Η σπουδαία ιστορία των περιστεριών – Από σύμβολο και ταχυδρόμοι πώς έγιναν «ποντίκια του ουρανού»

Το περιστέρι είναι ένα από τα πιο παρεξηγημένα πλάσματα της σύγχρονης πόλης. Εκεί που κάποτε θεωρούνταν σύμβολο ειρήνης, αγνότητας και αφοσίωσης, σήμερα αντιμετωπίζεται με απαξίωση, καθώς περιφέρεται στους δρόμους των μεγαλουπόλεων, ταΐζεται με ψίχουλα και αποκαλείται υποτιμητικά «ποντίκι του ουρανού». Ακόμα και η εικόνα ενός περιστερώνα που προηγούμενες δεκαετίες ήταν συχνή σε χωριά αλλά και σε ταράτσες πολυκατοικιών στις πόλεις, πλέον είναι σπάνια με όλο και λιγότερους να ασχολούνται με την συνήθεια της φροντίδας περιστεριών.

Πώς φτάσαμε όμως από την αποθέωση στην υποτίμηση;

Η ιστορία του περιστεριού είναι μια συναρπαστική διαδρομή που ξεκινά χιλιάδες χρόνια πριν και φέρει μέσα της την πορεία του ίδιου του ανθρώπινου πολιτισμού, όσο περίεργο και αν φαίνεται κάτι τέτοιο και  αυτό είναι που θέλουμε να αναλύσουμε σε αυτό το άρθρο σε στενή σχέση με την εξέλιξη αυτού του πανέξυπνου πτηνού.

Από την αρχαιότητα στους ουρανούς της ιστορίας

Τα περιστέρια όπως προκύπτει από την έρευνα, εξημερώθηκαν από τον άνθρωπο πριν από περίπου 5.000 χρόνια. Οι αρχαιότερες αναφορές σε εξημερωμένα περιστέρια εντοπίζονται στη Μεσοποταμία και την Αίγυπτο. Οι άνθρωποι παρατήρησαν πως το συγκεκριμένο πτηνό είχε έντονη ικανότητα προσανατολισμού και μπορούσε να επιστρέφει πάντα στο σημείο από το οποίο ξεκίνησε. Αυτή η ιδιότητα το μετέτρεψε γρήγορα σε πολύτιμο συνεργάτη. Οι Αιγύπτιοι, για παράδειγμα, χρησιμοποιούσαν περιστέρια όχι μόνο για τελετουργικούς σκοπούς, αλλά και για επικοινωνία. Εικάζεται ότι οι πρώτοι «ταχυδρομικοί» αγγελιαφόροι με φτερά χρησιμοποιούνταν για να μεταφέρουν μηνύματα στις όχθες του Νείλου. Στην Αρχαία Ελλάδα, οι Ολυμπιακοί Αγώνες συνοδεύονταν από περιστέρια που μετέφεραν τα νέα των νικητών στις πόλεις τους. Αργότερα, οι Ρωμαίοι βελτίωσαν αυτή την πρακτική και έστησαν ολόκληρο δίκτυο ταχυδρομικών περιστεριών.

Περιστέρια και θρησκεία

Η παρουσία του περιστεριού στον πολιτισμό δεν ήταν μόνο πρακτική. Στη θρησκεία, το περιστέρι απέκτησε πνευματική διάσταση. Στον Χριστιανισμό άλλωστε, το Άγιο Πνεύμα απεικονίζεται ως λευκό περιστέρι και δεν είναι τυχαίο αυτό. Επίσης, στην Παλαιά Διαθήκη, η κιβωτός του Νώε ελευθερώνει ένα περιστέρι για να δει αν τα νερά έχουν υποχωρήσει, αυτό επιστρέφει με ένα κλαδί ελιάς κι αυτή είναι η πρώτη αναφορά της ειρήνης και της ελπίδας. Αντίστοιχα, ψάχνοντας στις παραδόσεις της Μέσης Ανατολής και της Ασίας, βρίσκουμε πως τα περιστέρια συνδέονται με την αγνότητα, την ψυχή και την αιώνια αγάπη. Σε πολλές κουλτούρες λοιπόν, ένα περιστέρι θεωρείται καλός οιωνός, ακόμα και φορέας των ψυχών των νεκρών.

