Ονόματα, ζώα, φυτά και …άβαταρ αφηγούνται την ιστορία τους

Πόσοι από τους χρήστες του facebook, που έσπευσαν να δημιουργήσουν το δικό τους προσωποποιημένο άβαταρ ή bitmoji, για να εκφράσουν την προσωπικότητά τους, γνωρίζουν ότι δεν ακολούθησαν την τελευταία λέξη της μόδας των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, αλλά …τον Βίσνου, μία από τις σημαντικότερες μορφές θεότητας του ινδουϊσμού, ο οποίος είχε πολλές αβατάρες;

«Avatara» στα σανσκριτικά σημαίνει την «ενσάρκωση θεού», όπου «συχνά ο Βίσνου λατρεύεται σε μία από τις ενσαρκώσεις του και κατά κανόνα ως Κρίσνα ή Ράμα», ενώ «λατρεύοντας ο πιστός μια αβατάρα του θεού, πιστεύει ότι έρχεται σε εγγύτερη κοινωνία με τον ίδιο τον θεό».

Στις θετικές επιστήμες οι αβελιανές ομάδες πήραν την ονομασία τους από τον Νορβηγό μαθηματικό Νιλς Χένρικ Άμπελ. Πόσοι, όμως, γνωρίζουν πως ο «αβελιανός» ή «αβελίτης» ή «αβελόνιος» ή «αβελουΐτης» αναφέρεται στα μέλη χριστιανικής εγκρατιτικής αίρεσης – τέλη του 3ου αιώνα – στον Ιππώνα της Βόρειας Αφρικής, τα οποία απείχαν απόλυτα από τις συζυγικές σχέσεις για τον φόβο μετάδοσης του προπατορικού αμαρτήματος;

Το «αγαθοξόρκι» είναι ένα ξόρκι για καλό σκοπό, σε σύγκριση με το «γαμοξόρκι», η «αγαπολογία» είναι ωραία αλλά κενά λόγια αγάπης, όταν «αγγελεύει» κανείς μοιάζει στην εμφάνιση ή στα αισθήματα με άγγελο κι όταν «αγγελεύεται» βλέπει ενώπιόν του τον άγγελο του θανάτου, ενώ ο «αγγελοβαρεμένος» είναι κάποιος που πέθανε ή είναι ετοιμοθάνατος, «αγγελοκρουσμένος».

Καθώς ο αναγνώστης πιάνει στα χέρια του τον βαρύ και ογκώδη τόμο του λεξικού «Άγια και Βέβηλα της Νέας Ελληνικής» και ξεκινά να ξεφυλλίζει τις 950 σελίδες του, ήδη από την πρώτη σελίδα του «Α» μετρά εντυπωσιασμένος πόσα λήμματα δεν έχει συναντήσει ξανά σε κείμενα και αντιλαμβάνεται πως κρατά ένα εγκυκλοπαιδικό έργο πολύ ευρύτερο από ό,τι μαρτυρά ο «προβοκατόρικος» τίτλος του.

Η επιστημονική εργασία μιας εικοσαετίας του ομότιμου καθηγητή Κλασικής Φιλολογίας του ΑΠΘ Ιωάννη Στεφανή, πρόκειται να κυκλοφορήσει σε λίγες μέρες από το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Το Ερμηνευτικό Λεξικό Θρησκευτικής Ορολογίας, σύμφωνα με τον συγγραφέα του, «αποτελεί ένα εργαλείο για την κατανόηση και χρήση θρησκευτικών, αντιθρησκευτικών και θρησκευτικοφανών λέξεων της σύγχρονης γλώσσας μας».

«Τα 39 είδη και σχήματα των σταυρών»

Το Λεξικό «Άγια και Βέβηλα της Νέας Ελληνικής», όπως επισημαίνει ο καθηγητής Στεφανής στην εισαγωγή του, «απευθύνεται κυρίως σε φοιτητές και μαθητές και στους δασκάλους τους, σε γλωσσολόγους, δημοσιογράφους, μεταφραστές, ιεροσπουδαστές και νέους κληρικούς», όμως, η αλήθεια είναι ότι μπορεί να αγκαλιάσει όλο το ελληνικό κοινό, που ενδιαφέρεται να δει πώς η εκκλησιαστική παράδοση επηρέασε τη γλώσσα και εντέλει τη ζωή. Και αυτό γιατί το Λεξικό δεν είναι μόνο θεολογικό ή θρησκειολογικό.

