Drones σε δάση, δρόμους και σε παραλίες – Παραβιάζονται ατομικά δικαιώματα;

Αίσθηση προκάλεσε στα μέσα Αυγούστου το αίτημα 39 κατοίκων και επισκεπτών στο Σέλι για απομάκρυνση ενός drone με αισθητήρες και κάμερα, που περιπολεί στον ορεινό όγκο με σκοπό την πρόληψη πυρκαγιών.

Το αίτημα τέθηκε με επιστολή προς το δημοτικό συμβούλιο, με τη δικαιολογία ότι η χρήση του drone προκαλεί θόρυβο και παραβιάζει τα προσωπικά τους δεδομένα. Το δημοτικό συμβούλιο απέρριψε τους ισχυρισμούς τους και έτσι το drone συνεχίζει να λειτουργεί κανονικά.

Με αφορμή το παραπάνω συμβάν, εξετάσαμε τις προδιαγραφές και τους περιορισμούς που θέτει ο νόμος για τη χρήση drones στην Πολιτική Προστασία αλλά και την αποτροπή εγκληματικών ενεργειών από την Ελληνική Αστυνομία.

Το γενικό νομοθετικό πλαίσιο για τη λειτουργία των drones

Η δικηγόρος Ελένη Γρηγορίου μοιράζεται με την Parallaxi το νομοθετικό πλαίσιο για τη χρήση όλων των drones (στα ελληνικά «Συστήματα μη Επανδρωμένων Αεροσκαφών»-ΣμηΕΑ), είτε γίνεται από ερασιτέχνες είτε από επαγγελματίες.

Δηλώνει ότι τα drones πρέπει να πετούν σύμφωνα με τους κανόνες της Υπηρεσίας Πολιτικής Αεροπορίας (ΥΠΑ) και του Οργανισμού της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την Αεροπορική Ασφάλεια (European Union Aviation Safety Agency, EASA), σύμφωνα με τους Κανονισμούς της ΕΕ 2019/947 και 2019/945.

Η χρήση της κάμερας που φέρουν από μόνη της δεν απαγορεύεται από μόνη της, αλλά ενεργοποιεί, εκτός από τα παραπάνω, και την υποχρέωση συμμόρφωσης με τον Γενικό Κανονισμό για την Προστασία των Δεδομένων (GDPR) της Ευρωπαϊκής Ένωσης. 

Σύμφωνα με τον GDPR (Κανονισμός ΕΕ 2016/679) και την Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα (ΑΠΔΠΧ), «Προσωπικό δεδομένο θεωρείται κάθε πληροφορία που αφορά ταυτοποιημένο ή ταυτοποιήσιμο φυσικό πρόσωπο (π.χ. πρόσωπο σε βίντεο/φωτογραφία)». Συνεπώς, η λήψη και αποθήκευση βίντεο/εικόνων με drone αποτελεί «επεξεργασία δεδομένων», επιβεβαιώνει η κ. Γρηγορίου. 

«Υπό αυτό το πρίσμα, οι Δημόσιες Αρχές που κάνουν χρήση drone θεωρούνται υπεύθυνοι επεξεργασίας και οφείλουν να τηρούν τις αρχές του GDPR. Τα δεδομένα θα πρέπει να συλλέγονται με νομιμότητα και διαφάνεια και πάντοτε για συγκεκριμένο σκοπό που αφορά στο δημόσιο συμφέρον. Η Συλλογή δεδομένων θα πρέπει να γίνεται με γνώμονα τη λήψη μόνο όσων δεδομένων χρειάζονται. Ακόμα, η αποθήκευση των δεδομένων πρέπει να διασφαλίζεται πλήρως και τα δεδομένα (βίντεο/φωτογραφίες) να προστατεύονται από μη εξουσιοδοτημένη πρόσβαση», προσθέτει. 