Τα ταχυδρομικά περιστέρια 

Καθώς η ανάγκη για ταχύτατη και ασφαλή επικοινωνία αυξανόταν, ιδιαίτερα σε εποχές πολέμου, τα περιστέρια έλαβαν αναβαθμισμένο ρόλο που αξιοποιούσε όλες τις ικανότητες του. Κατά τον Μεσαίωνα, πολλά κάστρα διατηρούσαν περιστερώνες ειδικά για τα μηνύματα που έστελναν ή λάμβαναν σε περιόδους πολιορκίας. Όμως, ήταν τον 19ο και κυρίως τον 20ό αιώνα, που η χρήση των περιστεριών ως… «ταχυδρόμους» κορυφώθηκε. Το 1850, το Reuters χρησιμοποίησε έναν στόλο από 45 περιστέρια για να στείλει ειδήσεις και τιμές μετοχών σε μια απόσταση 75 μιλίων, μεταξύ Βρυξελλών και Ααχεν, στη Γερμανία. Το ταξίδι διαρκούσε δύο ώρες και εκείνη την εποχή, ένα τρένο θα χρειαζόταν έξι ώρες για να φτάσει.Στον Α΄ και Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι στρατοί έκαναν εκτεταμένη χρήση ταχυδρομικών περιστεριών. Εκατοντάδες περιστέρια μάλιστα εκπαιδεύτηκαν για να μεταφέρουν κρίσιμα μηνύματα, ιδίως όταν οι άλλες μορφές επικοινωνίας καταστρέφονταν ή παρεμβάλλονταν. Το πιο διάσημο περιστέρι, η Cher Ami, μετέφερε σημαντικό μήνυμα κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και τιμήθηκε με μετάλλια.

Ο ήρωας Cher Ami

Ο Cher Ami (που στα γαλλικά σημαίνει «αγαπημένος φίλος») άφησε ένα τεράστιο αποτύπωμα στην ιστορία του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ήταν ένα αρσενικό ταχυδρομικό περιστέρι, προσφορά του βρετανικού στρατού στον αμερικανικό, και εκπαιδεύτηκε ειδικά από Αμερικανούς στρατιώτες για να μεταφέρει μηνύματα μέσα από τις πιο δύσκολες συνθήκες.

Τον Οκτώβριο του 1918, στη φονική μάχη του Meuse–Argonne στο Δυτικό Μέτωπο, ο Cher Ami έμελλε να γράψει τη δική του σελίδα ηρωισμού. Η 77η Μεραρχία, στην οποία ανήκε, είχε εγκλωβιστεί πίσω από τις εχθρικές γραμμές: 550 Αμερικανοί στρατιώτες παγιδευμένοι σε χαρακώματα, δίχως φαγητό, δίχως πυρομαχικά και δεχόμενοι συνεχώς πυρά από Γερμανούς —αλλά και κατά λάθος από το ίδιο τους το πυροβολικό. Οι αγγελιοφόροι δεν τα κατάφερναν· όλοι έπεφταν νεκροί από εχθρικά πυρά. Ο διοικητής, σε απόγνωση, στράφηκε στα περιστέρια. Το πρώτο μήνυμα —«Πολλοί τραυματίες, δεν μπορούμε να κάνουμε εκκένωση»— δεν έφτασε ποτέ. Ούτε και το δεύτερο, που ζητούσε ενισχύσεις. Κάθε φορά, το περιστέρι έπεφτε προτού καν απογειωθεί. Η τρίτη και τελευταία ελπίδα ήταν ο Cher Ami. Στο μικρό σωληνάκι στο πόδι του μετέφερε το μήνυμα: «Βρισκόμαστε κατά μήκος του δρόμου παράλληλα στη 276,4. Το δικό μας πυροβολικό ρίχνει κατά πάνω μας. Για όνομα του Θεού, σταματήστε το».

