O κόσμος ζητωκραυγάζει για το τέλος της ανθρωπότητας
"Ο άνθρωπος είναι μια εφεύρεση πρόσφατη και ίσως πλησιάζει το τέλος του".
Εικόνες: Unsplash
“Ο άνθρωπος είναι μια εφεύρεση πρόσφατη και ίσως πλησιάζει το τέλος του”.
Με την παραπάνω δήλωση στο “The Order of Things” (1966), ο Γάλλος φιλόσοφος Μισέλ Φουκώ προανήγγειλε έναν νέο τρόπο σκέψης που θα μεταμόρφωνε τις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες.
Η κεντρική ιδέα του Φουκώ ήταν ότι οι τρόποι με τους οποίους αντιλαμβανόμαστε τους εαυτούς μας ως ανθρώπινα όντα δεν είναι διαχρονικοί ή φυσικοί, όσο κι αν τους θεωρούμε δεδομένους. Αντιθέτως, η σύγχρονη έννοια του «ανθρώπου» επινοήθηκε τον 18ο αιώνα με την εμφάνιση νέων τρόπων σκέψης για τη βιολογία, την κοινωνία και τη γλώσσα και τελικά θα αντικατασταθεί κι αυτή με τη σειρά της.
Όπως γράφει ο Φουκώ στην τελευταία διάσημη φράση του βιβλίου, μια μέρα «ο άνθρωπος θα διαγραφόταν, σαν ένα πρόσωπο τραβηγμένο στην άμμο στην άκρη της θάλασσας».
Η εικόνα μοιάζει απόκοσμη, αλλά ισχυρίστηκε ότι τη βρήκε ως «μια πηγή βαθιάς ανακούφισης», επειδή υπονοεί ότι οι ανθρώπινες ιδέες και θεσμοί δεν είναι σταθεροί. Μπορούν να αναδιαμορφωθούν ατελείωτα, ίσως και προς το καλύτερο. Πρόκειται για την απελευθερωτική υπόσχεση του μεταμοντερνισμού: Το πρόσωπο στην άμμο παρασύρεται, αλλά κάποιος θα έρχεται πάντα για να ζωγραφίσει μια νέα εικόνα με διαφορετικό στιλ.
Αλλά η εικόνα της ανθρωπότητας μπορεί να επανασχεδιαστεί μόνο αν υπάρχουν άνθρωποι για να το κάνουν. Ακόμη και οι πιο ριζοσπαστικοί στοχαστές του 20ού αιώνα δε μένουν μπροστά στην προοπτική της πραγματικής εξαφάνισης του Homo sapiens, που θα σήμαινε το τέλος όλων των έργων, των αξιών και των νοημάτων μας. Η ανθρωπότητα μπορεί να είναι προορισμένη να εξαφανιστεί κάποτε, αλλά σχεδόν όλοι θα συμφωνούσαν ότι η μέρα πρέπει να αναβληθεί όσο το δυνατόν περισσότερο, όπως τα περισσότερα άτομα γενικώς προσπαθούν να καθυστερήσουν το αναπόφευκτο τέλος της ζωής τους.
Τα τελευταία χρόνια, ωστόσο, μια ανόμοια ομάδα στοχαστών έχει αρχίσει να αμφισβητεί αυτή τη βασική υπόθεση. Από τις αίθουσες συνεδριάσεων της Silicon Valley μέχρι τις αγροτικές κοινότητες και τα τμήματα ακαδημαϊκής φιλοσοφίας, μια φαινομενικά ασύλληπτη ιδέα συζητείται πολύ σοβαρά: ότι επίκειται το τέλος της βασιλείας της ανθρωπότητας στη Γη και ότι αυτό πρέπει να το καλοδεχτούμε. Η εξέγερση κατά της ανθρωπότητας είναι κάτι το σχετικά νέο με αποτέλεσμα να φαίνεται περίεργο, έχει όμως ήδη εξαπλωθεί πέρα από τις παρυφές του πνευματικού κόσμου και τα επόμενα χρόνια και δεκαετίες θα μπορεί να μεταμορφώσει την πολιτική και την κοινωνία με τρόπους.
