Καρναβαλικές ιστορίες από την άλλη άκρη της Μεσογείου

Λέξεις-εικόνες: Αλεσσάντρο Π. Νεράντζης

 Φεστιβάλ Κορεφόκ στη Βαρκελώνη

«Δείξε μου πως διαχειρίζεσαι την ιστορία σου και θα σου πω ποιος είσαι».

Αυτό το τριήμερο το κέφι χτυπάει κόκκινο για χιλιάδες επισκέπτες και κατοίκους της Πάτρας καθώς κορυφώνονται οι εορταστικές εκδηλώσεις του διάσημου καρναβαλιού της πόλης. Αν και δεν έχω πάει στις παρελάσεις αρμάτων, φίλοι και γνωστοί που έχουν πάρει μέρος μιλάνε για μια μοναδική εμπειρία. Εμπειρία που για τους ανθρώπους που συμμετέχουν δίνει μια αίσθηση ταυτότητας μέσα από την αναβίωση μιας παραδοσιακής γιορτής, που οι ρίζες της χάνεται στη λήθη του χρόνου. Αποτελεί μέρος της λαϊκής κουλτούρας που συνεχίζει να εξελίσσεται ανανεώνοντας το ραντεβού της κάθε χρόνο τέτοια εποχή.

Πριν λίγες ημέρες, ενώ η Πάτρα γιόρταζε το καρναβάλι της, εδώ, στην άλλη άκρη της Μεσογείου, Βαρκελωνέζοι συναντήθηκαν στο δημιουργικό πολυχώρο Fabra i Coats για να παραβρεθούν στο τριήμερο Φεστιβάλ Άυλης Κληρονομιάς «Είμαστε η Λαϊκή Κουλτούρα» (Som Cultura Popular). Εμπειρογνώμονες, πανεπιστημιακοί, άνθρωποι κάθε ηλικίας συναντήθηκαν, αντάλλαξαν απόψεις πάνω στις εξελίξεις σε εθνικό και διεθνές επίπεδο σε θέματα προώθησης και ενδυνάμωσης της ιδέας της λαϊκής κουλτούρας, για ν’ αναλύσουν τις εκφράσεις της και το θεωρητικό της υπόβαθρο.

Σε μία από τις εκδηλώσεις που επισκέφτηκα, ένας ομιλητής υπογράμμισε ότι «οι εκφάνσεις του πολιτισμού σμιλεύονται από τους καθημερινούς ανθρώπους που τις ασκούν, τις ζουν, και όχι από τους θεσμούς και τους ειδικούς», υπενθυμίζοντας μας τη μοναδικότητα της άυλης κληρονομιάς, η οποία περικλείει τα πρωταρχικά στοιχεία που διαμορφώνουν τα ιδιότυπα χαρακτηριστικά ενός τόπου.

Εθνολογική κληρονομιά, άυλος πολιτισμός και λαϊκή κουλτούρα είναι συνώνυμα που αναδείχθηκαν στις δεκαετίες του ΄80 και του ΄90, όταν οι εκπρόσωποι του επονομαζόμενου «πολιτισμού της ανάπτυξης» αντιλήφθηκαν ότι σιγά-σιγά χάνεται η λαϊκή κουλτούρα στο βωμό του  μοντερνισμού. Ενώ τα Ηνωμένα Έθνη έχουν εκπονήσει νόμους σε παγκόσμιο επίπεδο για την προστασία και προαγωγή της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, παρατηρείται μια γενικευμένη άγνοια των πολιτών, πληθυσμιακών ομάδων και πολιτικών ηγεσιών ανεξαρτήτου προέλευσης πάνω σε θέματα διατήρησης σημαντικών παραδόσεων και συντήρησης αντικειμένων ιστορικής αξίας.

Κάτι που παρατηρείται σε κάθε γωνιά του πλανήτη, από την Πλατεία Αντιγονιδών στη Θεσσαλονίκη και το μοναδικό εύρημα τον Ναού της Αφροδίτης, που εδώ και χρόνια κινδυνεύει να χαντακωθεί στα θεμέλια πολυκατοικίας, μέχρι τη μακρινή Σαμαρκάνδη στο Ουζμπεκιστάν της κεντρικής Ασίας και την εικόνα που αντίκρισα σε μια αυλή κατοικίας του ιστορικού κέντρου, όταν κάτοικοι πέταξαν στα παλιοσίδερα πανέμορφα λυχνάρια αντίκες για χάρη των πιο χρηστικών πλαστικών δοχείων.