Μόλις απογειώθηκε, οι Γερμανοί άνοιξαν πυρ. Το περιστέρι χτυπήθηκε, έπεσε για λίγο, αλλά ξανασηκώθηκε. Μέσα σε μόλις 25 λεπτά, κάλυψε 40 χιλιόμετρα και έφτασε, βαριά τραυματισμένο, στο στρατόπεδο της μεραρχίας. Είχε τραύμα στο στήθος, είχε χάσει το ένα του μάτι, και το πόδι που κουβαλούσε το μήνυμα κρατιόταν με το ζόρι από έναν τένοντα. Αλλά το μήνυμα είχε φτάσει. Χάρη σ’ εκείνον, 194 στρατιώτες σώθηκαν. Οι γιατροί έκαναν ό, τι μπορούσαν: του αφαίρεσαν το κατεστραμμένο πόδι και του πρόσφεραν φροντίδα μέχρι να αναρρώσει όσο ήταν δυνατό. Όταν κρίθηκε έτοιμος, μεταφέρθηκε στις ΗΠΑ. Εκεί, τον υποδέχτηκαν σαν ήρωα. Η γαλλική κυβέρνηση τού απένειμε το μετάλλιο του Σταυρού του Πολέμου για εξαιρετική ανδρεία, ενώ ο Αμερικανός στρατηγός John Pershing είπε χαρακτηριστικά: «Δεν υπάρχει τίποτα αρκετό που μπορούν να κάνουν οι Ηνωμένες Πολιτείες για αυτό το περιστέρι».

Ο Cher Ami πέθανε τον Ιούνιο του 1919 από τις επιπλοκές των τραυμάτων του. Το σώμα του ταριχεύτηκε και εκτίθεται μέχρι σήμερα στο Smithsonian Institution στην Ουάσιγκτον, υπενθυμίζοντας πως, κάποιες φορές, ο μεγαλύτερος ηρωισμός μπορεί να κρύβεται στα πιο απροσδόκητα πλάσματα, αυτά που σήμερα εμείς βλέπουμε ως παράσιτο για τις πόλεις και τις γειτονιές μας.

Πότε ήρθε η παρακμή για τα περιστέρια

Ο άνθρωπος βασίστηκε σε αυτά τα πλάσματα με τρόπους σχεδόν απίστευτους για τα σημερινά δεδομένα. Μετέφεραν όχι μόνο στρατιωτικά νέα αλλά και χρηματιστηριακές πληροφορίες, ερωτικά γράμματα, ακόμη και στοιχηματικά αποτελέσματα σε ταχύρρυθμους διαγωνισμούς στο Λονδίνο και στο Παρίσι. Όμως, όπως κάθε εργαλείο του ανθρώπου, έτσι και τα περιστέρια είχαν «ημερομηνία λήξης» για το ανθρώπινο είδος και όταν έπαψε να είναι χρήσιμο, απλά παραμερίστηκε. Με την ανάπτυξη του τηλεγράφου, του τηλεφώνου και τελικά του διαδικτύου, το περιστέρι ως μέσο επικοινωνίας έγινε παρωχημένο. Οι περιστερώνες άδειασαν, οι εκπαιδευτές εξαφανίστηκαν, και τα περισσότερα περιστέρια αφέθηκαν ελεύθερα.

Έτσι, σε πολλές πόλεις του κόσμου όπου προηγουμένως ζούσαν σε οργανωμένες συνθήκες, τα περιστέρια άρχισαν να πολλαπλασιάζονται ανεξέλεγκτα. Αναζητώντας τροφή και καταφύγιο, βρήκαν καταφύγιο σε αστικά περιβάλλοντα κάνοντας κατάληψη σε σοφίτες, πάρκα, πλατείες και αγάλματα. Η ανθρώπινη εγκατάλειψη, σε συνδυασμό με την ανθεκτικότητα των περιστεριών, τα κατέστησε θα λέγαμε σε είδος «αστικού επιζώντα». Αλλά μαζί με την επιβίωσή τους ήρθε και η μεταστροφή της κοινής γνώμης γιατί άλλωστε… ό, τι δεν χρησιμεύει πια στον άνθρωπο, είναι περιττό γι’ αυτόν…

Από ήρωες σε παράσιτα  και «Ποντίκια του ουρανού»

Η έκρηξη του πληθυσμού τους σε πολλές πόλεις, μαζί με τις ακαθαρσίες και τις ζημιές που προκαλούν, τους χάρισαν τον όχι και τόσο κολακευτικό τίτλο «ποντίκια του ουρανού» όπως τα αποκαλούν πολλοί. Η φράση αποδίδεται συχνά στους Νεοϋορκέζους που έβλεπαν τα περιστέρια σαν ενοχλητικούς συγκάτοικους στα παγκάκια, τα μνημεία και τα μπαλκόνια τους αλλά όπως γίνεται πάντα, γρήγορα διαδόθηκε κι αυτή η άποψη σε όλο τον δυτικό κόσμο που λησμόνησε τις ικανότητες και την προσφορά των περιστεριών στην ανθρωπότητα.

