Μιναρέδες της Θεσσαλονίκης: Τα πέτρινα κατάρτια που υψώθηκαν στην πόλη

Μόλις ξημερώσει, ο μελαγχολικός και καλλίφωνος μουεζίνης, με τη χιονάτη γενειάδα, το κάτασπρο σαρίκι και το μαύρο, σαν τις βαθιές νύχτες του χειμώνα, καφτάνι, αγουροξυπνημένος αλλά και ευτυχής, γιατί ο Αλλάχ τον αξίωσε να απολαύσει μια ακόμη ανατολή του ήλιου από τον ψιλόλιγνο πύργο του, σέρνει τα βαριά του βήματα, που αντηχούν στο εσωτερικό του πυργίσκου σαν τον ήχο του τύμπανου που υπαγορεύει τον βηματισμό στο ασκέρι του πολυχρονεμένου Πατισάχ.

Το ανέβασμα από τη στενή στριφογυριστή σκάλα είναι επίπονο όπως κάθε ανάβαση προς τον ουρανό. Μόλις φτάσει στο πλατύσκαλο, βγαίνει στον στρογγυλό, διακοσμημένο με αραβουργήματα, εξώστη. Αναπνέει με βαθιές ανάσες τον καθαρό αέρα και το βλέμμα του χάνεται πάνω από τα κάστρα της θεοφρούρητης πόλης στη μεγάλη πεδιάδα, αγναντεύοντας την πλούσια βλάστηση που ξεδιψά και ευφραίνεται από τους ζωοδότες γαλάζιους ποταμούς, με τα πέτρινα αψιδωτά γεφύρια, αρχή και τέλος των φιδωτών δρόμων των ζωντανών του Θεού. Θαυμάζει τα σκουροπράσινα ψηλά και λυγερόκορμα κυπαρίσσια, τους ζωντανούς μιναρέδες της φύσης, στην πολιτεία των μακάρων.

Μόλις η πρώτη αχτίνα του ήλιου χρυσίσει τη θάλασσα, γυρνά το βλέμμα του στο απέραντο γαλάζιο του Θερμαϊκού. Αυτήν την ευλογημένη θάλασσα που προστατεύεται από την κατοικία των παλιών Θεών των γκιαούρηδων. Ο κάτασπρος θρόνος του Μεγάλου Θεού, νεφελοσκέπαστος, για να κρύβεται από τα ζηλόφθονα μάτια των κοινών θνητών, μαγνητίζει το βλέμμα του.

Βαθιά μέσα του αισθάνεται ότι οι κάτοικοι του Ολύμπου δεν ήταν Θεοί. Όπως του διηγήθηκαν οι παραμυθάδες Ρωμιοί γείτονες του, είχαν όλα τα προτερήματα και όλα τα κουσούρια των θνητών. Έτρωγαν και έπιναν, ερωτεύονταν και γεννοβολούσαν, αγάπαγαν και μισούσαν, τιμωρούσαν αλλά και συγχωρούσαν. Διασκέδαζαν με πολέμους αλλά και με το θέατρο, το χορό, την ποίηση. Ο Μεγάλος Θεός, ο πιο μπερμπάντης και ζαβολιάρης από όλους, όταν δεν γκομένιαζε αναστάτωνε τον κόσμο με τις φοβερές τρακατρούκες του. Αλλά και η υπόλοιπη οικογένεια δεν πήγαινε πίσω. Ολημερίς στο φαγοπότι, στον καυγά και τον έρωτα. Τι να περιμένει κανείς από αυτούς που τρώνε γουρούνια; Αυτούς μοιάξανε και οι σημερινοί γκιαούρηδες, καβγατζήδες και παλικαράδες, που κάθε τόσο ξεσηκώνονται για να διώξουν τους πιστούς του αληθινού Θεού από το ουρί των πόλεων, την γκιουζέλ Σελανίκ.

Για να διώξει τις κακές σκέψεις σηκώνει τα μάτια στον καταγάλανο ουρανό. Η κορυφή του μιναρέ, τουλάχιστον δυο μπόγια ψηλότερη από το κεφάλι του, υπενθυμίζει στην ταπεινότητα του ότι υπάρχει ακόμη δρόμος για να φτάσει στο Θεό του. Σαν αναστεναγμός από τα κατάβαθα του είναι του, βγαίνει η φωνή: Αλλάχ άκμπαρ! Ο Αλλάχ είναι μεγάλος! Ένας είναι ο Αλλάχ και Προφήτης του ο Μωάμεθ!

