«Μικρές υιοθεσίες»: Τα ανθρωποκεντρικά ντοκιμαντέρ του Σταύρου Ψυλλάκη

«Μικρές υιοθεσίες»: Τα ανθρωποκεντρικά ντοκιμαντέρ του Σταύρου Ψυλλάκη σε μια καλαίσθητη έκδοση-αφιέρωμα στο έργο του

της Λίνας Μυλωνάκη

ιστορικού κινηματογράφου

Δρ. Κινηματογραφικών Σπουδών ΑΠΘ

«Το να φτιάξεις μια ταινία ντοκιμαντέρ είναι μια υιοθεσία. Είναι σαν να ξυπνάς ένα πρωί και να βρίσκεις ένα μωρό έξω από την πόρτα σου. Εναπόκειται σε σένα τι θα κάνεις: θα το αγνοήσεις ή θα το υιοθετήσεις και θα του δώσεις ζωή; Μια τέτοια “υιοθεσία” συμβαίνει με τους ανθρώπους και τις ιστορίες που τυχαία, συχνά, συναντάμε στη ζωή και δημιουργούν τις ταινίες μας. Έπειτα αρχίζει η περιπέτεια. Μοιράζεστε ιστορίες εμπιστοσύνης που σιγά, σιγά οικοδομούν την ταινία. Μια αλήθεια, δική τους και δική σου. Ξέροντας καλά όμως πως κάθε φορά λέμε την αλήθεια που μπορούμε να πούμε».

Σταύρος Ψυλλάκης, σκηνοθέτης

Ένα βαθιά ανθρωποκεντρικό έργο, τα ντοκιμαντέρ του Σταύρου Ψυλλάκη, βρέθηκε στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος με αφορμή την παρουσίαση του βιβλίου- αφιερώματος στο σκηνοθέτη με τίτλο «Μικρές Υιοθεσίες», που φιλοξενήθηκε το περασμένο Σάββατο στο «Ολύμπιον», στο πλαίσιο των παράλληλων εκδηλώσεων του 19^ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης. Η πρωτοβουλία της έκδοσης ανήκει στο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου Χανίων, που τίμησε τον Κρητικό δημιουργό με ένα πλούσιο σε φωτογραφικό και αρχειακό υλικό βιβλίο, το οποίο περιλαμβάνει δεκαπέντε κείμενα από ανθρώπους του σινεμά, ειδικά γραμμένα για τη διαδρομή και το έργο του Ψυλλάκη, αποσπάσματα λόγου από έξι γνωστά ντοκιμαντέρ του, καθώς και συνεντεύξεις και κριτικές για το έργο του.

Η συγκίνηση που προκαλεί η ευαίσθητη οπτική του Ψυλλάκη ήταν παρούσα και στην εκδήλωση. Ο ίδιος ο Σταύρος Ψυλλάκης, φανερά φορτισμένος συναισθηματικά, μίλησε για τις δικές του «μικρές υιοθεσίες» και τις περιπέτειες που κρύβουν οι ιστορίες του. Ταινίες βαθιά προσωπικές όσο και υποκειμενικές, όπως παραδέχεται ο ίδιος ο Ψυλλάκης, αποποιούμενος το μύθο της αντικειμενικότητας, που συνήθως χαρακτηρίζει το ντοκιμαντέρ. Για έναν σκηνοθέτη σαν τον Ψυλλάκη, μυημένο στο ανθρωπολογικό ντοκιμαντέρ από τη μαθητεία του κοντά στο Jean Rouche, η υποκειμενικότητα ορίζει την οπτική και διαμορφώνει το πλαίσιο των ταινιών, αναδεικνύει τα θέματα και τους πρωταγωνιστές τους. Η συναισθηματική εμπλοκή του σκηνοθέτη στο έργο του γίνεται κινητήριος δύναμη, που επηρεάζει καταλυτικά τη διαδρομή του, ώστε τελικά κάθε ταινία να είναι «το δημιούργημα που δημιουργεί τον κινηματογραφιστή».