Στα περισσότερα από 15.000 λήμματά του περιλαμβάνει κάθε είδους λέξη που έχει οποιαδήποτε σχέση με κάποιο θρησκευτικό όρο: ονόματα φυτών (π.χ. «αγγελική», «δαιμοναριά», «θεόβρωμα»), ζώων («διαβολόψαρο», «εωψάλτρια», «θαλασσοσταυρός»), αντικειμένων («αγιολίθαρο», «δακτύλιος», «σημαντήρι»), εθίμων («αγερμός», «βαγιοχτύπημα», «θυμιαστικό»), συνηθειών ή δραστηριοτήτων («αθλώ», «ακαρέκλιαστα»). Και, βέβαια, λήμματα όπως «άγιος», «ιερός», «Παναγία», «παπάς», «Χριστός» έχουν έκταση μοναδική, πλουσιότατη ανάλυση και πλήθος παραδειγμάτων και αναφορών. Δεν λείπουν μάλιστα από το Λεξικό λέξεις διαλεκτικές, από διάφορα μέρη της Ελλάδας, που δείχνουν τοπικά έθιμα και συνήθειες.

Χαρακτηριστικό δείγμα της εμπεριστατωμένης μελέτης του καθηγητή σχετικά με το τι αντιπροσωπεύει κάθε λέξη στις πολιτισμικές παραδόσεις στις οποίες αναφέρεται, αποτελεί το λήμμα «σταυρός». Μαθαίνει, λοιπόν, κανείς, σε ειδικό σχόλιο, πόσα είδη σταυρών υπάρχουν με βάση το σχήμα τους ή/και τη χρήση τους: Αγίου Ανδρέα ή ανδρεανός ή χιαστός ή χιωτός, Αγίου Αντωνίου ή αρχαϊκός ή ταυόμορφος, Αγίου Γεωργίου ή αγγλικός, Αγίου Πατρικίου ή ιρλανδικός, Αγίου Πέτρου, αγκυλωτός ή επικαμπής ή κυρτός, αγκυρωτός ή αγκιστρωτός, αιγυπτιακός ή κοπτικός ή Άνκα, ανθεμωτός, ανισοσκελής, βυζαντινός ή πατριαρχικός ή αρχιεπισκοπικός ή διπλός ή διπλοσταυρός ή της Αναστάσεως, του Γολγοθά, δισχιδής ή διχαλωτός, ελληνικός, ιεροσολυμιτικός ή της Ιερουσαλήμ ή σταυροφορικός, ιουδαϊκός, ισοκέραιος ή ισόκερος ή ισοσκελής, καθολικός, καρδιναλικός, κελτικός, κλαδωτός, λατινικός, της Λωραίνης, της Μάλτας, οφιοειδής, παπικός ή τριπλός, πενταπλούς, πολυκέραιος, ραβδωτός, της Ρόδου, ροδόσταυρος, ρωσικός, σλαβικός, της Σκωτίας ή σκωτικός, σύνθετος, σφηνοειδής, τριφυλλοειδής ή τριφυλλόμοφος, φυλλοφόρος, φυλλώδης κτλ. κτλ.

«Υλικό από κείμενα 420 συγγραφέων και λογοτεχνών»

Το Λεξικό βασίζεται σε κείμενα, της δημοτικής και της καθαρεύουσας, 250 συγγραφέων – θεολογικά, επιστημονικά, εκλαϊκευτικά κτλ. – και 170 λογοτεχνών. Κάθε λήμμα, εκτός από το ερμήνευμα ή τα ερμηνεύματα, περιλαμβάνει πλούσια παραδείγματα από τη νεοελληνική γραμματεία, συνώνυμα, αντίθετα, ετυμολογικά συγγενείς και νοηματικά συναφείς λέξεις, παροιμίες, εκφράσεις, φράσεις και πραγματολογικά σχόλια, και, όταν χρειάζεται, την ετυμολογία.