Είναι προφανές ότι η ευθύνη αυτής της κακοδιαχείρισης δεν έχει μόνο πολιτικά χαρακτηριστικά, αλλά και κοινωνικά, καθώς παρατηρείται μια έλλειψη ευαισθητοποίησης ενός μεγάλου μέρους των πολιτών. Και το ερώτημα που τίθεται είναι αν μέσα από την εκπαίδευση μπορεί να διαμορφωθεί μια πολιτιστική συνείδηση. Αν δηλαδή οι πολίτες μπορούν να διαπαιδαγωγηθούν ώστε ν΄ αντιληφθούν τη σημαντικότητα των μνημείων του τόπου τους, τα έθιμα, τις προφορικές τους παραδόσεις, τη μουσική και τους χορούς, ό,τι δηλαδή αποτελεί μέρος του παραδοσιακού, λαϊκού και λόγιου πολιτισμού.

Το made in Usa μοντέλο πολιτισμού έχει προ πολλού απλώσει τα πλοκάμια του στην παγκόσμια πλουραλιστική κληρονομιά. Κάτι που διαπίστωσα κατά τη διάρκεια ταξιδιών μου σε διάφορες χώρες τις βόρειας Αφρικής και της Ασίας. Μου φαινόταν λ.χ. αλλόκοτη η εμμονή μιας μερίδας ανθρώπων και ιδιαίτερα των νέων στο δυτικό τρόπο ζωής. Ενώ στις χώρες αυτές έχουν αναδειχθεί σημαντικοί πολιτισμοί, πολλοί άνθρωποι, επηρεασμένοι πρωτίστως από την τηλεόραση και την παγκόσμια μουσική ποπ κουλτούρα, βλέπουν σε οποιαδήποτε εκδήλωση ή αναφορά στις παραδόσεις την αποτύπωση του αναχρονιστικού, του ξεπερασμένου, του «ντεμοντέ».

Το ίδιο συμβαίνει και με τις πάμπολλες διαλέκτους στην Ιταλία, -ένα πραγματικό θησαυρό- οι οποίες είναι καταδικασμένες να εξαφανιστούν, καθώς η γλώσσα έχει ομογενοποιηθεί εξαιτίας της τηλεόρασης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τα γκρεκάνικα, τα οποία διδάσκονταν και μιλιούνταν για αιώνες στη νότια Ιταλία και άρχισαν να χάνονται όταν η τηλεόραση έγινε μέρος της καθημερινότητας στα σπίτια του Σαλέντο. Μάλιστα θεωρείται υποτιμητικό να μιλά κανείς σε διάλεκτο.

Τέτοια παραδείγματα υπάρχουν πάμπολλα. Συνεπώς είναι προφανές ότι υπάρχει κίνδυνος να εξαφανιστούν ή/και ν’ αλλοιωθούν τα ιδιαίτερα πολιτισμικά χαρακτηριστικά ή ακόμη και η ταυτότητα μιας περιοχής, με δύο λόγια ό,τι συνθέτει την κληρονομιά ενός τόπου. Το αξιοσημείωτο είναι ότι ενώ αυτή η διαδικασία αλλοίωσης έχει επισημανθεί από τη δεκαετία του ΄60, δεν υπήρξε σημαντική αντιστροφή αυτής της πορείας.   Βήματα έγιναν, αλλά ο κίνδυνος ισοπέδωσης των ιδιαίτερων πολιτισμικών χαρακτηριστικών παραμένει.

Για αυτό είναι αναγκαίο να εντατικοποιηθούν οι δράσεις σε δύο επίπεδα. Πρώτον, ν΄ ασκηθούν πιέσεις ώστε κυβερνήσεις και διεθνείς οργανισμοί να μεριμνήσουν περαιτέρω εξασφαλίζοντας κονδύλια για την προστασία της ιδιαίτερης πολιτιστικής κληρονομιάς. Δεύτερον, οι ίδιοι οι πολίτες, αυτοί που ζουν και αναδεικνύουν  τον άυλο πολιτισμό, να καταβάλουν μια συνειδητή προσπάθεια για την προστασία του. Χωρίς αυτές τις προϋποθέσεις δεν είναι δυνατή η χάραξη μιας βιώσιμης στρατηγικής.