Γρήγορα η εικόνα του περιστεριού αλλοιώθηκε. Από καθαρό, λευκό σύμβολο της αγνότητας, έγινε γκρι, βρώμικο και ανεπιθύμητο παντού. Αν και υπάρχουν ακόμα φιλόζωοι και φανατικοί εκτροφείς περιστεριών (ιδιαίτερα σε ορισμένες περιοχές της Μέσης Ανατολής και της Ασίας), οι περισσότεροι άνθρωποι σήμερα βλέπουν τα περιστέρια ως προβληματικά πτηνά που καταστρέφουν τέντες, παρτέρια και εμφανίζονται ακάλεστα εκεί που δεν τα περιμένεις, λες και ήταν πάντα έτσι ή ήταν επιλογή τους να πρέπει να επιβιώσουν σε ένα αστικό περιβάλλον όταν οι άνθρωποι απλά τα άφησαν ελεύθερα. Οργανισμοί καθαριότητας τα αντιμετωπίζουν με απωθητικά, ενώ πολλές πόλεις έχουν απαγορεύσει και το τάισμα τους. Μιλώντας μάλιστα για την Ελλάδα, τον περασμένο Ιανουάριο, εγκύκλιος του Υπουργείο Υγείας (Δ1/Γ.Π. 29082/24), αναφέρει ότι απαγορεύονται τα περιστέρια στις πόλεις, όπως επίσης απαγορεύεται και το τάισμα των περιστεριών που ζουν ελεύθερα σε πάρκα και πλατείες! «Η διατήρηση ταχυδρομικών περιστεριών απαγορεύεται εντός του αστικού ιστού και τυχόν υπάρχουσες δραστηριότητες πρέπει να απομακρύνονται άμεσα» αναφέρει σε κάποιο σημείο, ενώ παρακάτω, αναγράφεται: «Να ενημερώνουν τους πολίτες μέσω κάθε πρόσφορου μέσου ώστε να μην ταΐζουν τα περιστέρια».

Ο εγκέφαλος των περιστεριών λειτουργεί ως πυξίδα, ενώ μπορούν να λύσουν προβλήματα όπως η Τεχνητή Νοημοσύνη!

Τα περιστέρια διασχίζουν ηπείρους και επιστρέφουν στο σημείο εκκίνησης όχι από τύχη, αλλά χάρη σε ένα εντυπωσιακό εσωτερικό σύστημα πλοήγησης. Επιστήμονες στις ΗΠΑ αποκάλυψαν ότι διαθέτουν νευρώνες στον εγκέφαλό τους που λειτουργούν σαν… βιολογικό GPS, επιτρέποντάς τους να «αισθάνονται» το μαγνητικό πεδίο της Γης και να προσανατολίζονται με ακρίβεια. Η νέα αυτή ανακάλυψη έρχεται από το Ιατρικό Κολλέγιο Baylor στο Τέξας, όπου η ομάδα του βιολόγου Ντέιβιντ Ντίκμαν κατάφερε να εντοπίσει συγκεκριμένα εγκεφαλικά κύτταρα που ενεργοποιούνται ανάλογα με τις μεταβολές του μαγνητικού πεδίου. Η μελέτη δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Science και επιβεβαιώθηκε παράλληλα από το Nature.

Μέχρι πρότινος, επικρατούσε η θεωρία πως ο μαγνητικός προσανατολισμός στα πτηνά σχετίζεται με τα μάτια ή το ράμφος. Ωστόσο, τα νέα ευρήματα δείχνουν ότι κρίσιμο ρόλο παίζει το αυτί, γεγονός που υποδηλώνει πως τα πουλιά μάλλον… «ακούν» τα μαγνητικά πεδία.

