Προσοχή στην προσοχή μας

Λέξεις: Άρης Παπαγιαννόπουλος

“Κάλιο να σου βγει το μάτι παρά το όνομα” λέει η λαϊκή σοφία και ως συνήθως δεν πέφτει έξω. 

Γιατί όμως να ισχύει κάτι τέτοιο, τόσο μοιραία; Γιατί ακόμα κι αν ένας άνθρωπος καταφέρει να καταβάλλει μεγάλες προσπάθειες και να αλλάξει συμπεριφορά, ο περίγυρός του δεν πρόκειται πρακτικά να το αναγνωρίσει; Πράγματι όλοι έχουμε να αναφέρουμε καταστάσεις όπου δεν παρατηρήσαμε ενώ έπρεπε τις αλλαγές στον συνεργάτη, τον φίλο, τον σύντροφό μας κλπ,. Πολλές φορές άλλοτε, βλέπουμε ένα κατάστημα να ξενοικιάζεται και να μένει άδειο και ούτε καν θυμόμαστε τι πουλούσε μέχρι πρότινος, παρόλο που μπορεί να περνούσαμε κάθε μέρα από μπροστά του. Γιατί συμβαίνει αυτό;

Η απάντηση είναι εν μέρει εξελικτική. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος, λειτουργεί πρακτικά σε δύο καταστάσεις. Στην πρώτη από αυτές βρίσκεται κατά κάποιο τρόπο στον αυτόματο πιλότο όπου οι περισσότερες λειτουργίες του γίνονται μηχανικά από μνήμης. Στην δεύτερη, ο εγκέφαλος βρίσκεται σε κατάσταση ενεργούς προσοχής και συγκεντρώνεται να μάθει κάτι νέο ή να βιώσει κάτι με τις αισθήσεις του, όπως πχ όταν ακούει ένα νέο μουσικό έργο κλπ.

Το πρόβλημα ξεκινάει από το γεγονός ότι δεν μπορούμε να βρισκόμαστε για όσο θέλουμε στη δεύτερη και πιο δημιουργική κατάσταση και να έχουμε όση προσοχή απαιτείται εκεί. Σε κάποιον που το ακούει για πρώτη φορά, αυτό μπορεί να φανεί περίεργο. Μα πως δεν έχω όση προσοχή θέλω; Θα αναρωτηθεί. Απλά δεν με ενδιέφερε να προσέξω τι πουλούσε το κατάστημα που έκλεισε. Αυτές και άλλες δικαιολογίες προβάλλουν συνεχώς μπροστά μας για να δικαιολογήσουμε την αδυναμία μας. 

Όμως η πικρή αλήθεια είναι ότι δεν έχουμε όση προσοχή θέλουμε. Κανείς από εμάς. Το πλήθος των εντυπώσεων που μπορούμε να επεξεργαστούμε συνειδητά είναι πεπερασμένο για κάθε μέρα. Μάλιστα, δεν είναι μόνο πεπερασμένο, αλλά είναι και ελάχιστο σε σχέση τουλάχιστον με τα ερεθίσματα που προσλαμβάνουμε. Είμαστε λοιπόν αναγκασμένοι να κάνουμε επιλογές στο τι θα επεξεργαστούμε και τι θα αποθηκεύσουμε στο υποσυνείδητό μας ανεπεξέργαστο. Κάθε νέα πληροφορία που ζητά προσοχή, δαπανά μέρος από αυτό το ημερήσιο απόθεμα προσοχής. Η αγγλική έκφραση pay attention μας ψιθυρίζει με τον τρόπο της αυτή την γνώση, αλλά χωρίς αυτό το πλαίσιο που τώρα περιγράφουμε, δεν μπορούσε να γίνει αντιληπτό γιατί πρέπει κάτι να το “πληρώσουμε με προσοχή”. Διότι πράγματι η προσοχή είναι σαν ένας κουμπαράς. Κάθε πρωί είναι γεμάτος με μονάδες προσοχής, ας τα ονομάσουμε χάριν της σημερινής παρουσίασης με “προσοχόνια”. Κάθε στιγμή της ημέρας ξοδεύουμε προσοχόνια. Σε κάθε νεύμα, σε κάθε τηλεφώνημα, στη δουλειά σε κάθε εργασία που επιτελούμε, στις ερωτήσεις που απαντούμε, στο τι θα φάμε, στο κάθε blink που κάνει το νέο μας smartphone κλπ. Είναι πρακτικά απεριόριστες οι καθημερινές απαιτήσεις σε προσοχόνια, ειδικά στον σύγχρονο τρόπο ζωής και στην απαιτητική καθημερινότητα.

Έτσι λοιπόν, πολλά πράγματα που απαιτούν την προσοχή μας αλλά που τα έχουμε επεξεργαστεί πρωτογενώς κάποια στιγμή στο παρελθόν, αποφεύγουμε τώρα να τα μελετήσουμε εκ νέου σοβαρά, θεωρώντας ότι δεν υπάρχει λόγος να δαπανήσουμε πολύτιμα προσοχόνια για κάτι που ήδη ξέρουμε, όπως ακριβώς δεν θα πληρώναμε το ίδιο εύκολα κάποια χρήματα για να δούμε μια παράσταση που την έχουμε ήδη παρακολουθήσει κάποια στιγμή στο παρελθόν. O ανθρώπινος εγκέφαλος συνεπώς, για λόγους οικονομίας, επέλεξε να λειτουργεί από μνήμης για το μεγαλύτερο μέρος των λειτουργιών του μέσα στην μέρα και να δαπανά προσοχόνια μόνο όταν κρίνει ότι αυτό είναι απαραίτητο.