Αυτή η άποψη βρίσκει υποστήριξη από πολύ διαφορετικούς ανθρώπους: μηχανικούς και φιλοσόφους, πολιτικούς ακτιβιστές και επίδοξους ερημίτες, μυθιστοριογράφους και παλαιοντολόγους. Όχι μόνο δε βλέπουν τον εαυτό τους ως ένα ενιαίο κίνημα, αλλά σε πολλές περιπτώσεις δε θέλουν να έχουν καμία σχέση μεταξύ τους. Πράγματι, η στροφή κατά της ανθρώπινης πρωτοκαθεδρίας καθοδηγείται από δύο τρόπους σκέψης που φαίνεται να είναι αντίθετοι:
Το πρώτο είναι ο ανθρωποκαινικός αντιανθρωπισμός, εμπνευσμένος από την αποστροφή για την καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος από την ανθρωπότητα. Η ιδέα ότι δεν είμαστε συντονισμένοι με τη φύση δεν είναι καινούργια. Ήταν βασικό στοιχείο κοινωνικής κριτικής ήδη από τη Βιομηχανική Επανάσταση.
Στον 21ο αιώνα, ο ανθρωποκαινικός αντιανθρωπισμός προσφέρει μια πολύ πιο ριζική απάντηση σε μια πολύ βαθύτερη οικολογική κρίση. Λέει ότι η αυτοκαταστροφή μας είναι πλέον αναπόφευκτη και ότι πρέπει να την καλωσορίσουμε ως πρόταση που δίκαια έχουμε μεταφέρει στους εαυτούς μας. Μερικοί αντιανθρωπιστές στοχαστές προσβλέπουν στην εξαφάνιση του είδους μας, ενώ άλλοι προβλέπουν ότι ακόμα κι αν κάποιοι άνθρωποι επιζήσουν από την επερχόμενη περιβαλλοντική Αποκάλυψη, ο πολιτισμός στο σύνολό του είναι καταδικασμένος. Όπως όλα τα πραγματικά ριζοσπαστικά κινήματα, ο ανθρωποκαινικός αντιανθρωπισμός ξεκινά όχι με ένα πολιτικό πρόγραμμα αλλά με μια φιλοσοφική ιδέα. Είναι μια απόρριψη του παραδοσιακού ρόλου της ανθρωπότητας ως πρωταγωνιστή της Γης, του πιο σημαντικού όντος στη δημιουργία.
Από την άλλη ο υπερανθρωπισμός, εξυμνεί μερικά από τα πράγματα που ο αντιανθρωπισμός αποδοκιμάζει – την επιστημονική και τεχνολογική πρόοδο, την υπεροχή της λογικής. Αλλά πιστεύει ότι ο μόνος δρόμος προς τα εμπρός για την ανθρωπότητα είναι να δημιουργήσει νέες μορφές ευφυούς ζωής που δεν θα είναι πλέον Homo sapiens.
Μερικοί υπερανθρωπιστές πιστεύουν ότι η γενετική μηχανική και η νανοτεχνολογία θα μας επιτρέψουν να αλλάξουμε τον εγκέφαλο και το σώμα μας τόσο βαθιά που θα ξεφύγουμε από τους ανθρώπινους περιορισμούς όπως η θνησιμότητα και ο περιορισμός σε ένα φυσικό σώμα. Άλλοι περιμένουν, με ελπίδα ή τρόμο, την εφεύρεση της τεχνητής νοημοσύνης απείρως ανώτερης από τη δική μας. Αυτά τα όντα θα υποβιβάσουν την ανθρωπότητα στην τάξη που αποδίδουμε στα ζώα—εκτός αν αποφασίσουν ότι οι στόχοι τους εξυπηρετούνται καλύτερα εξαφανίζοντάς μας παντελώς.
Μερικές προβλέψεις και προτροπές είναι τόσο ακραίες που είναι δελεαστικό να μην τις πάρουμε στα σοβαρά, έστω και μόνο ως αμυντικό μηχανισμό.
