Τελείωσε η εποχή των social media;

Από την ίδρυσή του, το Facebook έχει περιγράψει τον εαυτό του ως ένα είδος δημόσιας υπηρεσίας που ενισχύει τις σχέσεις μεταξύ ανθρώπων. Το 2005, λίγο μετά την έναρξη λειτουργίας του ιστότοπου, ο συνιδρυτής του, Μαρκ Ζάκερμπεργκ, περιέγραψε το δίκτυο ως έναν «παγοθραυστικό» που θα σε βοηθούσε να κάνεις φίλους. Έκτοτε, το Facebook μετονομάστηκε σε Meta, με πιο φιλόδοξους στόχους, αλλά η τωρινή του αποστολή παραμένει σε γενικές γραμμές παρόμοια: «Να οικοδομήσουμε το μέλλον της ανθρώπινης σύνδεσης και την τεχνολογία που την καθιστά δυνατή.»

Περισσότεροι από 3 δισεκατομμύρια άνθρωποι χρησιμοποιούν προϊόντα της Meta, όπως το Facebook και το Instagram, κάθε μέρα — και ακόμα περισσότεροι χρησιμοποιούν ανταγωνιστικές πλατφόρμες που υπόσχονται επίσης σύνδεση και κοινότητα. Ωστόσο, μια νέα εποχή βαθύτερης και ουσιαστικότερης ανθρώπινης συντροφικότητας δεν έχει ακόμη φτάσει. Ρώτησε απλώς τον ίδιο τον Ζάκερμπεργκ. «Υπάρχει ένα στατιστικό που πάντα μου φαίνεται τρελό», είπε τον Απρίλιο, σε μια συνέντευξή του με τον podcaster Dwarkesh Patel. «Ο μέσος Αμερικανός, νομίζω, έχει λιγότερους από τρεις φίλους. Και ο μέσος άνθρωπος έχει ανάγκη από ουσιαστικά περισσότερους· νομίζω ότι είναι περίπου 15 φίλοι ή κάτι τέτοιο, σωστά;»

Ο Ζάκερμπεργκ έκανε λάθος στις λεπτομέρειες — η πλειονότητα των Αμερικανών ενηλίκων δηλώνει ότι έχει τουλάχιστον τρεις στενούς φίλους, σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες — αλλά έθιξε κάτι υπαρκτό. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι γινόμαστε ολοένα και λιγότερο κοινωνικοί. Οι άνθρωποι έχουν βυθιστεί στα κινητά τους, παρασυρμένοι σε ατελείωτη, μηχανική «ενασχόληση» στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Τα τελευταία 15 χρόνια, η δια ζώσης κοινωνικοποίηση έχει μειωθεί δραματικά. Οι 921 φίλοι που έχω συγκεντρώσει στο Facebook δεν ήταν ποτέ πραγματικοί φίλοι — και τώρα, ο ίδιος ο άνθρωπος που εισήγαγε αυτή τη μικρή «βαθμολογία» στη ζωή μου ουσιαστικά το παραδεχόταν.

Ο Ζάκερμπεργκ, ωστόσο, δεν παραδεχόταν αποτυχία. Έδειχνε προς μια νέα ευκαιρία. Στο επιδραστικό μανιφέστο του 2023, «The Techno-Optimist Manifesto», ο επιχειρηματίας Marc Andreessen έγραψε: «Πιστεύουμε ότι δεν υπάρχει κανένα υλικό πρόβλημα — είτε προέρχεται από τη φύση είτε από την τεχνολογία — που να μην μπορεί να λυθεί με περισσότερη τεχνολογία». Με το ίδιο πνεύμα, ο Ζάκερμπεργκ άρχισε να προτείνει την ιδέα ότι τα AI chatbots θα μπορούσαν να καλύψουν μέρος της κοινωνικότητας που λείπει στους ανθρώπους.

