Τα παραμύθια της Μικράς Ασίας: Αποθησαυρίζονται ιστορικά τεκμήρια του Ελληνισμού

Σημαντικά ιστορικά και λαογραφικά τεκμήρια του Ελληνισμού της Μικράς Ασίας αποθησαυρίζονται. Με αφορμή την εκατονταετηρίδα από τη Μικρασιατική Καταστροφή, το Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη προχωρά στην ψηφιοποίηση ολόκληρης της σειράς των Μικρασιατικών Χρονικών, που εκδίδει από το 1938 η Ένωση Σμυρναίων, μεγάλο μέρος της οποίας φυλάσσεται στην Ιστορική Βιβλιοθήκη του Ιδρύματος.

Το έργο υλοποιείται σε συνεργασία με την Ένωση Σμυρναίων, ενώ το υλικό στο σύνολό του θα είναι σύντομα διαθέσιμο δωρεάν μέσα από την ειδική ιστοσελίδα των ψηφιακών αρχείων του Ιδρύματος. «Στη βιβλιοθήκη μας θησαυρίζονται αρκετοί τόμοι των Μικρασιατικών Χρονικών. Όσοι λείπουν συμπληρώνονται από την Ένωση Σμυρναίων, στη βιβλιοθήκη της οποίας βρίσκεται το σύνολο του περιοδικού. Ο πρόεδρος της Ένωσης κ. Γ. Αρχοντάκης υπήρξε πολύ γενναιόδωρος ως προς αυτό. Άλλωστε είναι εκείνη που εκδίδει την περιοδική αυτή έκδοση για τη Μικρά Ασία από το 1938. Κι αυτό είναι το πολύ μεγάλο ενδιαφέρον. Τα Μικρασιατικά Χρονικά ξεκινούν να κυκλοφορούν 16 χρόνια μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Προκύπτει δηλαδή η ανάγκη να δημιουργηθεί ένα αρχείο, μια δεξαμενή της Μικρασιατικής κουλτούρας, όχι απαραίτητα μόνο της Σμύρνης –και το τονίζω αυτό γιατί συνήθως οι περισσότεροι ιστορικοί μένουμε στη Σμύρνη και χάνουμε λίγο τη συνολική εικόνα της υπόλοιπης Μικράς Ασίας. Τα Μικρασιατικά Χρονικά έρχονται να καλύψουν μια τέτοια ανάγκη, είναι η πρώτη συστηματική προσπάθεια που γίνεται να τεκμηριωθεί και να καταγραφεί αυτή η κουλτούρα», δηλώνει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Κωνσταντίνος Θανασάκης, ιστορικός, επικεφαλής ερευνών και ψηφιακών ανθρωπιστικών εφαρμογών του Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη.

Τα Μικρασιατικά Χρονικά εκδίδονται περιοδικά, με κάθε έκδοση να φυλλομετρά 400-500 σελίδες. «Ολόκληροι τόμοι δηλαδή, με ύλη που ποικίλλει από λαϊκά παραμύθια έως γράμματα του Αρχιεπισκόπου Σμύρνης», τονίζει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Κ. Θανασάκης. Πράγματι, μέσα από τα περιεχόμενα δυο τευχών των Χρονικών, ενδεικτικά του 1ου και του 3ου, παίρνει κανείς μια ιδέα ως προς την ποικιλία αυτής της ύλης: Η Μικρά Ασία ως κέντρον της δράσεως του Αποστόλου Παύλου – Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Χρυσόστομος, Η Κρήτη και ο χεττιτικός – μικρασιατικός πολιτισμός κατά τη δευτέραν χιλιετία π. Χ. – Σπ. Μαρινάτος, Η συμβολή των Μικρασιατών εις την εθνική αναγέννησιν – Α. Σ. Αναστασιάδης, Πώς συνιστώντο και διεξήγοντο οι αρραβώνες και οι γάμοι εν τω νομώ Αϊδινίου προ πολλών ετών – Αρχιμαν. Κύριλλος Ζαχόπουλος, Η εν Καππαδοκία Νεβσεχίρ – Ι. Γεωργίου, Πάνορμος – Φίλιππος Α. Φιλιππίδης, Αναξαγόρειος Σχολή Βουρλών – Νίκος Ε. Μηλιώρης, Αι εξοχαί της Σμύρνης – Κ. Ξ. Ζαννής, για να αναφερθούν μερικά από τα θέματα που απασχολούσαν τις πρώτες εκδόσεις.

