«Σμιλεύοντας το χρόνο» του Αντρέι Ταρκόφσκι

Λέξεις: Αγγέλα Μάντζιου

ΑΝΤΡΕΪ ΤΑΡΚΟΦΣΚΙ Σμιλεύοντας το χρόνο Μετάφραση: Σεραφείμ Βελέντζας Εκδόσεις Νεφέλη

Ο Ρώσος σκηνοθέτης Αντρέι Ταρκόφσκι (1932-1986), στο βιβλίο του, «Σμιλεύοντας το χρόνο», καταγράφει τις σκέψεις και τους προβληματισμούς του, σχετικά με την τέχνη του κινηματογράφου, τον ρόλο του δημιουργού, την απήχηση, το αποτύπωμα και την αξία του καλλιτεχνικού έργου στην ροή του χρόνου.

Το βιβλίο αποτελεί μια παρακαταθήκη στοχασμών, ανάλυσης των κινήτρων, του χρέους, της ανάγκης του καλλιτέχνη για δημιουργία, επικοινωνία και πνευματική ολοκλήρωση.

Αναμοχλεύοντας αισθήματα και διαθέσεις, ψηλαφώντας τις ιδέες που γέννησαν τις ταινίες του, περιγράφοντας τις συνθήκες και τις διάφορες δυσκολίες, ο σκηνοθέτης- στοχαστής, εκθέτει τις προσωπικές του απόψεις και εκφράζει την ανησυχία του δημιουργού για τον χαρακτήρα, την αισθητική και την αλήθεια του καλλιτεχνικού έργου. Οι σκέψεις του ολοκληρώνονται επεξηγώντας κάποια σημεία της τεχνικής, των μέσων και των υλικών της κινηματογραφικής τέχνης, φέρνοντας παραδείγματα από σκηνές και πρόσωπα, εξετάζοντας τις ιδιαιτερότητες και μελετώντας επί μέρους στοιχεία που χρωματίζουν την ατμόσφαιρα σε διάφορες εμβληματικές ταινίες του.

Παράλληλα, μέσα από αναφορές στην λογοτεχνία, την ζωγραφική, την μουσική, την ποίηση, την φιλοσοφία, την πολιτική και την θρησκεία, αναδύεται το όραμά του για την ζωή και γενικεύονται οι απόψεις του για την τέχνη, τον χρόνο, την οπτική του καλλιτέχνη- δημιουργού στον σύγχρονο κόσμο.

Εξομολογητικό, με μια μεταφυσική θέρμη στον στοχαστικό του τόνο, το βιβλίο εστιάζει στο προσωπικό στοιχείο της ελευθερίας που οδηγεί στην ανάπτυξη-αποτύπωση των σκέψεων, των βιωμάτων, των αναμνήσεων, του εσωτερικού κόσμου ενός καλλιτέχνη, ώστε να αναδεικνύεται αβίαστα το πνεύμα, η αλήθεια του δημιουργού, η μοναδικότητα του ύφους του. Για να στηρίξει την θέση αυτή, ο συγγραφέας, φέρνει πολλά παραδείγματα δημιουργών από διάφορες μορφές τέχνης, κυρίως όμως από τον χώρο του κινηματογράφου, αναφερόμενος στους Ντοβζένκο, Μπουνιουέλ, Κουροσάβα, Μιζογκούτσι, Παρατζάνοφ, Αϊζενστάιν, Μπέργκμαν, Γκοντάρ, Μπρεσόν, Κασαβέτη, Φελίνι, Αντονιόνι, αποτιμώντας το ιδιαίτερο στίγμα του καθενός.

Το βιβλίο γράφεται τμηματικά και αποσπασματικά, όπως εξηγεί ο σκηνοθέτης, ανάμεσα στα γυρίσματα των διαφόρων ταινιών του: θέλοντας να απαντήσει σε προσωπικά ερωτήματα που τίθενται κάθε φορά που συλλαμβάνει, προσεγγίζει, διαχειρίζεται, μορφοποιεί ή επεξεργάζεται το υλικό και άυλο αποτύπωμα μιας σκέψης, μιας ιδέας, μιας εικόνας, ενός βιώματος, διαδικασία από την αρχή μέχρι την ολοκλήρωση μιας ταινίας.