Πάντως, η εξέγερση κατά της ανθρωπότητας είναι ένα πραγματικό και σημαντικό φαινόμενο, ακόμα κι αν είναι «απλώς» μια ιδέα και οι προβλέψεις για ένα μέλλον δίχως εμάς δεν πραγματοποιούνται ποτέ. Άλλωστε, ανεκπλήρωτες προφητείες βρίσκονται πίσω από μερικά από τα πιο σημαντικά κινήματα στην ιστορία, από τον Χριστιανισμό μέχρι τον Κομμουνισμό. Η εξέγερση κατά της ανθρωπότητας δεν είναι ακόμη ένα κίνημα τέτοιου βεληνεκούς, και μπορεί να μη γίνει ποτέ, αλλά ανήκει στην ίδια κατηγορία. Είναι μια πνευματική ανάπτυξη πρώτης τάξεως, ένας νέος τρόπος να κατανοήσουμε τη φύση και τον σκοπό της ανθρώπινης ύπαρξης.
Στην ταινία “Children of Men” του 2006, ο σκηνοθέτης Αλφόνσο Κουαρόν χρειάζεται μόλις λίγες στιγμές για να δημιουργήσει έναν κόσμο χωρίς μέλλον. Η ταινία ξεκινά από το 2027 σε ένα καφέ του Λονδίνου, όπου μέσα από ένα τηλεοπτικό ρεπορτάζ ανακοινώνεται ότι το νεότερο άτομο στη Γη σκοτώθηκε στο Μπουένος Άιρες. Ήταν 18 ετών. Το 2009, τα ανθρώπινα όντα έχασαν μυστηριωδώς την ικανότητα να κάνουν παιδιά και η ταινία αποτυπώνει μια κοινωνία που καταρρέει μπροστά στην επικείμενη εξαφάνιση. Λίγο μετά το ρεπορτάζ, το καφέ ανατινάζεται από βόμβα.
Το σενάριο της εξαφάνισης στην ταινία, βασισμένο μερικώς σε μυθιστόρημα του Άγγλου συγγραφέα P. D. James, παραμένει στη σφαίρα της επιστημονικής φαντασίας. Τουλάχιστον προς το παρόν. Αλλά τον Οκτώβριο του 2019, στο Λονδίνο ξέσπασε στην πραγματικότητα πολιτική αναταραχή όταν ακτιβιστές που συνδέονται με την ομάδα Extinction Rebellion, ή XR, απέκλεισαν τα προαστιακά τρένα σε ώρες αιχμής. Σε έναν σταθμό του μετρό, ένας διαδηλωτής σύρθηκε από την οροφή ενός τρένου και ξυλοκοπήθηκε από όχλο. Τους επόμενους μήνες, τα μέλη του XR πραγματοποίησαν μικρότερες ταραχές στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο της Χάγης, στη Wall Street της Νέας Υόρκης και στο κοινοβούλιο της Πολιτείας της Νότιας Αυστραλίας.
Η ομάδα είναι κατ’ αρχήν μη βίαιη, αλλά υιοθετεί επιθετικές τακτικές και μαζικές συλλήψεις για να σοκάρει το κοινό αναγνωρίζοντας ότι το τέλος του ανθρώπινου είδους δεν είναι απλώς κάτι που βλέπουμε στο σινεμά. Είναι μια επικείμενη απειλή που προκύπτει από την ανθρωπογενή κλιματική αλλαγή, η οποία θα μπορούσε να καταστήσει μεγάλα τμήματα του πλανήτη ακατοίκητα. Ο Roger Hallam, ένας από τους ιδρυτές του XR, χρησιμοποιεί όρους όπως “εξαφάνιση” και “γενοκτονία” για να περιγράψει την καταστροφή που προβλέπει. Ο δημοσιογράφος David Wallace- Wells στο The Uninhabitable Earth (2019) συγκέντρωσε στοιχεία για το επιχείρημα ότι η κλιματική αλλαγή «δεν είναι απλώς η μεγαλύτερη απειλή που έχει αντιμετωπίσει ποτέ η ανθρώπινη ζωή στον πλανήτη, αλλά μια απειλή εντελώς διαφορετικής κατηγορίας και κλίμακας.”
