Βρύσες – κρήνες στην παλιά Θεσσαλονικη: Διψάσαμε το μεσημέρι…

«Από το νερό το παν»! έτσι αρχίζει η αφιερωματική επιγραφή στη βρύση της Ναμίκας Χανίμ, που σώζεται μέχρι σήμερα στην οδό Ακροπόλεως, λίγο πιο πάνω από το ναό των Ταξιαρχών. Είναι η γνωστή «Κόκκινη βρύση». Πράγματι οι μωαμεθανοί έδιναν μεγάλη σημασία στο νερό. Σύμφωνα με το Κοράνι είναι θεάρεστη πράξη η κατασκευή μιας δημόσιας βρύσης για την εξυπηρέτηση των κατοίκων μιας συνοικίας ή των στρατοκόπων που περιδιαβαίνουν για τις ασχολίες τους στις περιφέρειες των οικισμών. Φαίνεται ότι ο Προφήτης έβαλε αυτήν την παραγγελία στο Κοράνι, επειδή είχε κακές αναμνήσεις από την εποχή που διέσχιζε διψασμένος την Αραβική Έρημο με τα καραβάνια της χήρας Χατιντζά, που αργότερα έγινε γυναίκα του.

Μετά το θάνατο και του Αλί-Χουσεΐν, συζύγου της κόρης του Μωάμεθ, που πέθανε από δίψα καθώς ήταν αποκλεισμένος στην έρημο Κερμπελά με του σιίτες οπαδούς του, οι μωαμεθανοί θεωρούν ιερή πράξη την κατασκευή μιας βρύσης ή μιας νέας παροχής νερού. Γι’ αυτό ο σουλτάνος και μέλη της οικογένειας του, καθώς και πλούσιοι μπέηδες και ανώτατοι αξιωματούχοι, έχτιζαν στις γειτονιές των πόλεων ή στην ύπαιθρο, πλάι στα μονοπάτια που συνδέουν τους οικισμούς μεταξύ τους, μια βρύση και κοντά της φύτευαν μερικά πλατάνια. Στη μαρμάρινη πλάκα της βρύσης έγραφαν το όνομά τους, για να τους ευλογούν οι συμπολίτες τους και να μη τους ξεχάσει ο Αλλάχ όταν ερχόταν η ώρα να τους καλέσει κοντά του.

Πολλές οθωμανικές βρύσες είναι μοναδικά έργα λαϊκής αρχιτεκτονικής και γλυπτικής. Χτισμένες συνήθως σε πλατείες, σε σταυροδρόμια, κοντά σε θρησκευτικά ιδρύματα (τζαμιά, τεκέδες, ιμαρέτια, μεντρεσέδες, νεκροταφεία) ή σε κομβικά σημεία διακίνησης του πληθυσμού, έφεραν συνοδευτικές επιγραφές που ανέφεραν πότε και από ποιόν ή σε ανάμνηση ποιού γεγονότος χτίστηκε η βρύση, κι ακόμη να ευλογούν το Θείο, να το επικαλούνται, να παινεύουν το νερό ως πηγή ζωής. Κάθε βρύση έχει το δικό της όνομα, που προέρχεται είτε από το όνομα του κτήτορα, είτε από τη θέση της, από κάποια τοπική παράδοση, από τη θρησκευτική ζωή και από διάφορες ιδιότητες του νερού της. Συχνά δίνουν το όνομά τους στην περιοχή όπου βρίσκονται, όπως η βρύση Χόρ-Χόρ Σου (=Του κελαρυστού Νερού) στη σημερινή πλατεία Μουσχουντή

Παλαιότερα οι βρύσες αποτελούσαν το σημαντικότερο χώρο της κοινωνικής επαφής, κυρίως του γυναικείου πληθυσμού και ήταν συνδεδεμένες με πολλά έθιμα. Καθώς, όμως, μπήκε το νερό στα σπίτια όλων μας, στέρεψε με μιας και η μυθολογία της βρύσης. Η λαϊκή μούσα σίγασε. Ξεχάστηκαν οι νεράιδες, οι νύμφες και τα στοιχειά, αγαθοποιά ή μη. Ξεχάστηκε το αμίλητο νερό, το αθάνατο νερό ή το νερό της λήθης και της άρνησης. Προς τί οι προσφορές στις κρήνες, οι ευχές και οι εξορκισμοί, αφού ούτε κλείδωνας, ούτε γαμήλια εθιμολογία, ούτε άλλα έθιμα υπάρχουν σχετικά με τον ζωτικής σημασίας υδάτινο αυτό τόπο;

Η Θεσσαλονίκη, από τις μεγαλύτερες πόλεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, σχεδόν αμέσως μετά την πρωτεύουσα Κωνσταντινούπολη, είχε πολλές μνημειακές βρύσες .Το πλήθος και η αρχιτεκτονική τους εντυπωσίασε και τους περιηγητές της περιόδου της Τουρκοκρατίας, οι οποίοι τις αναφέρουν συχνά στα κείμενά τους.