Η πλατεία Τζέμα ελ Φνα στο Μαρακές είναι ένα από τα ωραιότερα μέρη που έχω επισκεφθεί στην ζωή μου. Αυτή η περίφημη πλατεία της ιστορικής μαροκινής πόλης ανακηρύχτηκε και συμπεριλήφθηκε στον κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ουνέσκο το 2008. Και όχι τυχαία. Μέσα στα φυσικά της όρια ένα πραγματικά συγκλονιστικό «συνοθύλευμα» παραμυθάδων, πραγματευτών, γητευτών φιδιών, ζογκλέρ με μαϊμούδες, μουσικών, γυναικών που προσφέρουν χέννα και πάγκων με τοπικά φαγητά απεικονίζουν ένα μαγευτικό κάδρο που ελάχιστα έχει αλλάξει τους τελευταίους αιώνες.

Με λίγα λόγια περιλαμβάνει όλα όσο συγκαταλέγονται στον ορισμό της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς. Ζωντανές δηλαδή εκφράσεις και παραδόσεις, τις οποίες έχουν κληρονομήσει από τους προγόνους τους και τις μεταδίδουν στους απογόνους τους, παρέχοντας μια αίσθηση ταυτότητας και συνέχειας με στόχο την προώθηση του σεβασμού της πολιτιστικής πολυμορφίας και της ανθρώπινης δημιουργικότητας.

Πλατεία Τζέμα ελ Φνα, Μαρακές.

Αναφερόμενος πάλι στη Βαρκελώνη, το συγκρότημα διαμορφωμένων πολυχώρων Fabra i Coats μου έδωσε τροφή για σκέψη για το τι θα μπορούσε να γίνει με τους εγκαταλελειμμένους Μύλους Αλλατίνη στη Θεσσαλονίκη. Ένα πολυσυζητημένο θέμα που έχει περάσει από χίλια μύρια κύματα μέσα στα χρονοβόρα γρανάζια της γραφειοκρατίας ώστε να βρεθεί λύση για την αποκατάστασή τους. Ένα αρχιτεκτονικό δείγμα βιομηχανικής κατασκευής με μοναδικά χαρακτηριστικά, το οποίο αν αποκατασταθεί και αξιοποιηθεί με βασικό άξονα την ιστορικότητά του μπορεί να μεταμορφωθεί σ΄ έναν χώρο που θα γεννά πολιτισμό, φιλοξενώντας εκκολαπτήρια δημιουργικής καινοτομίας για τους πολίτες και για μικροεπιχειρήσεις κοινωνικού χαρακτήρα. Με συναυλιακούς/εκθεσιακούς χώρους, co-working spaces, εργαστήρια εικαστικών, εκπαίδευση γραφιστικής και χώρους οπτικοακουστικών μέσων.

Art Factory Fabra i Coats

Στη Βαρκελώνη είναι εμφανής η κινητικότητα φορέων και πολιτών για τη διάδοση της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς και με κάθε ευκαιρία ο κόσμος συμμετέχει με θέρμη και ζήλο σε εκδηλώσεις και δρώμενα. Η κοινωνία των πολιτών βρίσκεται στην πρώτη γραμμή συμμετοχής στις διεργασίες καθορισμού των πολιτικών διαχείρισης των άυλων παραδόσεων. Αυτές οι παραδοσιακές γιορτές και τα φεστιβάλ διάσπαρτα σ’ όλη την Ισπανία κάνουν τους ανθρώπους περήφανους για τον τόπο τους, τονώνοντας την τοπική οικονομία και τον τουρισμό.

Όπως στην Ισπανία έχουν καταλάβει ότι το τοπικό προϊόν για την προώθηση της πολιτιστικής κληρονομιάς δεν είναι μόνο το φλαμένκο και το φαγητό παέγια, έτσι και στην Ελλάδα πρέπει να μεριμνήσουμε για την ανάδειξη μοναδικών παραδόσεων σε τοπικό και εθνικό επίπεδο, ενσωματώνοντας και ενισχύοντας συλλογικότητες και επιχειρήσεις που είναι πρόθυμες να αναδείξουν την Άυλη Πολιτιστική μας κληρονομιά.