«Ο συγγραφέας, με μοναδική μεθοδικότητα και απίστευτο μεράκι, συνδυασμένα με άριστη γνώση του χώρου και αυστηρή επιστημοσύνη, έχει αποδελτιώσει εκατοντάδες κείμενα Νεοελλήνων λογοτεχνών, συγγραφέων, θεολόγων κτλ. – προφανώς μιλάμε για κείμενα κάθε είδους περιεχομένου και όχι μόνο θρησκευτικού», δηλώνει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο διευθυντής του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών, αναπληρωτής καθηγητής Ιστορικής Γλωσσολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας του ΑΠΘ, Γιώργος Παπαναστασίου.

«Το προϊόν ενός σχεδόν εικοσαετούς μόχθου του Γιάννη Στεφανή θα είναι μέσα στον Ιούνιο διαθέσιμο στον καθένα που θέλει να γνωρίσει όχι μόνο την ορολογία που χρησιμοποιούν οι Έλληνες στον θρησκευτικό τους βίο αλλά και τον τρόπο με τον οποίο η ζωή των Ελλήνων, σε πολλές της εκφάνσεις, ζυμώθηκε με τη χριστιανική παράδοση», προσθέτει.

«Τιμή στον ευεργέτη Μ. Τριανταφυλλίδη»

«Συντάσσω τη διαθήκη μου με σκοπό να χρησιμέψει η μικρή περιουσία μου και μετά το θάνατό μου για να συνεχιστεί το έργο που θεωρώ από τα πιο απαραίτητα για την καλλιέργεια του εθνικού μας πολιτισμού και την πνευματική πρόοδο του λαού μας. […] Θέλω να ωφεληθούν κάπως από την περιουσία μου τα Ελληνόπουλα, γιατί αυτά βασανίζονται και ζημιώνουν από τη γλωσσική ακαταστασία που βασιλεύει στην παιδεία και στη ζωή μας». Με αυτά τα λόγια ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης αιτιολογεί, στη διαθήκη που συνέταξε τον Μάιο του 1956, την απόφασή του να κληροδοτήσει την περιουσία του στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, για να δημιουργηθεί το Ίδρυμα που φέρει το όνομά του.

Ο ίδιος ορίζει ότι σκοπός του Ινστιτούτου είναι «η επιστημονική καλλιέργεια και η προαγωγή της δημοτικής γλώσσας και της νεοελληνικής φιλολογίας, καθώς και η προαγωγή της παιδείας του ελληνικού λαού με κάθε πρόσφορο μέσο, και ειδικότερα με την έκδοση βιβλίων […]». Το Πανεπιστήμιο αποδέχθηκε την κληρονομία υπό τους όρους της διαθήκης, η οποία μεταξύ άλλων ορίζει ότι το Ινστιτούτο λειτουργεί ως «Παράρτημα και συμπλήρωμα της Φιλοσοφικής Σχολής».

«Το “Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής” που εκδόθηκε το 1998 από το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών του ΑΠΘ επηρέασε καθοριστικά τη σημερινή νεοελληνική λεξικογραφική πραγματικότητα. Βρίσκεται σήμερα σε χιλιάδες σπίτια και βιβλιοθήκες ανθρώπων που αγαπούν την νεοελληνική γλώσσα, ενώ είναι ανοικτά προσβάσιμο από όλον τον κόσμο μέσω της διαδικτυακής πύλης του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας. Αποδεικνύει πώς το ΑΠΘ τιμά τους ευεργέτες του με ακαδημαϊκότητα, αδιάκοπη εργασία και συνεργασία, προσήλωση στην αριστεία. Συνεχίζουμε να πορευόμαστε με συνέπεια. Το λεξικό “Άγια και Βέβηλα της Νέας Ελληνικής”, ως αποτέλεσμα επιστημονικής εργασίας είκοσι ετών, υπογραμμίζει τη διαρκή δέσμευση του Πανεπιστημίου και του Ινστιτούτου για τη διάδοση της γλώσσας μας», δηλώνει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο πρύτανης του ΑΠΘ καθηγητής Νίκος Παπαϊώαννου. Γνωστοποιεί, δε, πως σύντομα ένας ακόμη τόμος λεξικού, «ένα σημαντικότατο έργο- παρακαταθήκη για την κατανόηση και διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας, θα αποτελέσει το επόμενο εκδοτικό γεγονός από το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών του ΑΠΘ».

ΠΗΓΗ: ΑΠΕ ΜΠΕ /Σμαρώ Αβραμίδου