Θέλοντας παράλληλα να δώσει επεξηγηματικές διευκρινήσεις σε επισημάνσεις θεατών, σε σχόλια κριτικής -αποδοκιμασίας ή επιδοκιμασίας- των ταινιών του, ο σκηνοθέτης, αναλύει την ιδιότυπη σχέση επικοινωνίας που αναπτύσσεται ανάμεσα στον δημιουργό με το κοινό- παραλήπτη του έργου -θεατή, κριτικό ή εκπρόσωπο της εξουσίας-, σχέση αποδοχής, πολλές φορές απόρριψης, παρανόησης και διαστρέβλωσης.

Το βιβλίο περιλαμβάνει Σημείωμα και Σημειώσεις του μεταφραστή και εισαγωγή και επίλογο του συγγραφέα. Απαρτίζεται από οκτώ κεφάλαια με τίτλους: Το ξεκίνημα, Τέχνη, δίψα για το ιδεώδες, Αποτυπωμένος χρόνος, Ο προορισμός του κινηματογράφου, Η κινηματογραφική εικόνα, Ο δημιουργός ζητά κοινό, Η ευθύνη του καλλιτέχνη, Μετά τη «Νοσταλγία». Τέλος, στο βιβλίο, παρατίθενται κάποιες χαρακτηριστικές ασπρόμαυρες φωτογραφίες ηθοποιών από σκηνές των ταινιών και εικόνες επικαίρων της εποχής, καθώς και κάποια ποιήματα, κυρίως του Αρσένι Ταρκόφσκι, πατέρα του σκηνοθέτη, ενσωματωμένα παραμυθητικά σε ταινίες του.

Η έννοια της νοσταλγίας, χαρακτηριστικό στοιχείο της ρώσικης ψυχής κατά τον σκηνοθέτη, διαπερνά τις σκέψεις και διαποτίζει την ενέργεια των πλάνων με εκείνη την αίσθηση της λεπταίσθητης παρατήρησης του εαυτού και του κόσμου, στην έκφραση διαχρονικών αισθημάτων- αληθειών όπως η πίστη, η θυσία, η ανάμνηση, ο χρόνος, η ζωή, τα όνειρα, η ύπαρξη, αποκαλύπτοντας έναν ανήσυχο καλλιτέχνη και στοχαστή δημιουργό, έναν οραματικό σκηνοθέτη-ποιητή, συνθέτη αινιγματικών, ονειρώδικων, μυστικιστικών, απτών, προσωπικών-οικουμενικών αντικατοπτρισμών.

[Αντρέι Ταρκόφσκι: σπούδασε στο Κρατικό Ινστιτούτο Κινηματογραφίας της Μόσχας, με καθηγητή τον Μιχαήλ Ρομ. Η πρώτη του ταινία μεγάλου μήκους, «Τα παιδικά χρόνια του Ιβάν» (1962), κέρδισε το Χρυσό Λιοντάρι στο φεστιβάλ Βενετίας. Το 1982-1983 πραγματοποίησε για πρώτη φορά γυρίσματα εκτός Ρωσίας, στην Τοσκάνη της Ιταλίας, για τις ανάγκες της ταινίας «Νοσταλγία» και στη συνέχεια εγκαταστάθηκε στην Ιταλία και αργότερα στη Γαλλία. Η τελευταία του ταινία, «Θυσία», γυρίστηκε στη Σουηδία το 1986, κερδίζοντας τέσσερα βραβεία στις Κάννες. Πέθανε την ίδια χρονιά στην Γαλλία.

Ταινίες: Ο οδοστρωτήρας και το βιολί (Katok i skripka, 1960) Τα παιδικά χρόνια του Ιβάν (Ivanovo detstvo, 1962) Αντρέι Ρουμπλιόφ (Andrei Rublyov, 1969) Σολάρις (Solyaris, 1972) Ο Καθρέφτης (Zerkalo, 1975) Στάλκερ (Stalker, 1979) Tempo di viaggio (1983) – τηλεπαραγωγή Νοσταλγία (Nostalghia, 1983) Θυσία (Offret, 1986).

Ο Αποτυπωμένος Χρόνος, (ο τίτλος του βιβλίου στο πρωτότυπο), μεταφράστηκε από το ρωσικό χειρόγραφο και εκδόθηκε πρώτη φορά στα Γερμανικά το 1986. Αργότερα κυκλοφόρησε η αγγλική μετάφραση, με τίτλο,” Sculpting in Time “. Η ελληνική μετάφραση έγινε από την αγγλική έκδοση.] (Σημειώσεις του Μεταφραστή – Wikipedia).