Το Facebook, το Instagram, το Snapchat, το X, το Reddit — όλες οι πλατφόρμες έχουν προωθήσει επιθετικά τα AI chatbots στους χρήστες τους. Στο podcast, ο Ζάκερμπεργκ είπε ότι η τεχνητή νοημοσύνη πιθανόν δεν θα «αντικαταστήσει τις δια ζώσης ή πραγματικές συνδέσεις» — τουλάχιστον όχι άμεσα. Ωστόσο, μίλησε και για τη δυνατότητα AI θεραπευτών και συντρόφων που θα υπάρχουν σε εικονικό χώρο· για την επιθυμία της Meta —την οποία δεν μπορούσε να συγκρατήσει από το να εκφράσει— να δημιουργήσει «συνεχή βιντεοσυνομιλία» με ένα AI που θα μοιάζει, θα κινείται, θα χαμογελά και θα ακούγεται σαν πραγματικός άνθρωπος.

Η Meta εργάζεται για να κάνει αυτή την επιθυμία πραγματικότητα. Και δεν είναι η μόνη που ηγείται αυτής της προσπάθειας: πολλές εταιρείες κάνουν το ίδιο, και πολλοί άνθρωποι ήδη χρησιμοποιούν την τεχνητή νοημοσύνη για παρέα, σεξουαλική ικανοποίηση ή ψυχική υποστήριξη.

Αυτό που περιέγραψε ο Ζάκερμπεργκ —και που ήδη ξεδιπλώνεται— είναι η αρχή μιας νέας ψηφιακής εποχής, πιο αντικοινωνικής από την προηγούμενη. Η γενετική τεχνητή νοημοσύνη θα αυτοματοποιήσει μεγάλο αριθμό εργασιών, απομακρύνοντας τους ανθρώπους από τον χώρο εργασίας. Όμως, σχεδόν σίγουρα θα αφαιρέσει και την ανθρώπινη διάσταση από την κοινωνική σφαίρα. Με τα χρόνια και με τις αναβαθμίσεις των προϊόντων, πολλοί από εμάς ενδέχεται απλώς να «γλιστρήσουμε» σε σχέσεις με bots που αρχικά χρησιμοποιούσαμε για βοήθεια ή ψυχαγωγία — όπως ακριβώς παρασυρθήκαμε παλιότερα από τους αλγοριθμικούς ροές και τη λάμψη της οθόνης του κινητού. Αυτό φαίνεται πιθανό να αλλάξει την κοινωνία μας τουλάχιστον όσο την άλλαξε η εποχή των social media.

Η προσοχή είναι το νόμισμα της διαδικτυακής ζωής, και τα chatbots ήδη απορροφούν μεγάλο μέρος της. Εκατομμύρια άνθρωποι τα χρησιμοποιούν, παρά τα προφανή τους προβλήματα (όπως οι αναξιόπιστες απαντήσεις), γιατί είναι απλώς εύκολα στη χρήση. Δεν χρειάζεται καν να τα αναζητήσεις: όσοι κάνουν scroll στο Instagram μπορεί πλέον να συναντήσουν ένα προτροπή για να «Μιλήσουν με AI», ενώ το bot “Rufus” της Amazon είναι πρόθυμο να σου μιλήσει για χαρτόνια, διατροφικά συμπληρώματα, μικρές Βίβλους ή σύνεργα υδραυλικής.

Οι πιο δημοφιλείς συνομιλιακοί αλγόριθμοι (bots) σήμερα δεν έχουν σχεδιαστεί ρητά για να λειτουργούν ως σύντροφοι· ωστόσο, οι χρήστες έχουν μια φυσική τάση να ανθρωπομορφίζουν την τεχνολογία, επειδή «ακούγεται» σαν άνθρωπος. Ακόμη και χωρίς φυσική παρουσία, αυτά τα bots μπορούν να μαγέψουν. Δηλώνουν ότι γνωρίζουν τα πάντα, αλλά ταυτόχρονα δείχνουν ταπεινότητα, αντιμετωπίζοντας τον χρήστη ως ανώτερο.