Το επαναλαμβάνει άλλες δυο φορές, σαν να χρειάζεται να το εμπεδώσει. Και πριν αρχίσει το κατέβασμα από τον πύργο του Θεού, βλέπει τα πρώτα παραθυρόφυλλα των πιστών να ανοίγουν διάπλατα, για να μπάσουν στο φτωχικό τους οντά τις πρώτες αχτίνες του ήλιου και στις καρδιές τους την αλήθεια που μόλις τους ανήγγειλε:

Ένας είναι ο Αλλάχ και Προφήτης του ο Μωάμεθ!

Στις 4 το απόγευμα της 29^ης Μαρτίου 1430, ένας θρήνος αντηχεί σε όλη την συμβασιλεύουσσα: «Πήραν την πόλη, πήραν την πόλη. Πήραν τη Σαλονίκη!!». Ο επιθανάτιος ρόγχος της βυζαντινής αρχόντισσας είχε αρχίσει μισό αιώνα πριν και, μετά από μια δεκαπεντάχρονη περίπου κατάληψη και τέσσερις οδυνηρές πολιορκίες (1412, 1416, 1422 και 1426), τελικά υπέκυψε στην πέμπτη και τελευταία πολιορκία, το 1430. Οι Ενετοί, στους οποίους είχε παραδοθεί εθελοντικά το 1423, στάθηκαν ανίκανοι να την προστατεύσουν από τις ορδές του σουλτάνου Μουράτ Β’ και την εγκατέλειψαν στην άστοργη αγκαλιά του. Την τριήμερη πολιορκία διαδέχθηκε τριήμερη λεηλασία. Έτσι βάρβαρα άρχισε μια ζωή που διήρκεσε 482 ολόκληρα χρόνια.

Η τουρκική κατάκτηση άλλαξε τη μορφή της πόλης. Οι μιναρέδες που υψώθηκαν δίπλα στις εκκλησίες οι οποίες μετατράπηκαν σε τζαμιά μετέβαλαν την όψη της βυζαντινής Θεσσαλονίκης, που άρχισε να παίρνει το χρώμα και την όψη τουρκο-ισλαμικής πόλης. Αμέσως μετά την Αχειροποίητο και τη μονή του Τιμίου Προδρόμου έγιναν τζαμιά ο Προφήτης Ηλίας και ο ναός των Ταξιαρχών. «Ως το 1478 είχαν γίνει τζαμιά τριάντα περίπου εκκλησίες. Προς το τέλος του ιδίου αιώνα έγινε τζαμί ο Άγιος Δημήτριος (1492). Ακόμα αργότερα, κατά τον 16^ο αιώνα, έγιναν τζαμιά οι Άγιοι Απόστολοι, η Αγία Σοφία, η Ροτόντα και τουλάχιστον ακόμη δέκα ναοί των οποίων δεν γνωρίζουμε την ονομασία…Ο αριθμός των τζαμιών είναι πολύ μεγάλος για να χτιστούν μέσα σε έναν αιώνα. Επομένως χωρίς αμφιβολία, ανάμεσα σε αυτά τα τζαμιά πρέπει να υπάρχει ένας σημαντικός αριθμός από πρώην εκκλησίες, που δεν είναι δυνατόν να τις γνωρίζουμε όλες προς το παρόν».(Β. Δημητριάδης).

Σχετικά με την μετατροπή των εκκλησιών σε τζαμιά, ο Γερμανός πολιτικός Κάρλ Μπράουν, που επισκέφτηκε την πόλη το 1875, γράφει: «Κι εδώ στη Θεσσαλονίκη η μετατροπή των εκκλησιών σε τζαμιά έγινε με πολύ απλό τρόπο. Στους θόλους έστησαν την ημισέληνο, δίπλα στην εκκλησία έναν μιναρέ, και να από την πρώην μονή ένα μοναστήρι για δερβίσηδες». Τα ίδια αναφέρει και ο Πρώσος δημοσιογράφος Πάουλ Λιντάου, που επισκέφθηκε την πόλη το 1888: «Στο εξωτερικό των ναών (οι Τούρκοι) έδρασαν με ασέβεια και έστησαν, χωρίς καμιά οποιαδήποτε αρχιτεκτονική συνάφεια, δίπλα στις θολωτές εκκλησίες τους μιναρέδες σαν πέτρινα κατάρτια

Έτσι σε λιγότερο από έναν αιώνα η Θεσσαλονίκη, με το δάσος των μιναρέδων που ξεπρόβαλαν πάνω από τις στέγες των σπιτιών, φάνταζε σωστή τουρκόπολη. «Κάθε σουλτάνος που περνούσε από την πόλη, κάθε πασάς ή βεζίρης που ζούσε για λίγο ή πολύ σ’ αυτή, όλοι φιλοδοξούσαν να αφήσουν ένα κάποιο μνημείο, που να θυμίζει στους μεταγενέστερους το πέρασμά τους. Το αποτέλεσμα της φιλοδοξίας αυτής ήταν ένα πλήθος από τζαμιά, μικρά τεμένη, μεντρεσέδες, πτωχοκομεία, λουτρά, τεκέδες και βρύσες».(Β. Δημητριάδης).