Ο Νόμος 4624/2019, που ενσωματώνει τον GDPR στην Ελλάδα, προβλέπει ότι οι δημόσιες αρχές μπορούν να επεξεργάζονται δεδομένα εφόσον αυτό προβλέπεται από ειδική νομοθεσία ή είναι απολύτως αναγκαίο για την άσκηση αρμοδιοτήτων τους. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι τα παρακάτω:

• Πυροσβεστική: ανίχνευση εστιών φωτιάς, παρακολούθηση μετώπων. 
• Αστυνομία/Λιμενικό: επιτήρηση συνόρων, έλεγχος πλήθους, κυκλοφοριακή διαχείριση. 
• Δήμοι: χαρτογράφηση υποδομών, περιβαλλοντικοί έλεγχοι. 
• Υπουργείο Πολιτισμού: επιτήρηση αρχαιολογικών χώρων. 

Σε όλες τις παραπάνω περιπτώσεις, η χρήση επιτρέπεται χωρίς συγκατάθεση των υποκειμένων, γιατί υπάρχει σαφές δημόσιο συμφέρον, τονίζει η δικηγόρος.

Ο GDPR προσθέτει και κάποιες επιπλέον δικλείδες ασφαλείας:

• Τα δεδομένα πρέπει να χρησιμοποιούνται αποκλειστικά για τον σκοπό για τον οποίο συλλέχθηκαν (π.χ. πυρκαγιά → όχι για έλεγχο ιδιωτών).
• Απαγορεύεται η διατήρηση δεδομένων για μεγαλύτερο διάστημα από το απολύτως αναγκαίο. 
• Διαφάνεια: Οι πολίτες πρέπει να γνωρίζουν (μέσω κανονισμών, ανακοινώσεων) ότι ο φορέας χρησιμοποιεί drones για δημόσιο σκοπό. 

Ο έλεγχος της τήρησης του GDPR από δημόσιους φορείς γίνεται από την ΑΠΔΠΧ. 

Σε περίπτωση κατάχρησης (π.χ. χρήση αστυνομικού drone για καταγραφή ιδιωτικής ζωής χωρίς λόγο), μπορεί να επιβληθούν κυρώσεις.

Τέλος, η κ. Γρηγορίου σχολιάζει πως «Πρόκειται για χαρακτηριστική περίπτωση στάθμισης δικαιωμάτων, κατά την οποία το ατομικό δικαίωμα υποχωρεί για λόγους δημοσίου συμφέροντος. Τα drones μπορούν να χρησιμοποιηθούν χωρίς συγκατάθεση πολιτών, αλλά πάντα με νομική βάση τη συνταγματική αρχή της αναλογικότητας και τις εγγυήσεις προστασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα. Η “ασπίδα” του δημοσίου συμφέροντος δεν σημαίνει απεριόριστη χρήση· πρέπει να αιτιολογείται και να υπόκειται σε έλεγχο συστηματικά».

«Τα drones της Πολιτικής Προστασίας δεν καταγράφουν εικόνα, κάνουν μόνο ζωντανή μετάδοση»

Ερχόμενοι τώρα συγκεκριμένα στην Πολιτική Προστασία, φέτος τέθηκαν σε λειτουργία συνολικά 80 drones, έπειτα από δωρεά ύψους 6 εκατ. ευρώ από τον ΔΕΔΔΗΕ προς το υπουργείο Κλιματικής Κρίσης και Πολιτικής Προστασίας. Ένα από αυτά είναι και το drone του Σελίου.

Σύμφωνα με ανακοίνωση της πολιτικής προστασίας την περασμένη άνοιξη:

«Η δωρεά αφορά στη μίσθωση 80 Συστημάτων Μη Επανδρωμένων Αεροσκαφών (ΣμηΕΑ) και την παροχή σχετικού πτητικού έργου, με στόχο την εναέρια επιτήρηση επιλεγμένων περιαστικών δασικών περιοχών. Βασικός σκοπός είναι η έγκαιρη προειδοποίηση και πρόληψη πυρκαγιών, καθώς και η κάλυψη λοιπών επιχειρησιακών αναγκών του Πυροσβεστικού Σώματος κατά την αντιπυρική περίοδο του 2025.

