Όλα όσα δεν γνωρίζατε για την πανσέληνο από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα

Το περασμένο Σάββατο, η Θεσσαλονίκη βυθίστηκε στο ασημένιο φως της αυγουστιάτικης πανσελήνου.

Από την Παραλία μέχρι το Γεντί Κουλέ, τα βλέμματα στράφηκαν ψηλά, ενώ παρέες, ζευγάρια και μοναχικοί τύποι κατέκλυσαν κάθε διαθέσιμη γωνιά της πόλης για να απολαύσουν το πιο λαμπρό φεγγάρι του χρόνου. Κάποιοι το φωτογράφισαν, άλλοι απλώς το κοίταξαν σιωπηλά, αφήνοντας τις σκέψεις τους να ταξιδέψουν.

Η πανσέληνος, όμως, δεν είναι μόνο ένα όμορφο θέαμα του Αυγούστου· είναι ένα σύμβολο για την ιστορία, τη μυθολογία και την παράδοση. Από εργαλείο μέτρησης του χρόνου μέχρι μούσα ποιητών και ζωγράφων, η πανσέληνος επιστρέφει πάντα, κάνοντας τις νύχτες μας λίγο πιο μαγικές.

Ο πρώτος «χρονoμέτρης» του κόσμου

Μπορεί σήμερα το φεγγάρι να αποτελεί ένα ειδυλλιακό θέαμα που «στολίζει» το νυχτερινό ουρανό, όμως παλαιότερα υπήρξε πολύ περισσότερα από ένα απλό στολίδι.

Πριν εφευρεθούν τα ρολόγια και τα ημερολόγια, οι άνθρωποι κοίταζαν τον ουρανό για να μετρήσουν τον χρόνο. Ο ρυθμικός του κύκλος – από τη νέα σελήνη ως την πανσέληνο και πίσω ξανά – έγινε το πρώτο «ρολόι» της ανθρωπότητας. Οι αρχαίοι πολιτισμοί, από τους Σουμέριους και τους Βαβυλώνιους μέχρι τους Έλληνες, μετρούσαν μήνες και χρόνια σύμφωνα με την κίνηση της σελήνης, δημιουργώντας τα λεγόμενα σεληνιακά ημερολόγια. Σε αυτά, το έτος αποτελούταν από 12 σεληνιακούς μήνες, διάρκειας περίπου 29,5 ημερών ο καθένας. Αν και μικρότερο από το ηλιακό, το σεληνιακό έτος συντόνιζε τη ζωή με τις εποχές και τις γεωργικές ανάγκες, συχνά με την προσθήκη ενός επιπλέον μήνα κάθε λίγα χρόνια για να «διορθώνεται» η απόκλιση. Άλλωστε, δεν είναι τυχαίο ότι η λέξη «μήνας» προέρχεται από το αρχαιοελληνικό «μήν» που σημαίνει «φεγγάρι».

Με τον καιρό, η Σελήνη έγινε το πρώτο «ημερολόγιο» της ανθρωπότητας. Η πανσέληνος δεν ήταν απλώς ένα φωτεινό ορόσημο· ήταν σήμα για την έναρξη γιορτών, εμπορικών συναλλαγών ή γεωργικών εργασιών. Στον αρχαιοελληνικό κόσμο, για παράδειγμα, πολλές σημαντικές γιορτές – όπως τα Παναθήναια – προγραμματίζονταν βάσει της σελήνης. Το φεγγάρι, λοιπόν, δεν μέτραγε μόνο τον χρόνο αλλά ρύθμιζε τον ρυθμό της ζωής.

Το φεγγάρι μέσα από τους μύθους: Ευλογία ή δεισιδαιμονία;

Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, το φεγγάρι έχει μαγνητίσει τη φαντασία των ανθρώπων, παίρνοντας πολλές μορφές και συμβολισμούς. Στην αρχαία Αίγυπτο, το φεγγάρι συνδέθηκε με τον θεό Θωθ, τον προστάτη της σοφίας, της γραφής και του χρόνου, που θεωρούνταν πως καθοδηγούσε τους κύκλους της ζωής, ενώ για τους Μάγια, η Σελήνη ήταν θεά της γονιμότητας και της βροχής. Στην κινέζικη παράδοση, η θεά Τσανγκ Ε είναι μια μυστηριώδης μορφή που κατοικεί στη σελήνη, ενώ στην Ινδία η θεά Τσάντρα αντιπροσωπεύει τη σελήνη και θεωρείται πηγή γαλήνης και ανανέωσης.

Στην ελληνική μυθολογία, το φεγγάρι απέκτησε θεϊκή υπόσταση μέσα από τη θεά Σελήνη που οδηγώντας το ασημένιο της άρμα μέσα στη νύχτα φωτίζει τον ουρανό και μοιράζει τα όνειρα, ενώ συνδέεται και με την Εκάτη, τη θεά του Κάτω Κόσμου. Παρόμοια, σε πολλές παραδόσεις, το φεγγάρι θεωρείται φύλακας των ψυχών και συνοδοιπόρος των ανθρώπων στις μεταβάσεις της ζωής.