Κάθε γεωγραφικό σημείο του πλανήτη αφήνει το δικό του μοναδικό «μαγνητικό αποτύπωμα» στον εγκέφαλο του περιστεριού. Έτσι, σχηματίζεται ένας εσωτερικός χάρτης με γεωγραφικό πλάτος και μήκος, επιτρέποντας στο πουλί να διακρίνει το βόρειο από το νότιο ημισφαίριο και να πλοηγείται με εντυπωσιακή ακρίβεια. Ίσως αυτό εξηγεί πώς ένα περιστέρι, απελευθερωμένο εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά από το σπίτι του, καταφέρνει να επιστρέψει διασχίζοντας βουνά και θάλασσες. Όχι χάρη στην όραση ή την όσφρηση, αλλά μέσω αυτής της «έκτης αίσθησης» που του προσφέρει ο μαγνητικός προσανατολισμός.

Από την άλλη, μια νέα μελέτη διαπίστωσε ότι ο τρόπος με τον οποίο τα περιστέρια λύνουν προβλήματα δεν διαφέρει από την τεχνητή νοημοσύνη. Στην πραγματικότητα μιλάμε για εξαιρετικά ευφυή ζώα που μπορούν να θυμούνται πρόσωπα, να βλέπουν τον κόσμο με έντονα χρώματα, να πλοηγούν σε πολύπλοκες διαδρομές, να μεταφέρουν ειδήσεις, ακόμη και να σώζουν ζωές όπως είδαμε παραπάνω.

Κατά τη διάρκεια της μελέτης, δόθηκε σε 24 περιστέρια μια ποικιλία από οπτικές εργασίες, μερικές από τις οποίες έμαθαν να κατηγοριοποιούν μέσα σε λίγες μέρες και άλλες μέσα σε λίγες εβδομάδες. Οι ερευνητές βρήκαν ενδείξεις ότι ο μηχανισμός που χρησιμοποιούσαν τα περιστέρια για να κάνουν σωστές επιλογές είναι παρόμοιος με την ίδια μέθοδο που χρησιμοποιούν τα μοντέλα τεχνητής νοημοσύνης για να κάνουν τις σωστές προβλέψεις. Για την ακρίβεια, εμφανίστηκαν μπροστά σε μια οθόνη διάφορα ερεθίσματα, όπως γραμμές διαφορετικού πλάτους, τοποθέτησης και προσανατολισμού, καθώς και τεμαχισμένοι και ομόκεντροι δακτύλιοι. Κάθε πουλί έπρεπε να ραμφίσει ένα κουμπί δεξιά ή αριστερά για να αποφασίσει σε ποια κατηγορία ανήκαν. Αν το έκαναν σωστά, έπαιρναν τροφή- αν το έκαναν λάθος, δεν είχε σνακ. Κατά τη διάρκεια των πειραμάτων, τα περιστέρια βελτίωσαν την ικανότητά τους να κάνουν σωστές επιλογές από 55% έως 95% του χρόνου, όταν επρόκειτο για κάποιες από τις απλούστερες εργασίες. Όταν τους παρουσιάστηκε μια πιο σύνθετη πρόκληση, η ακρίβειά τους αυξήθηκε από 55% σε 68%.

Σε ένα μοντέλο τεχνητής νοημοσύνης, ο κύριος στόχος είναι η αναγνώριση μοτίβων και η λήψη αποφάσεων. Τα περιστέρια, όπως δείχνουν οι έρευνες, μπορούν να κάνουν το ίδιο. Μαθαίνοντας από τις συνέπειες, όταν δεν τους δίνεται ένα σφαιρίδιο τροφής, τα περιστέρια έχουν μια αξιοσημείωτη ικανότητα να διορθώνουν τα λάθη τους. Η λειτουργία της ομοιότητας είναι επίσης εύκαιρη στα περιστέρια, χρησιμοποιώντας την ικανότητά τους να εντοπίζουν ομοιότητες μεταξύ δύο αντικειμένων.