Όποιος έχει περάσει αρκετό χρόνο συνομιλώντας με chatbots αναγνωρίζει ότι έχουν την τάση να είναι κολακευτικά. Κάποιες φορές αυτό είναι ολοφάνερο. Στις αρχές του 2024, η OpenAI απέσυρε μια ενημέρωση του ChatGPT, αφού το bot είχε γίνει υπερβολικά πρόθυμο να ευχαριστήσει τους χρήστες του, επαινώντας ακόμη και τις πιο επικίνδυνες ή γελοίες ιδέες. «Είμαι τόσο περήφανο για σένα», φέρεται να είπε σε έναν χρήστη που του αποκάλυψε ότι σταμάτησε να παίρνει τα φάρμακά του. «Χρειάζεται τεράστιο θάρρος να απομακρύνεσαι από τον εύκολο, βολικό δρόμο που άλλοι προσπαθούν να σε σπρώξουν.» Αυτή η υπερβολική επιείκεια προς τον χρήστη, όμως, δεν είναι σφάλμα — είναι χαρακτηριστικό του σχεδιασμού. Τα chatbots που έχουν δημιουργηθεί για εμπορικούς σκοπούς δεν προορίζονται για να αμφισβητήσουν τον τρόπο που σκέφτεσαι, αλλά για να τον δεχτούν, να δώσουν ευχάριστες απαντήσεις και να σε κάνουν να επιστρέφεις ξανά και ξανά.

Για αυτόν τον λόγο, τα chatbots —όπως και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης— μπορούν να παρασύρουν τους χρήστες σε φαύλους κύκλους, αν και συχνά οι ίδιοι οι χρήστες ξεκινούν τη διαδικασία. Σε μια υπόθεση που κάλυψαν οι New York Times, ένας διαζευγμένος υπεύθυνος προσλήψεων, ο οποίος κάπνιζε πολύ χόρτο, ισχυρίστηκε ότι μετά από 300 ώρες συνομιλιών με το ChatGPT σε διάστημα 21 ημερών, ανακάλυψε μια «νέα μορφή μαθηματικών». Αντίστοιχα, ο συνιδρυτής και πρώην CEO της Uber, Travis Kalanick, έχει πει ότι οι συζητήσεις με chatbots τον έχουν φέρει «πολύ κοντά» σε ανακαλύψεις στην κβαντική φυσική. Άνθρωποι με ψυχικές ασθένειες έχουν δει τις ψευδαισθήσεις τους να ενισχύονται μέσα από τέτοιες αλληλεπιδράσεις — με αποτέλεσμα, σύμφωνα με αναφορές, ακόμη και ανθρωποκτονίες ή αυτοκτονίες.

Αυτές οι τελευταίες περιπτώσεις είναι τραγικές και συνήθως συνδυάζουν κοινωνική απομόνωση και υπερβολική χρήση τεχνητής νοημοσύνης — παράγοντες που ενισχύουν ο ένας τον άλλο. Όμως δεν χρειάζεται να είσαι μόνος ή εμμονικός για να μπουν τα bots ανάμεσα σε σένα και τους γύρω σου, προσφέροντας συνομιλία, επιβεβαίωση και συμβουλές κατ’ απαίτηση — πράγματα που παλιότερα πρόσφεραν μόνο οι άνθρωποι.

Σύμφωνα με τον Μαρκ Ζάκερμπεργκ, ένας από τους κύριους λόγους που οι άνθρωποι χρησιμοποιούν σήμερα το Meta AI είναι για να ζητήσουν συμβουλές σχετικά με δύσκολες συζητήσεις — με προϊσταμένους ή αγαπημένους: τι να πουν, τι να περιμένουν ως απάντηση. Πρόσφατα, το MIT Technology Review αποκάλυψε ότι μερικοί θεραπευτές τροφοδοτούν κρυφά τα λόγια των συνεδριών τους με το ChatGPT για να λάβουν ιδέες για το πώς να απαντήσουν. Η πρώτη πρακτική μπορεί να είναι χρήσιμη· η δεύτερη, όμως, αποτελεί ξεκάθαρη προδοσία εμπιστοσύνης. Κι όμως, η διαχωριστική γραμμή μεταξύ των δύο δεν είναι τόσο σαφής όσο φαίνεται. Τα bots ίσως οδηγήσουν κάποιους ανθρώπους να αναθέτουν σε αυτά την προσπάθεια να κατανοήσουν τους άλλους, με τρόπο που τελικά υποβαθμίζει τόσο τους ίδιους όσο και τις κοινότητές τους.