«Επειδή το υλικό αυτό δεν υπήρχε ψηφιοποιημένο από άλλη βιβλιοθήκη, ξεκινήσαμε την ψηφιοποίηση και παρουσίαση του συνόλου στο ευρύ κοινό, ενώ θα ακολουθήσει και μια σχετική έρευνα για να μπορέσουμε να τεκμηριώσουμε, με σωστό τρόπο, το εκάστοτε άρθρο από τους τόμους. Από τη μελέτη μου ως υπεύθυνος του έργου, προκύπτει ότι υπάρχουν πραγματικά τεκμήρια – θησαυροί μέσα στα Μικρασιατικά Χρονικά, τα οποία δεν έχουν αναδειχθεί όσο θα έπρεπε ή δεν τα γνωρίζουμε καλά ούτε εμείς οι ιστορικοί, αλλά ούτε και το ευρύ κοινό. Ένα από αυτά είναι και τα παραμύθια της Μικράς Ασίας», υπογραμμίζει ο συνομιλητής του ΑΠΕ-ΜΠΕ. Οι ηχητικές αφηγήσεις παραμυθιών από τη Μικρά Ασία, όπως αυτά μεταφέρθηκαν μέσα από την ιστορική πηγή των Μικρασιατικών Χρονικών, συμπληρώνουν το έργο που διενεργεί το Ίδρυμα. Προσφέρονται δωρεάν, αρκεί ο ενδιαφερόμενος να συμπληρώσει τη φόρμα εγγραφής (https://forms.gle/8Xr7XoonwsYjcmQq7) ώστε η ηχογράφηση να αποσταλεί στο e-mail του. Ήδη το πρώτο παραμύθι της σειράς είναι διαθέσιμο στο κοινό. «Τα Χρυσομέλικα και Χρυσοτσάκατα κορίτσια», από τη Συγή της Βιθυνίας (σημερινό Κούμ-γιακά, Kumyaka) είναι το λαϊκό παραμύθι που αφηγείται ο ηθοποιός και σκηνοθέτης Κώστας Γάκης, ο οποίος «έντυσε» την ιστορία με δική του, πρωτότυπη μουσική.

«Πρόκειται για μία επιπλέον δράση που προκύπτει από τα Μικρασιατικά Χρονικά. Δηλαδή, αναθέσαμε την ηχογράφηση κάποιων ιστοριών σε γνωστούς παραμυθάδες, όπως η Σάσα Βούλγαρη, ο Κώστας Γάκης και η Καλλιόπη Λιαδή. Εκτός από τα ίδια τα παραμύθια, μας ενδιαφέρει να επικοινωνήσουμε με τον κόσμο και τις διαφορετικές εκδοχές αφήγησης, όπως η παραδοσιακή, η νέο-αφήγηση ή η δραματοποιημένη αφήγηση», σημειώνει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο κ. Θανασάκης. Και προσθέτει: «Επειδή υπάρχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον για τα παραμύθια, τα οποία φυσικά δεν έχουν copyright, ετοιμάζουμε και τα αποσπάσματα από τους πρώτους τόμους των Μικρασιατικών Χρονικών, που είναι οι πιο ιστορικοί αλλά και οι πιο δυσεύρετοι, σε μια ηλεκτρονική έκδοση που θα αποδοθεί δωρεάν στο ευρύ κοινό, περισσότερο για να αποκτήσει μια επαφή με το ίδιο το τεκμήριο. Γιατί εμείς οι ιστορικοί πολλές φορές μιλάμε, θεωρητικοποιούμε, αναλύουμε, το κοινό όμως, που μπορεί να παρακολουθήσει και να ανταποκριθεί, συχνά έχει την ανάγκη να του δώσει κάποιος και το ατόφιο, αυτό το τεκμήριο για το οποίο μιλάμε», υπογραμμίζει ο ιστορικός.