Από τα τέλη της δεκαετίας του 1940, η ανθρωπότητα ζει με τη γνώση ότι έχει τη δύναμη να αφανιστεί ανά πάσα στιγμή μέσω πυρηνικού πολέμου.
Η ανθρωπότητα κινδυνεύει όχι μόνο από τα αναγνωρισμένα κακά μας, όπως το μίσος και τη βία, αλλά και από την επιδίωξη σκοπών που συνήθως θεωρούμε καλούς και φυσικούς: ευημερία, άνεση, αύξηση του είδους μας. Πάντως, το να είσαι γόνιμος και να πολλαπλασιάζεται αρχίζει να θεωρείται από μόνο του μια μορφή δολοφονίας, επειδή κάτι τέτοιο στερεί από τις μελλοντικές γενιές και άλλα είδη αναντικατάστατους πόρους και τότε η άνθηση της ανθρωπότητας δεν μπορεί πλέον να θεωρείται απλώς καλή.
Αν συμβαίνει αυτό, τότε η ανθρωπότητα δεν μπορεί πλέον να θεωρείται μέρος της δημιουργίας ή της φύσης, όπως η επιστήμη και η θρησκεία διδάσκουν με τους διαφορετικούς τρόπους τους. Αντιθέτως, πρέπει να θεωρηθεί ως μια δύναμη που έχει σφετεριστεί και καταργήσει τη φύση, αντικαθιστώντας τη δική της θέληση για τις διαδικασίες που κάποτε φαίνονταν να ήταν η αμετάβλητη βάση της ζωής στη Γη. Αυτή η κατανόηση της θέσης της ανθρωπότητας έξω και ενάντια στη φυσική τάξη συνοψίζεται στον όρο “Ανθρωπόκαινο“, ο οποίος την τελευταία δεκαετία έχει γίνει μια από τις πιο σημαντικές έννοιες στις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες.
Ο μελετητής Jedediah Purdy προσφέρει έναν καλό ορισμό στο βιβλίο του After Nature (2015):
Το Ανθρωπόκαινο βρίσκει την πιο ακραία έκφρασή του στην παραδοχή μας ότι το γνωστό χάσμα μεταξύ των ανθρώπων και του φυσικού κόσμου δεν είναι πλέον χρήσιμο ή ακριβές. Επειδή διαμορφώνουμε τα πάντα, από την ανώτερη ατμόσφαιρα μέχρι τις βαθιές θάλασσες, δεν υπάρχει πια φύση που να ξεχωρίζει από τους ανθρώπους.
Βρίσκουμε τα δακτυλικά μας αποτυπώματα ακόμη και σε μέρη που μπορεί να φαίνονται εντελώς απρόσιτα για τον άνθρωπο – στη συσσώρευση πλαστικού στον πυθμένα του ωκεανού και τη λέπτυνση του στρώματος του όζοντος έξι μίλια πάνω από τα κεφάλια μας. Η κυριαρχία της ανθρωπότητας στον πλανήτη είναι τόσο εκτεταμένη που η ίδια η εξέλιξη πρέπει να επαναπροσδιοριστεί. Η επιβίωση του ισχυρότερου, ο βασικός μηχανισμός της φυσικής επιλογής, σημαίνει πλέον την επιβίωση αυτού που είναι πιο χρήσιμο για τον άνθρωπο.
Στο Ανθρωπόκαινο, η φύση γίνεται για πρώτη φορά αντανάκλαση της ανθρωπότητας. Το αποτέλεσμα είναι καταστροφικό, όχι μόνο πρακτικά, αλλά και πνευματικά.
*Το παραπάνω κείμενο αποτελεί απόσπασμα από το άρθρο του Αdam Kirsch που δημοσιεύτηκε στο “The Atlantic”.
Σχετικά Αρθρα