Τα ΣμηΕΑ περιλαμβάνουν τόσο τις εναέριες μονάδες παρακολούθησης όσο και τα αντίστοιχα επιχειρησιακά κέντρα διαχείρισης, εξασφαλίζοντας συνεχή και αξιόπιστη εποπτεία. Είναι εξοπλισμένα με προηγμένα συστήματα ανίχνευσης και τεχνητής νοημοσύνης για την παρακολούθηση κρίσιμων περιοχών και την άμεση αναγνώριση συμβάντων. Η επιτήρηση θα πραγματοποιείται σε 24ωρη βάση, καλύπτοντας πλήθος στρατηγικών δασικών περιοχών, με τα δεδομένα να μεταδίδονται σε πραγματικό χρόνο στις αρμόδιες αρχές για την έγκυρη λήψη αποφάσεων.

Παράλληλα, μέσω της εναέριας επιτήρησης, θα προστατεύονται κρίσιμες υποδομές, θα αποτρέπονται επιπτώσεις στο σύστημα μεταφοράς και διανομής ηλεκτρικής ενέργειας, θα παρέχονται χρήσιμες πληροφορίες για τον συντονισμό επίγειων δυνάμεων σε επιχειρησιακά συμβάντα, ενώ θα διευκολύνεται η χαρτογράφηση και αξιολόγηση ζημιών καθώς και η έρευνα για αγνοούμενους, τόσο την ημέρα όσο και τη νύχτα».

Βάσει της παραπάνω ανακοίνωσης, φαίνεται πως η λειτουργία των συγκεκριμένων drones έχει αποκλειστικά τη μετάδοση δεδομένων σε πραγματικό χρόνο και όχι τη βιντεοεπιτήρηση-καταγραφή σκηνών.

Αυτά επιβεβαιώνονται και από τις δηλώσεις του πρώην προέδρου της ΑΠΔΠΧ, Κώστα Μενουδάκου, σε τηλεοπτική εκπομπή:

«Ένα drone που πετάει απλώς για να εντοπίζει μια εστία φωτιάς, προφανώς δεν εμφανίζει πρόσωπα, έτσι δεν είναι; Δεν εστιάζει σε πρόσωπα. Αν είναι έτσι, δεν τίθεται θέμα καν εφαρμογής στη νομοθεσία για τα προσωπικά δεδομένα. Σε ένα drone το οποίο έχει κάμερα και δεν εστιάζει σε πρόσωπα, αλλά εντοπίζει την εστία της φωτιάς, δεν έχει καν εφαρμογή η νομοθεσία για τα προσωπικά δεδομένα. Αν είναι θερμική κάμερα, όπως στα συγκεκριμένα drones, δεν θα εστιάζει στο πρόσωπό τους, δεν θα εμφανίζει πρόσωπα. Αλλά και θερμική κάμερα να μην είναι, να είναι μια συνηθισμένη κάμερα, άμα πετάει σε ύψος τέτοιο που δεν αναγνωρίζει πρόσωπα, παρά μόνο σιλουέτες και πάλι δεν τίθεται θέμα εφαρμογής στη νομοθεσία για τα προσωπικά δεδομένα».

Ο πρόεδρος της Κοινότητας Σελίου, Γιώργος Φαρσαρώτος, είχε μεταφέρει τα λεγόμενα του κ. Μενουδάκου στο δημοτικό συμβούλιο, για να επιχειρηματολογήσει υπέρ των drones. Σε επικοινωνία της Parallaxi μαζί του, επαναλαμβάνει ότι τα drones της πολιτικής προστασίας δεν καταγράφουν πλάνα και μεταδίδουν απλώς εικόνα ζωντανά, με συνεχή ροή προς το Αρχηγείο της Πολιτικής Προστασίας. Για το δε πρόβλημα του θορύβου, τονίζει ότι το drone δεν είναι θορυβώδες, μιας και προκαλεί θόρυβο 40dB, με νόμιμο ελάχιστο όριο στις ώρες κοινής ησυχίας τα 45dB.