Στο σύνολό τους τα Μικρασιατικά Χρονικά περιλαμβάνουν περισσότερα από 100-150 λαϊκά παραμύθια. «Ο περισσότερος κόσμος δεν τα γνωρίζει και είναι πραγματικά μια τεράστια πηγή πληροφοριών . Τα παραμύθια είναι φορέας μιας ιστορικότητας από γενιά σε γενιά και σε μεγάλο βαθμό και ιστορίας», επισημαίνει ο Κ. Θανασάκης. Όσο για την προέλευσή τους, η τυπολογία τους άλλοτε παραπέμπει σε γνωστές παραλλαγές παραμυθιών της Ανατολικής Μεσογείου και άλλοτε σε εντελώς άγνωστο υλικό. «Έχει σημασία η εντοπιότητα του παραμυθιού, δηλαδή οι κάτοικοι του χωριού να θεωρούν ότι αυτό είναι ένα δικό τους παραμύθι, όπως συνέβη με το παραμύθι από τη Συγή της Μικράς Ασίας, το οποίο είχε πολύ μεγάλη ανταπόκριση. Αρκετός κόσμος μας έγραψε στο Ίδρυμα, μεταξύ αυτών και μια κυρία η οποία μας είπε ότι ‘εγώ αυτό το παραμύθι το ξέρω, μου το έλεγε η γιαγιά μου’. Ήταν πολύ συγκινητικό», τονίζει.

Η υποδοχή του παραμυθιού ήταν ένθερμη και στα κοινωνικά δίκτυα. «Δεν το γνώριζα, αλλά στο Facebook υπάρχει σελίδα συλλόγου των προσφύγων από τη Συγή, στην οποία αναρτήθηκε το παραμύθι και από κάτω νέα παιδιά έγραφαν σχόλια του τύπου ‘ένα παραμύθι από την πατρίδα μας’. Έχει, λοιπόν, μεγάλο ερευνητικό ενδιαφέρον το παραμύθι από τη σκοπιά της εντοπιότητας, όπως μεγάλο ενδιαφέρον έχουν και οι ιστορίες που δεν τις ξέρουμε καθόλου. Υπάρχουν ιστορίες από τη δεξαμενή αυτή που ακόμα και άνθρωποι οι οποίοι έχουν ασχοληθεί συστηματικά με τα παραμύθια δεν τις γνώριζαν», αναφέρει ο Κ. Θανασάκης στο ΑΠΕ-ΜΠΕ.

Όσο για το ενδιαφέρον και τη συγκίνηση που προκαλεί ακόμα και σήμερα το θέμα, μας εξηγεί: «Η Μικρά Ασία και ο Μικρασιατικός Ελληνισμός είναι ένα πολύ ζωντανό κομμάτι της ελληνικής κοινωνίας. Δεν είναι ένα κομμάτι που έχει μπει στο χρονοντούλαπο. Υπάρχουν ακόμα απόγονοι αυτών των ανθρώπων που τους ενδιαφέρει η πατρίδα τους. Επίσης, είναι πολύ σημαντικό να καταλάβουμε όλοι ότι υπήρχαν παρά πολλές κοινότητες ελληνόφωνες και κοινότητες αμιγώς ελληνικές στη Μικρά Ασία. Για παράδειγμα η Συγή ήταν ένα χωριό περίπου 2.000 κατοίκων όπου το 90% ήταν ελληνορθόδοξοι, κάτι πολύ σημαντικό για τις αρχές του 20ού αιώνα. Μέσα λοιπόν και από τα παραμύθια θέλουμε να δείξουμε σε διάφορα επίπεδα στον κόσμο όχι μόνο τι σημαίνει αφήγηση, παραμύθι, Μικρά Ασία και ελληνική κοινότητα, αλλά και τι σημαίνει μικρασιατική κουλτούρα και πόσο κοντά είναι στην ελληνική. Με αφορμή λοιπόν την επέτειο από τα 100 χρόνια της Μικρασιατικής Καταστροφής, αποφασίσαμε ως Ίδρυμα να προχωρήσουμε σε δράσεις που θα φέρουν το κοινό σε επαφή με τις πρωτότυπες πηγές. Να ξεφύγουμε λίγο από τη δραματοποίηση και το τραύμα. Αναμφισβήτητα είναι πολύ μεγάλο τραύμα ο ξεριζωμός του Ελληνισμού από τη Μικρά Ασία. Θέλαμε όμως να δούμε και μια άλλη πλευρά αυτής της πραγματικότητας που δεν τη βλέπουμε πολύ συχνά», καταλήγει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Κ. Θανασάκης.

ΠΗΓΗ: ΑΠΕ ΜΠΕ/ Ελένη Μάρκου