«Όσα έχω δημιουργήσει με έχουν δημιουργήσει. Δεν μπορώ να ξεχωρίσω τον εαυτό μου από όλα αυτά τα πρόσωπα. Τους έχω υιοθετήσει», ανέφερε ο Σταύρος Ψυλλάκης, που ευχαρίστησε το φεστιβάλ για την τιμητική εκδήλωση. «Οι άνθρωποι που συναντάς είναι αυτοί που δίνουν στη ζωή σου μια άλλη αξία. Είναι για μένα σαν μια δεύτερη πατρίδα που εκεί συμβαίνουν όλα. Γινόμαστε “συμπατριώτες” με τους ήρωες των ταινιών μου. Μοιραζόμαστε έντονα συναισθήματα. Όταν ξεκινούσα αυτή τη δουλειά δεν τολμούσα να δώσω στον εαυτό μου την ιδιότητα του σκηνοθέτη. Όσο περνούν τα χρόνια το λέω πιο εύκολα. Με τη δουλειά μου γεύομαι μια καινούρια διάσταση ζωής».

Με το βλέμμα στραμμένο στον άνθρωπο

Στην πολυετή κινηματογραφική πορεία του, ο Ψυλλάκης επέλεξε να αναμετρηθεί με δύσκολα θέματα, όπως η ψυχική ασθένεια (Ο άνθρωπος που ενόχλησε το σύμπαν, 2000), ο Εμφύλιος πόλεμος (Άλλος δρόμος δεν υπήρχε, 2009), ο καρκίνος (Μεταξά, ακούγοντας το χρόνο, 2012, Ολυμπία, 2015), τα οποία ωστόσο κοιτάζει κατάματα, χωρίς φόβο ή περιστροφές. Είτε πρόκειται για τους πρώην χρόνια ασθενείς του Ψυχιατρείου Χανίων είτε για τους κρυμμένους αντάρτες στα βουνά της Κρήτης είτε για τους καρκινοπαθείς γιατρούς του νοσοκομείου Μεταξά είτε για μια νεαρή καρκινοπαθή μητέρα, την Ολυμπία, ο Ψυλλάκης κινηματογραφεί με την ίδια αδιαπραγμάτευτη σταθερά: με το βλέμμα στραμμένο στον άνθρωπο. Το όφελος από την ευθύτητα της ματιάς είναι διπλό: η εμπιστοσύνη των πρωταγωνιστών απέναντι στο φακό να αφηγηθούν την ιστορία τους και το ειλικρινές ενδιαφέρον των θεατών.

«Το να μπορείς να ακούς τους ανθρώπους αποτελεί αρετή. Να κάνεις στην άκρη το εγώ σου και να δίνεις τη δυνατότητα στον άλλο να σου μιλήσει. Να δημιουργήσεις τις συνθήκες, την ασφάλεια, ώστε ο άλλος να νιώσει την ανάγκη και όχι την υποχρέωση να σκάψει βαθιά μέσα του και να φέρει στην επιφάνεια εκείνα που τον έχουν χαράξει, εκείνα που τον έχουν διαμορφώσει. […] Είναι δύσκολο να κάνεις τον κινηματογραφικό φακό φιλικό μέσο για το συνομιλητή σου, ώστε να “σου τα πει όλα”. […] Είναι Τέχνη να μιλάς με τους άλλους και όχι για τους άλλους», υπογραμμίζει στο προλογικό σημείωμα του βιβλίου «Μικρές Υιοθεσίες» ο εκδότης του και Διευθυντής του Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου Χανίων Ματθαίος Φραντζεσκάκης.

Ο σκηνοθέτης Ροβήρος Μανθούλης, γράφοντας για τον Σταύρο Ψυλλάκη, τον κατατάσσει σε έναν «από τους ελάχιστους στην Ελλάδα που γνωρίζουν τι ακριβώς σημαίνει ντοκιμαντέρ». «Το ντοκιμαντέρ μπορεί να είναι όρος αλλά δεν είναι «είδος». Είναι φτυστός ο κινηματογράφος, ο οποίος άλλοτε είναι με ηθοποιούς και άλλοτε με μη ηθοποιούς που υποδύονται τον εαυτό τους. Αυτός είναι ο κινηματογράφος που κάνει ο Ψυλλάκης. Και που ελάχιστοι τον κάνουν, έτσι όπως τον ανακήρυξε ο Βερτόφ. Και όχι μόνο στην Ελλάδα».

