Τα Κόκκινα έθιμα της Μεγάλης Πέμπτης

Κείμενο/Έρευνα: Χριστίνα Καραδήμου

Φωτογραφίες: Γιάννης Τζιμπρές

Με αφορμή την καταγραφή του εθίμου του κόκκινου υφάσματος στα μπαλκόνια των κατοίκων της Θεσσαλονίκης μέσα από το φακό του Γιάννη Τζιμπρέ, θα αναφερθούμε στα «Κόκκινα έθιμα» της Μεγάλης Πέμπτης.

Τον Εσπερινό οι πιστοί συγκεντρώνονται στους ναούς για να παρακολουθήσουν την ανάγνωση των 12 Ευαγγελίων. Την ίδια μέρα όμως ξεκινούν από το πρωί στα νοικοκυριά ξεκινούν οι προετοιμασίες για τον εορτασμό της Ανάστασης. Οι γυναίκες ζυμώνουν τις κουλούρες της Λαμπρής με διάφορα μυρωδικά και τις στολίζουν με ξηρούς καρπούς και στολίδια από ζυμάρι. Τα ονόματά τους ποικίλλουν ανάλογα με το σχήμα που τους δίνουν. Έτσι, συναντάμε ονόματα όπως λαζαράκια, κουζουνάκια, κοφίνια, καλαθάκια, κ.α. Πολλές μάλιστα τοποθετούν στη μέση κι ένα κόκκινο αβγό (βυζαντινή συνήθεια).

Κι επειδή Πάσχα δίχως κόκκινα αβγά δεν γίνεται, αξίζει να αναφερθούμε και σε αυτό το εθιμοτυπικό. Το αβγό άλλωστε συμβολίζει την (ανα)γέννηση. Γι’ αυτό η Μεγάλη Πέμπτη ονομάζεται αλλιώς και Κόκκινη Πέμπτη ή Κόκκινη Πέφτη ή Κοκκινοπέφτη. Σε αρκετές περιοχές διαφέρει ο τρόπος βαφής των αυγών αλλά ακόμα και ο αριθμός τους. Για παράδειγμα, με ένα κόκκινο ξύλο που ονομάζεται «βάρτζι» τα βάφουν κόκκινα και με φύλλα αμυγδαλιάς τα βάφουν κίτρινα, ενώ αλλού χρησιμοποιούν το νερό από βρασμένα φύλλα κρεμμυδιών για το κόκκινο χρώμα.

Οι χριστιανοί της Σινώπης βάφουν τόσα κόκκινα αβγά όσα είναι τα άτομα μέσα στο σπίτι κι ένα για την Παναγία και τα πηγαίνουν την Μεγάλη Πέμπτη στην εκκλησία για να διαβαστούν. Έπειτα τα βάζουν κάτω από την Αγία Τράπεζα και τα αφήνουν εκεί μέχρι την Ανάσταση. Τα αβγά αυτά θεωρούνται ευαγγελισμένα γι’ αυτό κι όταν τα επιστρέφουν στο σπίτι, κρατούν τα τσόφλια τους και τα τοποθετούν σε ρίζες δέντρων, στο μπαχτσέ αλλά και στα χωράφια τους (στη Δυτική Μακεδονία) καθώς πιστεύουν ότι το αβγό περιέχει ζωική δύναμη μέσα του που αρκεί ευεργετική δύναμη σε φυτά, ζώα και ανθρώπους. Το πρώτο αβγό που θα βαφτεί κόκκινο τοποθετείται στο εικονοστάσι του σπιτιού και θεωρείται πως αποκτά θεραπευτικές ιδιότητες. Το περσινό αβγό της Παναγίας που ήταν τοποθετημένο εκεί το ρίχνουν στο νερό.

Υπάρχουν και μερικές δεισιδαιμονίες που σχετίζονται με το βάψιμο των αβγών όπως για παράδειγμα το δοχείο όπου βάφουν τα αβγά που πρέπει να είναι καινούριο, το γεγονός ότι οι νοικοκυρές δεν πρέπει να κάνουν άλλες δουλειές εκείνη τη μέρα, ούτε και να πετάνε τη βαφή.