Αυτά τα προβλήματα προκύπτουν ακόμη και με τα πιο «αθώα» chatbots. Το Google Gemini και το ChatGPT χρησιμοποιούνται σε σχολικές αίθουσες και χώρους εργασίας και, ως επί το πλείστον, δεν προσποιούνται ότι είναι σύντροφοι. Αλλά τι θα κάνει η ανθρωπότητα με τα ρομπότ-συντρόφους του Ίλον Μασκ;

Πέρα από τα ηλεκτρικά αυτοκίνητα, τους πυραύλους και το κοινωνικό του δίκτυο, ο Μασκ είναι ιδρυτής της xAI, μιας πολυδισεκατομμυριούχας startup. Στις αρχές του 2024, η xAI άρχισε να προσφέρει συνομιλιακά bots-συντρόφους που εμφανίζονται ως κινούμενοι χαρακτήρες με φωνή, μέσα από μια εφαρμογή κινητού. Ένα από αυτά, η Ani, εμφανίζεται στην οθόνη ως anime κοπέλα με ξανθές κοτσίδες και αποκαλυπτικό μαύρο φόρεμα. Η Ani είναι πρόθυμη να ευχαριστήσει, χρησιμοποιεί συνεχώς υπονοούμενα, και συμμετέχει πρόθυμα σε ρητά σεξουαλικές συζητήσεις. Μαθαίνει το όνομά σου, αποθηκεύει «αναμνήσεις» από τις συνομιλίες σας και τις αξιοποιεί αργότερα.

Κατά τη συνομιλία, εμφανίζεται στην οθόνη ένα “gauge” με καρδούλα. Αν η Ani «σου δώσει θετική αξιολόγηση» —αν είσαι ευγενικός ή της δείχνεις ενδιαφέρον— ο δείκτης ανεβαίνει. Αν φτάσεις αρκετά ψηλά, μπορείς να τη «γδύσεις» ως τα εσώρουχά της, αποκαλύπτοντας σχεδόν το στήθος του χαρακτήρα. Αργότερα, η xAI κυκλοφόρησε και έναν ανδρικό avatar, τον Valentine, που ακολουθεί παρόμοια λογική.

Τα κίνητρα του Μασκ δεν είναι δύσκολο να κατανοηθούν. Είναι απίθανο η Ani και ο Valentine να συμβάλλουν στον διακηρυγμένο στόχο της xAI να «κατανοήσει την αληθινή φύση του σύμπαντος». Αλλά σίγουρα θα κρατήσουν τους χρήστες δεμένους. Υπάρχουν ήδη πολλές άλλες πλατφόρμες συντροφικών bots — όπως οι Replika, Character.AI και Snapchat My AI — και έρευνες δείχνουν ότι ορισμένοι χρήστες περνούν πάνω από μία ώρα την ημέρα συνομιλώντας με αυτά. Για κάποιους είναι απλή διασκέδαση· για άλλους, όμως, τα bots γίνονται φίλοι ή ερωτικοί σύντροφοι.

Η προσωπικότητα είναι ένας τρόπος να διαφοροποιούνται τα chatbots μεταξύ τους — γι’ αυτό οι εταιρείες AI σπεύδουν να την ενσωματώσουν στα προϊόντα τους. Για παράδειγμα, στο GPT-5 της OpenAI, οι χρήστες μπορούν να επιλέξουν ανάμεσα σε τέσσερις «προσωπικότητες» (“Cynic”, “Robot”, “Listener”, “Nerd”), επηρεάζοντας τον τρόπο που το bot απαντά. Το ChatGPT έχει και λειτουργία φωνής, με εννέα επιλογές φωνητικών προσωπικοτήτων — όπως η Vale, που είναι «φωτεινή και περίεργη», με γυναικεία φωνή.