Η περίπτωση της ΕΛ.ΑΣ.

Σε ό,τι αφορά τα drones της Ελληνικής Αστυνομίας, τα οποία χρησιμοποιούνται και στη Θεσσαλονίκη την περίοδο της ΔΕΘ, σε παρελάσεις, διαδηλώσεις κτλ., η διαχείριση γίνεται από ειδική Υπηρεσία μη Επανδρωμένων Αεροσκαφών, που ιδρύθηκε το έτος 2017 και το 2019 εντάχθηκε, ως αυτοτελές Τμήμα, στην Υπηρεσία «Εναέρια Μέσα Σωμάτων Ασφαλείας». Στις 09/05/2023 αναβαθμίστηκε σε επίπεδο Υποδιεύθυνσης.

Σύμφωνα με την επίσημη ιστοσελίδα της ΕΛ.ΑΣ.:

«Η Υπηρεσία μη Επανδρωμένων Αεροσκαφών αποτελεί την καθ’ ύλη αρμόδια Υπηρεσία της Ελληνικής Αστυνομίας και έχει ως αποστολή την από αέρος υποστήριξη και ενίσχυση του έργου των Υπηρεσιών της Ελληνικής Αστυνομίας με χρήση Συστημάτων μη Επανδρωμένων Αεροσκαφών (Σ.μηΕ.Α.), την κατόπτευση των χώρων που υπάγονται στην τοπική αρμοδιότητα της Ελληνικής Αστυνομίας και τη διαβίβαση πληροφοριών στις επίγειες αστυνομικές δυνάμεις με χρήση εξοπλισμού επεξεργασίας δεδομένων σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία, σχετικά με την πρόληψη και καταστολή της εγκληματικότητας, την αντιμετώπιση της παράνομης μετανάστευσης στις παραμεθόριες περιοχές, τον έλεγχο της τάξης και της τροχαίας κίνησης, τη συνδρομή στο έργο της πολιτικής προστασίας για την αντιμετώπιση πυρκαγιών, θεομηνιών, πλημμυρών, σεισμών ή σοβαρών ατυχημάτων και συμβάντων, την αντιμετώπιση απειλών από Σ.μηΕ.Α. και τη σύμπραξη με Υπηρεσίες των λοιπών Σωμάτων Ασφαλείας ή άλλων δημοσίων ή ιδιωτικών φορέων σε σοβαρές και επείγουσες περιπτώσεις, μετά από σχετικό αίτημα των αρμοδίων αρχών».

Η Υπηρεσία μη Επανδρωμένων Αεροσκαφών διαθέτει τρία drones «βαρέως τύπου» ΤhunderB και SpyLite και εννέα «παραδοσιακά» drones βάρους κάτω των 25 κιλών, που χρησιμοποιούνται στην πλειοψηφία των απαραίτητων περιστατικά, τόσο σε αστικό περιβάλλον, όσο και σε απομακρυσμένες, ορεινές και δύσβατες περιοχές. Όλα τα αεροσκάφη φέρουν οπτικούς αισθητήρες, για την υποστήριξη επιχειρήσεων, τόσο κατά τη διάρκεια της ημέρας, όσο και κατά τις νυχτερινές ώρες (θερμική απεικόνιση).

Σε ό,τι αφορά το νομικό πλαίσιο, τα drones (όπως και κάθε άλλο μέσο καταγραφής, π.χ. οι φορητές κάμερες των αστυνομικών) καθορίζεται από το Νόμο 3917/2011, που στο Άρθρο 14 ορίζει πως:

«1. Η εγκατάσταση και λειτουργία συστημάτων επιτήρησης με τη λήψη ή καταγραφή ήχου ή εικόνας σε δημόσιους χώρους, εφόσον συνεπάγεται την επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, επιτρέπεται μόνο για: α) τη διαφύλαξη της εθνικής άμυνας, β) την προστασία του πολιτεύματος και την αποτροπή εγκλημάτων προδοσίας της χώρας, γ) την αποτροπή και καταστολή εγκλημάτων που συνιστούν επιβουλή της δημόσιας τάξης, δ) την αποτροπή και καταστολή εγκλημάτων βίας, εμπορίας ναρκωτικών, κοινώς επικίνδυνων εγκλημάτων, εγκλημάτων κατά της ασφάλειας των συγκοινωνιών και εγκλημάτων κατά της ιδιοκτησίας, όταν με βάση πραγματικά στοιχεία συντρέχουν επαρκείς ενδείξεις ότι τελέσθηκαν ή πρόκειται να τελεσθούν τέτοιες πράξεις και ε) τη διαχείριση της κυκλοφορίας.

2. Η εγκατάσταση και λειτουργία των συστημάτων επιτήρησης σε δημόσιους χώρους γίνεται μόνο από κρατικές αρχές με τήρηση της αρχής της αναλογικότητας

3. Δημόσιοι χώροι για την εφαρμογή των προηγούμενων παραγράφων νοούνται:

α) οι κατά την κείμενη νομοθεσία και τα σχέδια πόλεων προοριζόμενοι για κοινή χρήση,

β) οι ελευθέρως προσβάσιμοι σε απροσδιόριστο αριθμό προσώπων ανοικτοί χώροι (περιφραγμένοι ή μη) που τίθενται σε κοινή χρήση με νόμιμο τρόπο και

γ) οι σταθμοί διακίνησης επιβατών με μέσα μαζικής μεταφοράς».

Το 2020, εκδόθηκε Προεδρικό Διάταγμα για τη «Χρήση συστημάτων επιτήρησης με τη λήψη ή καταγραφή ήχου ή εικόνας σε δημόσιους χώρους». Αυτό ορίζει ότι:

«Η εγκατάσταση και λειτουργία συστημάτων επιτήρησης με τη λήψη ή καταγραφή ήχου ή εικόνας, σε δημόσιους χώρους, επιτρέπεται, σύμφωνα με την παρ. 1 του άρθρου 14 ν. 3917/2011, για τους εξής σκοπούς:

α) Την αποτροπή και καταστολή των αξιόποινων πράξεων που προβλέπονται στις περ. β΄ έως δ΄ της παρ. 1 του άρθρου 14 του ν. 3917/2011. Στα εγκλήματα αυτά ανήκουν ιδίως τα αδικήματα που προβλέπονται στα κεφάλαια έκτο, δέκατο τρίτο, δέκατο τέταρτο, δέκατο πέμπτο, δέκατο έκτο, δέκατο όγδοο, δέκατο ένατο και εικοστό τρίτο του Ειδικού Μέρους του Ποινικού Κώδικα και τα κακουργήματα της νομοθεσίας περί εξαρτησιογόνων ουσιών. Αντικείμενο της καταστολής συνιστά και η απόδειξη τέλεσης αξιόποινων πράξεων και ταυτοποίησης του δράστη.

β) Τη διαχείριση της κυκλοφορίας που περιλαμβάνει την αντιμετώπιση εκτάκτων καταστάσεων στο οδικό δίκτυο, τη ρύθμιση της κυκλοφορίας οχημάτων, καθώς και την πρόληψη και διαχείριση τροχαίων ατυχημάτων».

Σε ό,τι αφορά τους υπεύθυνους επεξεργασίας των δεδομένων που συλλέγονται, το Προεδρικό Διάταγμα ορίζει ότι:

«1. Οι δημόσιες αρχές που είναι αρμόδιες για την πρόληψη, διερεύνηση, ανίχνευση ή δίωξη των εγκλημάτων ή την εκτέλεση των ποινικών κυρώσεων, περιλαμβανομένων της προστασίας από απειλές κατά της δημόσιας ασφάλειας και της αποτροπής τους, εν προκειμένω η Ελληνική Αστυνομία, το Πυροσβεστικό Σώμα και το Λιμενικό Σώμα Ελληνική Ακτοφυλακή, είναι υπεύθυνοι επεξεργασίας κατά τα οριζόμενα στο άρθρο 43 του ν. 4624/2019 (Α΄ 137)

2. Για τη ρύθμιση της κυκλοφορίας των οχημάτων, την πρόληψη και διαχείριση τροχαίων ατυχημάτων και την αντιμετώπιση εκτάκτων καταστάσεων στο οδικό δίκτυο, ως υπεύθυνος επεξεργασίας ορίζεται η/οι δημόσια αρχή/δημόσιες αρχές, που εγκαθιστά/ούν το σύστημα επιτήρησης, δηλαδή η Ελληνική Αστυνομία.