Ωστόσο, το φεγγάρι δεν ερμηνευόταν αποκλειστικά ως ένα θετικό σύμβολο. Οι πανσέληνοι και οι σεληνιακοί κύκλοι συνοδεύτηκαν από δεισιδαιμονίες και φόβους που έχουν επιβιώσει μέχρι σήμερα. Η πεποίθηση ότι η πανσέληνος φέρνει παράξενες συμπεριφορές, αϋπνία ή ακόμα και καταστροφές, έχει τις ρίζες της σε παραδόσεις που βλέπουν το φεγγάρι ως φορέα υπερφυσικών δυνάμεων. Στην Ευρώπη του Μεσαίωνα, για παράδειγμα, η αυξημένη παρουσία λύκων και τα αλλόκοτα φαινόμενα κατά τις πανσελήνους τροφοδότησαν ιστορίες για λυκάνθρωπους, μάγισσες και ξόρκια που «δούλευαν» μόνο υπό το φως της πανσελήνου.

Αυτή η πεποίθηση περί μεταφυσικών επιδράσεων του φεγγαριού στην ανθρώπινη συμπεριφορά αποτυπώνεται στην την ετυμολογία και το λεξιλόγιο πολλών γλωσσών. Η λέξη «lunatic» που σημαίνει «τρελός» προέρχεται από το λατινικό «luna», δηλαδή το «φεγγάρι». Επιπλέον, στην Ελλάδα ακόμη και σήμερα συχνά χρησιμοποιείται η φράση «Αυτός σεληνιάστηκε!» για να δηλώσει την ασυνήθιστη συμπεριφορά κάποιου υπό την επίδραση της πανσελήνου.

Πανσέληνος και εργασία

Πέρα από τους μύθους και τις δεισιδαιμονίες, η πανσέληνος υπήρξε για τους ανθρώπους ένας πολύτιμος, πρακτικός σύμμαχος. Στις αγροτικές κοινωνίες, το λαμπερό φεγγαρόφωτο έδινε τη δυνατότητα να συνεχιστούν οι εργασίες μετά τη δύση του ήλιου, όταν η ημέρα είχε φτάσει στα όρια της και η ζέστη γινόταν αφόρητη. Ο θερισμός, για παράδειγμα, πολλές φορές γινόταν με «φεγγαρόφωτο», ώστε να αποφευχθεί η καυτή, αποπνικτική ημέρα και να μην καταστραφεί ο καρπός.

Οι ψαράδες, μελετώντας τους σεληνιακούς κύκλους, παρατήρησαν ότι ορισμένες πανσέληνοι σχετίζονταν με φτωχότερη ψαριά, ενώ οι κτηνοτρόφοι ρύθμιζαν τις μετακινήσεις των κοπαδιών τους ανάλογα με το φως του φεγγαριού και τις αλλαγές στη συμπεριφορά των ζώων.

Αυτή η σχέση με το φεγγάρι αποτυπώνεται και στις ονομασίες που του έχουν δοθεί μέσα στους αιώνες: το «Harvest Moon» (φεγγάρι του θερισμού), το «Sturgeon Moon» (ψάρεμα του οξύρρυγχου-μουρούνας) το «Wolf Moon» (εμφάνιση λύκων) αποτελούν σημεία αναφοράς που θυμίζουν την αέναη σύνδεση του ανθρώπου με τον ουρανό.

Στην Ελλάδα, η αυγουστιάτικη πανσέληνος θεωρείται η πιο φωτεινή και «γεμάτη» του χρόνου – ίσως γιατί συμπίπτει με την πιο ανέμελη, ζεστή και γιορτινή περίοδο του καλοκαιριού, μια στιγμή που φύση και άνθρωπος απολαμβάνουν την κορύφωση του κύκλου της ζωής.

Κάθε φορά που η πανσέληνος υψώνεται στον ουρανό δημιουργείται μια σιωπηλή γέφυρα που ενώνει γενιές και πολιτισμούς. Είναι το ίδιο φεγγάρι που είδαν οι αρχαίοι να φωτίζει τα Παναθήναια, που ενέπνευσε μύθους για θεούς και μάγισσες, που οδήγησε ψαράδες και γεωργούς, που έκανε ερωτευμένους να ξαγρυπνούν. Η πανσέληνος του περασμένου Σαββάτου ήταν απλώς ένα ακόμη κεφάλαιο σε αυτή την ατελείωτη ιστορία. Και όσο το φεγγάρι συνεχίζει να φωτίζει τις καλοκαιρινές μας νύχτες, θα μας θυμίζει ότι, μέσα στις αλλαγές του κόσμου, υπάρχουν κάποια φώτα που δεν σβήνουν ποτέ.