Πώς το διάβασμα έγινε… αγγαρεία;
Οι συνέπειες μιας γενιάς χωρίς βιβλία
Το διάβασμα φαίνεται να βρίσκεται σε βαθιά κρίση, με τα ποσοστά να μειώνονται δραματικά σε όλες τις ηλικιακές ομάδες και χώρες. Πολλαπλές μελέτες σε διάφορες χώρες φαίνεται να δείχνουν το ίδιο. Οι ενήλικες διαβάζουν λιγότερο. Τα παιδιά διαβάζουν λιγότερο. Οι έφηβοι διαβάζουν πολύ λιγότερο. Τα ποσοστά ανάγνωσης είναι χαμηλότερα στα φτωχότερα παιδιά — ένα φαινόμενο γνωστό ως «χάσμα ανάγνωσης» — αλλά η πτώση αφορά όλους, παντού.
Σύμφωνα με άρθρο του Economist, ένα πείραμα σε δύο αμερικανικά πανεπιστήμια αποκάλυψε το μέγεθος του προβλήματος: φοιτητές λογοτεχνίας, που κλήθηκαν να διαβάσουν τις πρώτες παραγράφους του Bleak House του Κάρολου Ντίκενς, δεν μπόρεσαν να κατανοήσουν βασικές έννοιες και μεταφορές, ενώ κάποιοι παρερμήνευσαν ακόμη και λέξεις του απλού λεξιλογίου. Το πρόβλημα, σύμφωνα με το περιοδικό, δεν είναι τόσο η έλλειψη φιλολογικής καλλιέργειας, όσο οι σημαντικές αδυναμίες βασικής κατανόησης κειμένου.
Η κρίση αυτή δεν περιορίζεται στην πανεπιστημιακή κοινότητα. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη, το ποσοστό όσων διαβάζουν για ευχαρίστηση έχει μειωθεί κατά δύο πέμπτα μέσα σε δύο δεκαετίες, ενώ στη Βρετανία η εταιρεία δημοσκοπήσεων YouGov διαπίστωσε ότι το 40% των πολιτών δεν διάβασε ούτε άκουσε κανένα βιβλίο το 2024. Ακόμη και οι φοιτητές, σύμφωνα με πανεπιστημιακούς, δυσκολεύονται να ολοκληρώσουν ένα μυθιστόρημα σε τρεις εβδομάδες, ενώ οι καθηγητές αναγκάζονται να μειώνουν συνεχώς την ύλη λόγω της αδυναμίας συγκέντρωσης των νέων.
Η απλοποίηση «λαβώνει» τη λογοτεχνία
Ίσως αυτό που συμβαίνει σήμερα να είναι πράγματι νέο. Δεν είναι μόνο ότι οι άνθρωποι διαβάζουν λιγότερο, αν και το κάνουν – αλλάζει και η υφή των όσων διαβάζονται. Ανάλυση best sellers του περιοδικού, δείχνει ότι οι προτάσεις έχουν μικρύνει σχεδόν κατά ένα τρίτο σε σχέση με τη δεκαετία του 1930. Η σύγκριση ανάμεσα στον βικτωριανό συγγραφέα Τζον Ράσκιν και στα σημερινά εκδοτικά «φαινόμενα» είναι αποκαλυπτική: από περίτεχνες και πολυσύνθετες προτάσεις εκατοντάδων λέξεων, φτάσαμε σε απλές φράσεις λίγων λέξεων και εύκολα αφομοιώσιμες συμβουλές.
Παρότι ιστορικά υπήρχαν πάντα ανησυχίες για την παρακμή της ανάγνωσης, σήμερα το φαινόμενο παίρνει διαφορετική διάσταση. Δεν είναι μόνο οι περισπασμοί των κινητών τηλεφώνων και του διαδικτύου, αλλά και η ίδια η απουσία διάθεσης για ανάγνωση. Σε αντίθεση με τη βικτωριανή εποχή, όπου εργάτες και βοσκοί αποταμίευαν για να αγοράσουν βιβλία ή αντάλλασσαν τόμους στα χωριά τους, σήμερα η ανάγνωση θεωρείται από πολλούς «βαρετή» ή «αγγαρεία».
Ανοίξτε το βικτωριανό best seller Modern Painters του Τζον Ράσκιν και θα δείτε ότι η πρώτη του πρόταση έχει 153 λέξεις. Περιέχει αυστηρή συμβουλή να μην εμπιστεύεστε τη «λανθασμένη γνώμη» του κοινού και περιλαμβάνει υπότιτλο που γράφει: «Η κοινή γνώμη δεν είναι κριτήριο αριστείας». Ανοίξτε το σημερινό non-fiction best seller του Amazon, The Let Them Theory της Μέλ Ρόμπινς, και θα βρείτε ότι η πρώτη του πρόταση έχει μόλις 19 λέξεις. Ένας υπότιτλος γράφει «Πώς άλλαξα τη ζωή μου». Ανάμεσα στις συμβουλές του περιλαμβάνεται ότι, για να κάνετε πράγματα, πρέπει να μετράτε αντίστροφα όπως η NASA σε εκτόξευση πυραύλου, επειδή «Μόλις ξεκινήσεις την αντίστροφη μέτρηση, 5-4-3-2-1, δεν υπάρχει επιστροφή».