«Ο δρόμος του Σταύρου Ψυλλάκη είναι μόνο αυτός που κάθε φορά ξεκινάει και τελειώνει με τον άνθρωπο που έχει απέναντί του –όχι απαραίτητα στην κάμερα, αλλά σίγουρα στην ευθεία γραμμή που το βλέμμα του ενός συναντά το βλέμμα του άλλου», γράφει για τον σκηνοθέτη ο κριτικός κινηματογράφου Μανώλης Κρανάκης, περιγράφοντας την ανεπιτήδευτη ματιά και τη βιωματική τεκμηρίωση στο έργο του Ψυλλάκη.

Καθρεφτίζοντας την περιπέτεια της ανθρώπινης ύπαρξης

Για έναν γενναιόδωρο δημιουργό, που «μιλά για εκείνα που κανείς μας δεν θέλει να δει», μίλησε στην παρουσίαση της τιμητικής έκδοσης για το Σταύρο Ψυλλάκη ο καλλιτεχνικός διευθυντής του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης Ορέστης Ανδρεαδάκης. «Ο Ψυλλάκης μιλά για μια ετεροτοπία, όπως έλεγε ο Φουκώ. Ο φακός του κινηματογραφεί ψυχασθενείς, αρρώστους και ηλικιωμένους. Όλους τους αόρατους ανθρώπους που στο έργο του είναι ορατοί».

Στις σχέσεις εμπιστοσύνης του δημιουργού με τους πρωταγωνιστές του αναφέρθηκε ο Ματθαίος Φραντζεσκάκης, διευθυντής του Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου Χανίων. «Ο Ψυλλάκης χρησιμοποιεί στο κάδρο του, επίμονα και συστηματικά, ανθρώπους που οι άλλοι δεν θέλουν στις ταινίες τους. Ανθρώπους που βρίσκονται δίπλα μας και όχι στο περιθώριο. Καταφέρνει να τον εμπιστευτούν και να καταθέσουν στον φακό του τις αλήθειες τους. Το πιο σημαντικό είναι πως ακούει τους άλλους σε μια εποχή που περισσεύει ο εύκολος λόγος».

Για το Σταύρο Ψυλλάκη μίλησαν, επίσης, ο σκηνοθέτης Άγγελος Κοβότσος, ο κριτικός κινηματογράφου Στράτος Κερσανίδης και ο φίλος του, αρχιτέκτων Κωστής Μαυρακάκης. Ο Άγγελος Κοβότσος αναφέρθηκε στην ανθρωποκεντρική οπτική που συνοδεύει το έργο του Ψυλλάκη: «Όταν η ζωή είναι εκεί έξω, είμαι σίγουρος πως ο Σταύρος θα αφήσει το δομημένο πρόγραμμά του και θα τρέξει προς τη ζωή και όταν θα έχει τελειώσει η επαφή με τους ανθρώπους, θα τους έχει δει στα μάτια». Ο Στράτος Κερσανίδης αναφέρθηκε σε έναν οραματιστή σκηνοθέτη, που «κάνει καθαρό σινεμά και σέβεται τους ανθρώπους. Δημιουργεί ανθρωπολογικά ντοκιμαντέρ που εκφράζουν την περιπέτεια της ανθρώπινης ύπαρξης».

«Ο ίδιος ο Σταύρος πλησιάζει, συμμετέχει, παρατηρεί και καθρεφτίζει τη ζωή των ανθρώπων. Έχει μια έντιμη στάση απέναντί τους και εκείνοι τον εμπιστεύονται. Στο μοντάζ, τους προστατεύει αναδεικνύοντας όσα πρέπει δίχως να τους λογοκρίνει, αλλά με συναίσθηση του τι κάνει. Με συγκινεί κάθε φορά με τα ντοκιμαντέρ του», σημείωσε ο Κωστής Μαυρακάκης.

* Τα κείμενα της έκδοσης «Μικρές υιοθεσίες. Αφιέρωμα στο έργο του Σταύρου Ψυλλάκη», με τη σειρά που παρουσιάζονται, υπογράφουν οι: Μ. Φραντζεσκάκης – Ρ. Μανθούλης – Γ. Κοκκινάκος – Α. Αρδαβάνης – Β. Λέκκα – Κ.Φ. Ψυλλάκης – Μ. Κρανάκης – Τ. Λαζαράτου – Μ. Μανουσάκης – Δ. Χαρίτος – Γ. Ζουμπουλάκης – Ε. Στεφανή – Μ. Βιρβιδάκης – Ν. Γκροσδάνης – Κ. Μαυρακάκης.

Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις της Πολιτιστικής Εταιρείας Κρήτης-Πυξίδα της πόλης *