3. Σε περίπτωση που και έτερη δημόσια αρχή χρησιμοποιεί ή χρειάζεται να χρησιμοποιήσει το σύστημα επιτήρησης, καθίσταται από κοινού υπεύθυνος επεξεργασίας και εφαρμόζονται σχετικά οι διατάξεις των άρθρων 26 του ΓΚΠΔ και 61 του ν. 4624/2019».

Φυσικά, σε όλους τους παραπάνω περιορισμούς προστίθενται και αυτοί που ορίζει ο GDPR και ο Νόμος 4624/2019, που αναφέρθηκαν στην αρχή του άρθρου.

Αξίζει να σημειωθεί ότι στα τέλη του 2020 ομάδα πολιτών και δημοσιογράφων υπέβαλε ερωτήματα προς τον αρχηγό της ΕΛ.ΑΣ., Μιχαήλ Καραμαλάκη, θέλοντας να μάθει κατά πόσο η χρήση drones από την ΕΛ.ΑΣ. στις διαδηλώσεις της 17 Νοέμβρη έγινε με βάση τα όσα προβλέπει ο νόμος.

Συγκεκριμένα, οι υπογράφοντες ρώτησαν:

• Εάν εξέδωσε η ΕΛ.ΑΣ. την απαραίτητη απόφαση λειτουργίας φορητών συστημάτων επιτήρησης πριν την χρήση των drones
• Εάν είχε καταρτίσει η ΕΛ.ΑΣ. εκτίμηση επιπτώσεων των προβλεπόμενων πράξεων επεξεργασίας στην προστασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα πριν από την χρήση των drones
• Εάν είχε διαβουλευθεί προηγουμένως με την Αρχή Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων
• Εάν διέθετε η ΕΛ.ΑΣ. drones, τα οποία είναι ιδιαίτερα ευέλικτα και παρεμβατικά σε αστικά περιβάλλοντα, και πώς τα προμηθεύτηκε.

Επίσης, οι πολίτες ζήτησαν πρόσβαση στα παραπάνω έγγραφα, όπως επίσης και στο αρχείο πτήσεων των drones της ΕΛ.ΑΣ. για την περίοδο αυτή, προκειμένου να εξακριβωθεί εάν τηρήθηκαν οι απαραίτητες προϋποθέσεις που ορίζει ο νόμος.

Η απάντηση ήρθε τρεις μήνες μετά, με την ΕΛ.ΑΣ. να αρνείται την ικανοποίηση του αιτήματος. Δήλωσε εγγράφως πως «για την ικανοποίηση του εν λόγω δικαιώµατος είναι προαπαιτούµενο η ύπαρξη εύλογου ενδιαφέροντος και αυτή δεν διακρίνεται, από πλευράς σας, καθώς δεν εµφαίνεται η ύπαρξη µιας συγκεκριµένης, προσωπικής εννόµου σχέσεως συνδεόµενης µε το περιεχόµενο των διοικητικών στοιχείων στο οποίο ζητείται η πρόσβαση. Ούτε, βεβαίως, µπορεί να νοηθεί ως εύλογο ενδιαφέρον, για την άσκηση του δικαιώµατος πρόσβασης, το ενδιαφέρον κάθε πολίτη για την εύρυθµη άσκηση των γενικών καθηκόντων της Διοίκησης και την τήρηση των νόµων, σύµφωνα και µε την υπ’ αριθ. 1214/2000 απόφαση του Δ΄ Τµήµατος του Συµβουλίου της Επικρατείας».