Ας δοκιμάσουμε τώρα να παρομοιάσουμε τον ανθρώπινο εγκέφαλο με το smartphone που αναφέραμε λίγο πριν. Κάθε βράδυ βάζουμε το κινητό μας στην πρίζα και το πρωί το παίρνουμε έτοιμο στο 100% της φόρτισής του και ξεκινάμε τη μέρα μας. Προοδευτικά η μπαταρία του λιγοστεύει και μερικές φορές δεν φτάνει ούτε μέχρι το βράδυ. Η κάθε φορτωμένη εφαρμογή του, είτε χρήσιμη είτε άχρηστη, απομυζά την μπαταρία αλλά και την υπολογιστική ισχύ του τηλεφώνου και δεν το αφήνει να λειτουργήσει όπως πρέπει.  `Αν μάλιστα το κινητό μας γεράσει λίγο παραπάνω, η μπαταρία του δεν έχει πλέον και την ίδια αντοχή και θέλει είτε πιο συχνά φόρτιση, είτε να σβήσουμε άχρηστες εφαρμογές.

Αυτό όμως που στα κινητά ονομάζεται εφαρμογές και κάθε μια σβήνει με 2-3 κουμπιά, στον άνθρωπο είναι πιο πολύπλοκο και δεν σβήνει τόσο εύκολα. Είμαστε φορτωμένοι με έγνοιες και σκοτούρες για την επιβίωση, αγωνία για το μέλλον των παιδιών μας, για τα γεγονότα που μας τρομάζουν καθημερινά από τη βιομηχανία φόβου, κουβαλούμε μνήμες από το παρελθόν, αρνητικά συναισθήματα για καταστάσεις που δεν υπάρχουν πλέον, επαναλαμβάνουμε διάφορους εσωτερικούς διαλόγους προς άλλους, εφευρίσκουμε δικαιολογίες που κατευνάζουν την συνείδησή μας για τις  εκάστοτε πλημμελείς επιλογές μας, κλπ.  Το κάθε τι από όλα αυτά που διενεργούνται αθόρυβα μέσα μας, δαπανά προσοχή όμως και έτσι φτάνουμε να είμαστε συνεχώς εξαντλημένοι, ακόμα και το πρωί ενίοτε. Πολλές φορές μάλιστα, προκειμένου να ανταπεξέλθουμε στις καθημερινές μέριμνες (θα μπορούσε η λέξη να προέρχεται από το μερίδιο και το μνα που θα δικαιολογούσε την έννοια του μεριδίου πληρωμής, όπως το pay attention πχ παρόλο που οι φιλόλογοι θα ανατρέξουν στην έτοιμη πληροφορία για το έτυμον της λέξης και θα διαφωνήσουν), αναγκαζόμαστε να δανειστούμε μερίδια προσοχής από άλλα ταμεία του οργανισμού μας που προορίζονται ενδεχομένως για ευγενέστερους από την επιβίωση σκοπούς, συχνά βέβαια αποφεύγοντας τελικά να επιστρέψουμε και το δάνειό μας, με ότι επιπτώσεις μπορεί να έχει αυτό στην υγεία μας,, σωματικά, συναισθηματικά και διανοητικά. Λίγο λίγο όμως η εσωτερική μας κατάσταση πλησιάζει σε κάτι που μοιάζει με χρεωκοπία. Οι απαιτήσεις σε προσοχόνια για τις εσωτερικές μέριμνες που συσσωρεύσαμε είναι τόσο μεγάλες, που δεν περισσεύει καθόλου φρέσκια προσοχή για τα νέα γεγονότα. Ούτε μια νέα μουσική μας συγκινεί, ούτε ένα όμορφο ποίημα, ούτε ο ερχομός της άνοιξης, ούτε καν ένα παιδικό χαμόγελο σε ορισμένες περιπτώσεις.

Αν λοιπόν θέλουμε να τελειώνουμε την ημέρα μας χωρίς εξάντληση και δάνεια, αν θέλουμε να ζούμε την κάθε μέρα μας με ζωντάνια και όχι με ξεθωριασμένες μνήμες από παλιά δεδομένα, αν θέλουμε να ξανανιώσουμε την χαρά των μικρών παιδιών και να βρούμε έστω μέρος από την παιδική ξεγνοιασιά,  η λογική του έξυπνου κινητού είναι ένα καλό παράδειγμα να ακολουθήσουμε:

Σβήνουμε συνεπώς όλες τις περιττές εφαρμογές από μέσα μας, φροντίζουμε να φορτίζουμε την μπαταρία μας συχνότερα, και επενδύουμε έξυπνα την προσοχή μας, εκεί που αξίζει.