Τα smartphones κατηγορούνται για την πτώση της ανάγνωσης — και σίγουρα οι περισπασμοί έχουν αυξηθεί. Αλλά το διάβασμα πάντα ήταν κόπος. «Ένα μεγάλο βιβλίο», είπε ο αρχαίος Έλληνας ποιητής Καλλίμαχος, «είναι ένα μεγάλο κακό». Ιδίως μετά το μεσημεριανό. Κάθεσαι να διαβάσεις, κι έπειτα, όπως σημείωσε ένας συγγραφέας, ο ήλιος μπαίνει από το παράθυρο, η μέρα μοιάζει «να έχει 50 ώρες», ο αναγνώστης «τρίβει τα μάτια του» και τελικά βάζει το βιβλίο «κάτω από το κεφάλι του και… αποκοιμιέται». Δεδομένου ότι αυτός ο αναγνώστης ήταν ένας ασκητής μοναχός του 4ου αιώνα, ο Ευάγριος Ποντικός, μάλλον δεν τον αποσπούσε το Ιnstagram.
Λογοτεχνική παιδεία και πολιτική συνείδηση
Οι συνέπειες δεν περιορίζονται στην προσωπική καλλιέργεια. Η λογοτεχνική παιδεία συνδέεται ιστορικά με την πολιτική συνείδηση και με την ποιότητα του δημόσιου λόγου. Η ανάδυση της αθηναϊκής δημοκρατίας τον 5ο αιώνα π.Χ., όπως υπενθυμίζουν οι μελετητές, στηρίχθηκε σε ένα επίπεδο βασικού αλφαβητισμού. Αντιστρόφως, η πτώση της αναγνωστικής ικανότητας στις μέρες μας αντανακλάται στη συρρίκνωση και απλοποίηση πολιτικών ομιλιών. Στη Βρετανία, οι κοινοβουλευτικές παρεμβάσεις έχουν μειωθεί κατά ένα τρίτο σε διάρκεια μέσα σε μια δεκαετία, ενώ στις ΗΠΑ η ανάλυση εναρκτήριων προεδρικών λόγων δείχνει σαφή πτώση της γλωσσικής πολυπλοκότητας — από το επίπεδο των σπουδών του Τζορτζ Ουάσινγκτον, μέχρι την απλότητα του λόγου του Ντόναλντ Τραμπ.
Σήμερα αυτός ο ζήλος για προσωπική πρόοδο έχει μειωθεί. Μερικοί κατηγορούν το υψηλό κόστος των βιβλίων και το κλείσιμο βιβλιοθηκών – όμως τα βιβλία ποτέ δεν ήταν φθηνότερα. Στη ρωμαϊκή εποχή, ένα βιβλίο κόστιζε τρία τέταρτα μιας καμήλας (δηλαδή πολύ). Στη βικτωριανή εποχή, ένα αντίτυπο του Childe Harold’s Pilgrimage του Λόρδου Μπάιρον κόστιζε σε έναν εργάτη μισό εβδομαδιαίο μισθό. Κι όμως, στο τέλος του 18ου αιώνα, τα ποσοστά αλφαβητισμού μεταξύ των αυτοδίδακτων Σκωτσέζων ήταν από τα υψηλότερα στον κόσμο. Σήμερα το Childe Harold’s Pilgrimage είναι δωρεάν στο Kindle και πολλά άλλα βιβλία κοστίζουν λιγότερο από έναν καφέ. Κι όμως, τα ποσοστά ανάγνωσης συνεχίζουν να πέφτουν.
Η απλοποίηση αυτή μπορεί να διευκολύνει την πρόσβαση σε ευρύτερο κοινό, αλλά, όπως προειδοποιούν ειδικοί, η απώλεια της ικανότητας κατανόησης σύνθετης πρόζας συνεπάγεται και την απώλεια της ικανότητας διαχείρισης σύνθετων ιδεών, αποχρώσεων και αντιφάσεων. Η πτώση της ανάγνωσης δεν αφορά μόνο τις συνήθειες ελεύθερου χρόνου αλλά και τη δημοκρατική συμμετοχή. Όταν το μήνυμα περιορίζεται σε 280 χαρακτήρες, χάνεται σταδιακά η δυνατότητα για κριτικό διάλογο και τεκμηριωμένη επιχειρηματολογία. Αν η ανάγνωση πάψει να αποτελεί μέσο αυτοβελτίωσης και πηγή χαράς, τότε —όπως παρατηρεί το Economist— τα πράγματα θα δείχνουν πραγματικά «ζοφερά».
Πηγή: in.gr