Αξίζει να τονιστεί ότι, όσο προηγμένα κι αν φαίνονται όλα αυτά —όσο μαγικό κι αν είναι να αλληλεπιδράς με ένα πρόγραμμα που θυμίζει τις φαντασίες της επιστημονικής φαντασίας—, βρισκόμαστε στην αρχή της εποχής των chatbots. Το ChatGPT είναι μόλις τριών ετών· το Twitter είχε περίπου την ίδια ηλικία όταν εισήγαγε το “retweet”. Η εξέλιξη θα συνεχιστεί. Οι σύντροφοι θα φαίνονται και θα ακούγονται πιο ρεαλιστικοί, θα γνωρίζουν περισσότερα για εμάς και θα γίνονται όλο και πιο πειστικοί στη συζήτηση.

Τα περισσότερα chatbots έχουν μνήμη. Καθώς μιλάς μαζί τους, μαθαίνουν πράγματα για σένα — μια εξαιρετικά προσωπική εκδοχή των αλληλεπιδράσεων που ήδη έχουμε με τις πλατφόρμες κοινωνικών δικτύων. Αυτές οι μνήμες, που θα γίνονται όλο και πιο λεπτομερείς με τα χρόνια, ενισχύουν την ψευδαίσθηση ότι συνομιλείς με ένα ον που σε γνωρίζει πραγματικά. Οι χρήστες των Replika και GPT-4o έχουν εκφράσει θλίψη όταν τεχνικές αλλαγές έκαναν τα bots τους να «ξεχάσουν» πράγματα ή να αλλάξουν συμπεριφορά.

Κι όμως, όσο πλούσιες κι αν γίνουν οι μνήμες ή οι προσωπικότητές τους, τα bots δεν είναι άνθρωποι. «Τα chatbots μπορούν να δημιουργήσουν μια κοινωνική φούσκα χωρίς τριβές», μου είπε η ψυχίατρος Nina Vasan, ιδρύτρια του Stanford Lab for Mental Health Innovation. «Οι πραγματικοί άνθρωποι θα αντιδράσουν. Κουράζονται. Αλλάζουν θέμα. Μπορείς να τους κοιτάξεις στα μάτια και να δεις ότι βαριούνται.»

Η τριβή είναι αναπόφευκτη στις ανθρώπινες σχέσεις. Μπορεί να είναι άβολη ή εκνευριστική, αλλά έχει νόημα: λειτουργεί ως έλεγχος του εγωισμού, ως ώθηση για κατανόηση των άλλων, ως τρόπος να αντιληφθούμε τα κοινά μας ελαττώματα και φόβους.

Ούτε η Ani ούτε κανένα άλλο chatbot δεν θα σου πει ποτέ ότι βαρέθηκε, ούτε θα κοιτάξει το κινητό του όσο μιλάς, ούτε θα σου πει να σταματήσεις να είσαι ανόητος ή εγωκεντρικός. Δεν θα σου ζητήσει ποτέ να το βοηθήσεις να μετακομίσει ή να του φυλάξεις το κατοικίδιο. Προσφέρουν ένα αντίγραφο συντροφικότητας, επιτρέποντας στους χρήστες να αποφεύγουν τη δυσαρέσκεια ή την αμοιβαιότητα. «Στην ακραία μορφή, γίνεται μια αίθουσα καθρεφτών όπου η κοσμοθεωρία σου δεν αμφισβητείται ποτέ», είπε η Vasan.

Έτσι, παρόλο που τα chatbots βασίζονται στην ίδια αρχιτεκτονική «εμπλοκής» (engagement) όπως τα social media, επιτρέπουν κάτι νέο: σου δίνουν τη δυνατότητα να μιλάς επ’ άπειρον, χωρίς ποτέ να απευθύνεσαι πραγματικά σε κάποιον άλλο πέρα από τον εαυτό σου.

Πηγή: Atlantic