταν θα πάψουν να έχουν επικοινωνιακή χρησιμότητα για τους ανθρώπους που τις χρησιμοποιούν», καταλήγει η κ. Δέλτσου:

«Αυτό δεν επηρεάζει την επίσημη ελληνική γλώσσα. Η ελληνική γλώσσα δεν είναι μία και ομογενοποιήθηκε μία συγκεκριμένη στιγμή. Όταν μιλάμε για τον θάνατος των διαλέκτων, στην ουσία μιλάμε για την κυριαρχία της εκπαίδευσης της επίσημης ελληνικής. Εφόσον, η κυριαρχία της είναι σε θεσμικό επίπεδο και έχει τα χαρακτηριστικά της κοινωνικής ανωτερότητες, τότε οι διάλεκτοι επιβιώνουν στον βαθμό που εξυπηρετούν μία καθημερινή σχέση ανάμεσα στους ανθρώπους».