Υπάρχει χρόνος για δεύτερη ευκαιρία;

Παρά τη γενική απαξίωση, υπάρχουν κινήσεις που προσπαθούν να επαναπροσδιορίσουν τη σχέση μας με τα περιστέρια. Ορισμένοι ακτιβιστές και επιστήμονες υπογραμμίζουν ότι αυτά τα πτηνά είναι άκακα, έξυπνα και ιδιαίτερα προσαρμοστικά. Ζητούν καλύτερη διαχείριση των πληθυσμών και όχι εξόντωση. Μουσεία, ντοκιμαντέρ και βιβλία προσπαθούν να αναδείξουν τη συμβολή τους στην ιστορία της ανθρωπότητας κι αυτό είναι σπουδαίο. Εξάλλου, δεν είναι όλα τα περιστέρια «άστεγα». Σε αγώνες ταχυδρομικών περιστεριών, χιλιάδες φανατικοί σε όλο τον κόσμο εξακολουθούν να τα εκπαιδεύουν, να τα θαυμάζουν και να τα βραβεύουν.

Στον ψηφιακό κόσμο του 21ου αιώνα, όπου η ταχύτητα του διαδικτύου θεωρείται αυτονόητη, υπάρχει το αγωνιστικό περιστέρι που μπορεί —υπό προϋποθέσεις— να κερδίσει τη μάχη της μεταφοράς δεδομένων! Σύμφωνα με την Αμερικανική Ένωση Αγωνιστικών Περιστεριών, αυτά τα εκπαιδευμένα πουλιά πετούν κατά μέσο όρο με ταχύτητα 50 χιλιομέτρων την ώρα, καλύπτοντας αποστάσεις έως και 500 χιλιόμετρα, μια απόσταση δηλαδή περίπου όσο από την Ουάσιγκτον ως τη Βοστώνη. Όταν φυσάει ούριος άνεμος, έχουν καταγραφεί περιστέρια να αγγίζουν ακόμα και τα 120 χιλιόμετρα την ώρα, διανύοντας πάνω από 1.000 χιλιόμετρα χωρίς στάση. Το εντυπωσιακό δεν είναι μόνο η φυσική τους αντοχή, αλλά το γεγονός ότι σε απομακρυσμένες αγροτικές περιοχές των ΗΠΑ, όπου οι ταχύτητες του διαδικτύου είναι απογοητευτικά χαμηλές, το περιστέρι μπορεί να αποδειχθεί… πιο γρήγορη λύση για τη μεταφορά πληροφοριών από το e-mail ή το cloud.

Και κάπως έτσι, ο πιο παραδοσιακός ταχυδρόμος της ιστορίας επιστρέφει, έστω και ειρωνικά, για να μας θυμίσει ότι η πρόοδος δεν είναι πάντα πιο γρήγορη από τα φτερά, όσο κι αν θέλουμε πια να το πιστεύουμε. Ας θυμηθούμε πριν λίγα χρόνια τον YouTuber και προγραμματιστή λογισμικού Τζεφ Γκίρλινγκ όπου έδεσε σε ένα περιστέρι δίσκους flash 3 terabytes. To αποτέλεσμα: το περιστέρι κέρδισε το διαδίκτυο!

Η ιστορία του περιστεριού τελικά είναι μια ιστορία ανθρώπινης ανάγκης, αγάπης και εγκατάλειψης. Από την κορυφή των ναών και των παλατιών στα πεζοδρόμια των πόλεων, το περιστέρι κουβαλά ένα παρελθόν γεμάτο από δόξα και προσφορά. Δεν είναι τυχαίο που αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για θεούς, στρατηγούς και ποιητές. Ίσως, το να θυμηθούμε αυτή την ιστορία να μας βοηθήσει να δούμε ξανά τα περιστέρια με άλλα μάτια. Όχι ως «ποντίκια του ουρανού», αλλά ως μικρούς επιζώντες ενός κόσμου που άλλαξε χωρίς αυτά, αλλά που εξακολουθούν να πετούν ανάμεσά μας, σαν σιωπηλοί μάρτυρες όχι της δικής τους μοίρας, αλλά της δικής μας μεταμόρφωσης κάθε φορά που παύει κάτι ή κάποιος ή κάποιο να μοιάζει χρήσιμο. Κι αν αυτό δεν λέει πολλά για την ανθρώπινη ιστορία, τότε τι άλλο θα μπορούσε να την πει καλύτερα;