Το κόκκινο χρώμα των αβγών συμβολίζει για τους περισσότερους το κόκκινο αίμα του Χριστού, όμως για άλλους εκφράζει τη χαρά που φέρει μαζί της η Ανάσταση και ταυτόχρονα αποτρέπει κάθε κακό. Υπάρχουν κι άλλοι που εικάζουν πως το γεγονός ότι βάφουμε κόκκινα αλλά και χρωματιστά τα αβγά για εορταστικούς σκοπούς είναι ένα έθιμο με ρίζες στην Κίνα ήδη από τον 5^ο αιώνα. Άλλοι θεωρούν πως το έθιμο ξεκίνησε από την Αίγυπτο. Αργότερα εντοπίστηκε και στη χριστιανική αλλά και μωαμεθανική θρησκεία, ενώ θεωρείται πως τα κόκκινα αβγά του Πάσχα διαδόθηκαν και συνδέθηκαν με τα έθιμα κάθε λαού από την Ευρώπη μέχρι την Ασία μέσω ενός αρχαίου εθιμοτυπικού των Καλανδών.

Παρόμοια συνήθεια με το βάψιμο των κόκκινων αβγών του Πάσχα είναι και τα κόκκινα υφάσματα που κρεμάνε οι νοικοκυρές την Κόκκινη Πέμπτη από τα παράθυρα ή τα μπαλκόνια των σπιτιών τους. Για παράδειγμα, στη Μεσημβρία Ευξείνου Πόντου βάφανε τα αβγά και βουτούσαν ένα πανί στο νερό της βαφής. Αφού βαφόταν κόκκινο το κρεμούσαν στο παράθυρο για 40 μέρες και το χρησιμοποιούσαν για όλα τα πράγματα. Το ονόμαζαν «κοκκινοπεφτιάτικο». Στην Κίο (αρχαία μικρασιατική πόλη) η νοικοκυρά σηκωνόταν τα χαράματα της Μεγάλης Πέμπτης και κρεμούσε σε κάποιο ανατολικό παράθυρο το κόκκινο πανί για να το δει ο ήλιος. Στην Καστοριά το έθιμο διαφοροποιείται καθώς απλώνουν στα παράθυρα κόκκινες βελέντζες και κόκκινα μαντίλια. Στις Μέτρες Θράκης τα παιδιά φτιάχνουν ένα ομοίωμα του Ιούδα και γυρνούν από σπίτι σε σπίτι ζητώντας καψίδια. Κάθε νοικοκυρά λοιπόν δίνει από ένα κλαδί αμπέλου ή λινάτσα ή έστω χύνει λίγο πετρέλαιο πάνω στο ομοίωμα, το οποίο καίνε την Μεγάλη Παρασκευή στον Επιτάφιο. Με το που ξημερώσει κρεμούν ένα κόκκινο πανί σε παράθυρο του σπιτιού για να το δει ο ήλιος. Και στη Θράκη πάντως την Κόκκινη Πέμπτη αλλά και τις επόμενες δυο Πέμπτες σε ακολουθία δεν πλένουν ούτε απλώνουν ρούχα, επειδή θεωρούν πως καταστρέφονται τα αμπέλια και η σοδειά τους.

Σημείωμα Γιάννη Τζιμπρέ: Η φωτογράφιση ξεκίνησε όταν έχοντας τα ερεθίσματα από τη μητέρα μου μετά από τα αβγά που έβαφε τα γυάλιζε με ένα πανί κι αυτό το κρεμούσε στο μπαλκόνι. Μεγαλώνοντας, αυτή η εικόνα μου ‘χε μείνει. Κάποια στιγμή αργότερα, παρατηρώντας αυτό το έθιμο ότι είχε μεταλλαχθεί πλέον από το κόκκινο ύφασμα σε διάφορα κόκκινα αντικείμενα άρχισα να τριγυρνάω στην πόλη για μια φορά τον χρόνο, σε μια μέρα, για πέντε ώρες. Έτσι λοιπόν κατέγραψα οτιδήποτε κόκκινο έβλεπα στα μπαλκόνια. Αυτή τη Μεγάλη Πέμπτη σηκώστε τα μάτια σας και κοιτάξτε στα μπαλκόνια, θα δείτε ότι υπάρχουν αυτά τα κόκκινα σημεία αναφοράς.

Υ.Γ. Οι πληροφορίες για τα περισσότερα έθιμα που αναγράφονται μέσα στο άρθρο αντλήθηκαν από το βιβλίο του Μερακλή Γ. Μιχαήλ, «Ελληνική Λαογραφία, Κοινωνική συγκρότηση, Ήθη και Έθιμα, Λαϊκή Τέχνη», εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα 2004