Αποσπάσματα: «Το βιβλίο Σμιλεύοντας το χρόνο του Αντρέι Ταρκόφσκι αποτελεί πνευματική αυτοβιογραφία εν τω γίγνεσθαι». (Σημείωση του μεταφραστή στον πρόλογο).

«Στον κινηματογράφο εκφραζόμαστε σμιλεύοντας το χρόνο!» σελ. 167

«Η τέχνη είναι ερωτική εξομολόγηση -η συνειδητοποίηση της εξάρτησής μας από τον άλλο. Ομολογία πίστεως. Πράξη ασύνειδη που αντανακλά ωστόσο το αληθινό νόημα της ζωής -αγάπη και θυσία». Σελ. 309

«Αρκεί να κοιτάξουμε προσεχτικά τα αριστουργήματα της τέχνης, εισχωρώντας στη ζωογόνο και μυστηριακή δύναμή τους, και θα δούμε καθαρά το διφορούμενο και μαζί ιερό νόημά τους». Σελ. 73

«Η καλλιτεχνική δημιουργία είναι ζωντανή διαδικασία και απαιτεί ικανότητες για άμεση παρατήρηση του συνεχώς μεταβαλλόμενου, αεικίνητου υλικού κόσμου. Ο ζωγράφος με τα χρώματα, ο συγγραφέας με τις λέξεις και ο συνθέτης με τους ήχους αναλαμβάνουν έναν αδυσώπητο, φθοροποιό αγώνα, για να υποτάξουν το υλικό στο οποίο βασίζεται η δουλειά τους». Σελ. 129

« Η εικόνα γίνεται γνήσια κινηματογραφική όταν, μεταξύ άλλων, όχι μόνο ζει μες στο χρόνο, μα και ο χρόνος ζει μέσα σ’ αυτήν, μέσα σε κάθε κάδρο». Σελ.94

«Η κινηματογραφική εικόνα γεννιέται στο γύρισμα και υπάρχει μέσα στο κάδρο, σε κάθε καρέ. Επομένως, κατά το γύρισμα, με απασχολεί η πορεία του χρόνου στο κάδρο, συγκεντρώνομαι στην αναπαραγωγή και καταγραφή του χρόνου. Το μοντάζ ενώνει πλάνα που είναι ήδη γεμάτα χρόνο, και οργανώνει την ενιαία, ζωντανή δομή που ενυπάρχει στην ταινία· και ο χρόνος που πάλλεται στα αιμοφόρα αγγεία της ταινίας, ζωντανεύοντάς την, έχει ποικίλη ρυθμική πίεση. (…). Ένα κάδρο αρκεί για να αποδείξει αν ο σκηνοθέτης, με την επιλογή του και την καταγραφή του υλικού, έχει ταλέντο, αν είναι προικισμένος με κινηματογραφική όραση». Σελ. 159

«Σχεδόν ποτέ δεν ξέρω εκ των προτέρων ποιους ηθοποιούς θα χρησιμοποιήσω -με μόνη εξαίρεση τον Σολονίτσιν, όσο ζούσε· έπαιξε σε όλες τις ταινίες μου, και η εκτίμησή μου γι’ αυτόν άγγιζε τη δεισιδαιμονία». Σελ. 203

«Ο αληθινός καλλιτέχνης υπηρετεί πάντοτε την αθανασία, παλεύοντας να απαθανατίσει τον κόσμο και τον άνθρωπο μες στον κόσμο». Σελ. 230

«Για την πνευματική εμπειρία ενός ανθρώπου αυτό που συνέβη χτες μπορεί να σημαίνει το ίδιο με εκείνο που συνέβη στην ανθρωπότητα εκατό χρόνια πριν… Σε όλες μου τις ταινίες απέδιδα μεγάλη σημασία σ’ ό,τι έχει σχέση με τις ρίζες μας: δεσμοί με το οικογενειακό περιβάλλον, την παιδική ηλικία, τον τόπο, τη Γη. Πάντοτε θεωρούσα σημαντικό να δείξω ότι εγώ προσωπικά ανήκω σε μια συγκεκριμένη παράδοση, παιδεία, κύκλο ανθρώπων, ιδέες». Σελ. 265

«Κλήρος του καλλιτέχνη είναι να αποδεχτεί ότι αποτελεί δημιούργημα της εποχής του και των ανθρώπων ανάμεσα στους οποίους ζει. Όπως λέει ο Πάστερνακ:

Ξαγρύπνα, καλλιτέχνη, ξαγρύπνα, μην παραδίνεσαι στον ύπνο… Όμηρος της αιωνιότητας είσαι και δεσμώτης του χρόνου». Σελ. 249-250

«Ελευθερία σημαίνει ότι μαθαίνεις να έχεις απαιτήσεις μόνο από τον εαυτό σου, όχι από τη ζωή ή από τους άλλους, και ξέρεις να δίνεις: ελευθερία σημαίνει θυσία εν ονόματι της αγάπης». Σελ. 249

«Η ελευθερία δεν είναι κάτι που ενσωματώνεται στη ζωή ενός ανθρώπου μια για πάντα· πρέπει να την κατακτά κανείς συνεχώς, με σθεναρή ηθική προσπάθεια». Σελ. 305

«…Χρειάζομαι την αθανασία μου μόνο για να κυλάει το αίμα μου από γενιά σε γενιά». (ΖΩΗ, ΖΩΗ Αρσένι Ταρκόφσκι) Σελ. 197

«Δεν χρειάζονται πολλά για να αρέσει η τέχνη σε κάποιον: ψυχή ευαίσθητη, λεπτή, ευσυγκίνητη, ανοιχτή στο καλό και το ωραίο, ικανή για αυθόρμητη αισθητική εμπειρία». Σελ. 235

«Νομίζω ότι ο λόγος για τον οποίο πηγαίνει κανείς στον κινηματογράφο είναι ο χρόνος –χρόνος χαμένος, σπαταλημένος ή προσδοκώμενος. Πηγαίνει κανείς στον κινηματογράφο για ζωντανή εμπειρία, γιατί ο κινηματογράφος, αντίθετα από τις άλλες τέχνες, διευρύνει, μεγαλώνει και πυκνώνει την εμπειρία, αλλά και την επεκτείνει σημαντικά. Αυτή είναι και η δύναμη του κινηματογράφου· οι “σταρ”, η πλοκή του έργου και η διασκέδαση δεν έχουν καμιά σχέση μαζί του». Σελ. 87

«Τα άσπρα λουλούδια, που δίνουν την εντύπωση χιονισμένου χωραφιού, έμειναν στη μνήμη μου σαν μια από τις πιο χαρακτηριστικές και ουσιαστικές λεπτομέρειες της παιδικής μου ηλικίας». Σελ. 183

«Ο Καθρέφτης είναι μεταξύ άλλων η ιστορία του σπιτιού όπου πέρασε τα παιδικά του χρόνια ο αφηγητής, η ιστορία του αγροκτήματος όπου γεννήθηκε, εκεί που έζησαν οι γονείς του». Σελ.182

«Όταν ξεκίνησα τον Καθρέφτη ανακάλυψα ότι σκεφτόμουν συνέχεια πως, αν κάνεις σοβαρά τη δουλειά σου, τότε μια ταινία δεν είναι απλώς το επόμενο βήμα στη σταδιοδρομία σου, παρά μια πράξη που θα επηρεάσει όλη σου τη ζωή». Σελ. 183 «Τελικά, θα ‘θελα να εκμυστηρευτώ στον αναγνώστη ότι το μόνο που δημιούργησε ποτέ η ανθρωπότητα με πνεύμα αυταπάρνησης είναι η καλλιτεχνική εικόνα –και θέλω να με πιστέψει. Ίσως το νόημα κάθε ανθρώπινης δραστηριότητας να βρίσκεται στην καλλιτεχνική συνείδηση, στην άσκοπη και ανιδιοτελή καλλιτεχνική πράξη». Σελ. 311-312

«Η Νοσταλγία ανήκει πια στο παρελθόν. Όταν ξεκινούσα το γύρισμα, ούτε μου πέρασε ποτέ από το μυαλό ότι πολύ σύντομα η δική μου, η πολύ συγκεκριμένη και προσωπική νοσταλγία θα κυρίευε την ψυχή μου για πάντα». Σελ. 294

«Σκοπός της τέχνης είναι να ετοιμάσει τον άνθρωπο για το θάνατο, να οργώσει και να καλλιεργήσει την ψυχή του, κάνοντάς τη να στραφεί στο καλό. Όταν μας συγκινήσει ένα αριστούργημα, αρχίζουμε να ακούμε το ίδιο κάλεσμα της αλήθειας που ώθησε και τον καλλιτέχνη στη δημιουργική του πράξη». Σελ. 61