Ο Γκαμπριέλε Καβάτσα, γραμματέας του Ενετού πρέσβη Λορέντζο Μπερνάρδο, που συνόδευε τον κύριο του από τη Βενετία στην Κωνσταντινούπολη μέσω Θεσσαλονίκης, στο Ημερολόγιο του, υπό ημερομηνία 25 Μαΐου 1591, γράφει: «Η πόλη έχει ωραίους και πλατείς δρόμους και σε καθένα από αυτούς υπάρχει και μια βρύση». Ο Τούρκος περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπή, που επισκέφτηκε την πόλη το 1668, αναφέρει ότι «υπάρχουν τουλάχιστον 64 αναψυκτικαί βρύσεις στη Θεσσαλονίκη». Πενήντα χρόνια αργότερα, το 1722, σε ένα σουλτανικό φιρμάνι που απευθύνεται στο διοικητή και τον ιεροδίκη της Θεσσαλονίκης αναφέρεται ότι «το υδραγωγείον του Χορτιάτη είχε κατασκευάσει ο αείμνηστος αποβιώσας σουλτάνος Μουράτ Χαν (Μουράτ Β’), διοχετεύσας εις το εσωτερικόν του φρουρίου της Θεσσαλονίκης και διανείμας ανά εν καλέμιον ύδατος εις τας είκοσι κρήνας, τας οποίας κατασκεύασε».

Το 1788 ο περιηγητής Αλεσάντρο Μπιζανί αναφέρει ότι «…είδον και μίαν βρύσιν εις το κοιμητήριον όπου εντός μιας κόγχης ήταν τοποθετημένον και έν ξύλινον κύπελλον δια τους διψώντας». Ο Πρόκες φον Όστεν το 1828 παρατηρεί ότι «σχεδόν όλες οι πέτρινες λεκάνες των δημοσίων κρηνών της Θεσσαλονίκης είναι σαρκοφάγοι και έχουν επιγραφές, οι περισσότερες από τη ρωμαϊκή εποχή». Δέκα χρόνια αργότερα ο Γερμανός νομοδιδάσκαλος Ζαχαρίας φον Λίγκενταλ μιλάει για τους «αρχαίους κίονες και τις επιτύμβιες στήλες που συναντά κανείς εδώ κι εκεί στους δρόμους ή στις βρύσες της πόλης».

Στον Γερμανό βουλευτή Κάρλ Μπράουν, το 1875, «προκαλεί πράγματι κατάπληξη το γεγονός πόσο αθρόα χρησιμοποιούνται παντού αρχαίες επιγραφές και διάφορα απομεινάρια γλυπτών κάθε είδους». Ο ίδιος αναφέρει ότι «οι θόλοι των τζαμιών της Θεσσαλονίκης, οι μιναρέδες, τα προαύλια, τα διάστυλα και οι βρύσες προσδίδουν στην πόλη μια τόσο γραφική όψη». Αλλά και ο Ο. Ταφραλι, που βρισκόταν στην πόλη το 1912 για να γράψει το βιβλίο του γι αυτήν, αναφέρει ότι οι κρήνες που παρατήρησε στη Θεσσαλονίκη έχουν για λεκάνες αρχαίες σαρκοφάγους.

Στη διάρκεια του 1^ου Παγκοσμίου Πολέμου, στα συμμαχικά στρατεύματα των Αγγλογάλλων υπηρετούσαν καλλιτέχνες, ζωγράφοι και σκιτσογράφοι, που στις ελεύθερες ώρες των εξόδων τους περιηγούνταν την πόλη και αποθανάτιζαν τα μνημεία της. Μεταξύ των αγαπημένων τους θεμάτων ήταν και η απεικόνιση των καλαίσθητων μνημειακών οθωμανικών κρηνών, που ήταν διάσπαρτες σε ολόκληρη την περιτειχισμένη πόλη, αλλά και στην περιφέρεια της. Όμως και πριν τον πόλεμο, αλλά και μετά τη λήξη του, οι κρήνες υπήρξαν αντικείμενο θαυμασμού των καλλιτεχνών.

Σύμφωνα με τη μελέτη του Β. Δημητριάδη (Τοπογραφία της Θεσσαλονίκης κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας 1430-1912) υπήρχαν στην πόλη πάνω από εκατό οθωμανικές βρύσες, μερικές από τις οποίες σώζονται ακόμη, άλλες αναστυλωμένες και άλλες εγκαταλειμμένες που ρημάζουν. Επίσης υπήρχαν πολλοί Σεμπίλ-χανέδες (φιλανθρωπικές βρύσες) και Φιάλες στα προαύλια των τζαμιών. Μερικές εκατοντάδες ήταν και τα πηγάδια. Βέβαια ο Εβλιγιά Τσελεμπή, που επισκέφθηκε την πόλη το 1668, αναφέρει ότι «υπάρχουν στην πόλη καταγεγραμμένα 3.060 πηγάδια!». Και ο Γιοσέφ Νεχαμά , πριν την πυρκαγιά, αναφέρει «ότι υπάρχει ένα πηγάδι στην αυλή κάθε σπιτιού!».