Στο τελευταίο τέταρτο του 19^ου αιώνα, την εποχή που η Θεσσαλονίκη είχε μπει ήδη σε τροχιά εκσυγχρονισμού, οι προαναφερθέντες Πάουλ Λιντάου και Κάρλ Μπράουν μας δίνουν γλαφυρές περιγραφές της πόλης. Ο πρώτος σημειώνει ότι «…ανάμεσα στα κτίρια που έκτισαν οι άνθρωποι και λάμπουν στον ήλιο, κάνουν εντύπωση οι ισχνοί ψηλοί πύργοι, οι μιναρέδες που οι κορφές τους πετιούνται στον ουρανό σαν βέλη. Και μέσα απ’ αυτά εξέχουν με σοβαρότητα και ομορφιά τα βαθυπράσινα, σχεδόν μαύρα στην όψη, κυπαρίσσια». Και ο δεύτερος συμπληρώνει: «…και ανάμεσα σε όλα αυτά, τζαμιά με τους πολλούς μιναρέδες, τις σουβλερές μύτες και τους εξώστες τους, απ’ όπου καλεί ο μουεζίνης τους πιστούς πέντε φορές τη μέρα για προσευχή και για να πλύνουν τα πόδια τους. Ένα μέρος από τα τζαμιά αυτά τα έχτισαν οι Τούρκοι, τα άλλα ήσαν άλλοτε χριστιανικές εκκλησίες που τις πήρε η ημισέληνος, αυτή που τώρα βλέπει από την κορυφή του μιναρέ προς τον θόλο της εκκλησίας, από την κορυφή που δεν είναι ποτέ κάθετη αλλά έχει μια μικρή κλίση προς την κατεύθυνση της Μέκκας και το ιερό τέμενος Καάμπα, από σεβασμό προς τον Αλλάχ και τον προφήτη του».

Για τον γεωγράφο του 17^ου αιώνα Χατζή Κάλφα «η πόλη ήταν μια μικρογραφία της Ισταμπούλ». «Οι ταξιδιώτες καταγράφουν τις εντυπώσεις τους από το μαγικό τοπίο με τους μιναρέδες, τα κυπαρίσσια και τους ασβεστωμένους τοίχους που υψώνονται κάθετα με θέα το Αιγαίο». Οι περισσότεροι απ’ αυτούς λογάριαζαν τη γραφική θέα των μιναρέδων ως μοναδική θετική όψη της τουρκοκρατίας. «Οι μιναρέδες – υψιτενείς, μυτεροί, πολύχρωμοι ή ακόσμητοι – κυριάρχησαν στον ορίζοντα της πόλης και, φωταγωγημένοι στις σχόλες και στους αυτοκρατορικούς εορτασμούς, έγιναν τοπόσημα για τους επισκέπτες». Το 1853 ο Οξφορδιανός γεωγράφος Χένρι Τόουζερ τους είδε όλους να «περιβάλλονται από ένα δαχτυλίδι λαμπρά λυχνάρια». Τη νύχτα, καθώς έφευγε με το καράβι, «σχημάτιζαν μια γλυκιά φωτοχυσία, σαν σμάρι από πυγολαμπίδες στον ορίζοντα». Τον Ιούλιο του 1859, κατά τη διάρκεια της παραμονής του σουλτάνου Αμπντούλ Μετζίτ στη Θεσσαλονίκη, «η πόλη τις νύχτες φωτιζόταν λαμπρά με φανάρια που στόλιζαν σαν γιρλάντες τους μιναρέδες και τα καράβια». Υπήρχαν ωστόσο κι εκείνοι, όπως ο Πιέρ Λοτί, για τους οποίους η Θεσσαλονίκη «φάνταζε για κλάματα. Οι μιναρέδες της έμοιαζαν μ’ ένα μάτσο παλιά κεριά, μπηγμένα μέσα σε μια βρώμικη, μαύρη πόλη όπου ανθούν τα βίτσια των Σοδόμων», όπως έγραφε στο μυθιστόρημά του «Αζιγιαντέ», το 1876.

Μετά την απελευθέρωση οι πρώτοι μιναρέδες που κατεδαφίστηκαν ήταν εκείνοι των παλιών εκκλησιών που είχαν μετατραπεί σε τζαμιά και επαναλειτούργησαν ως χριστιανικές εκκλησίες. Ένας άλλος αδιευκρίνιστος αριθμός μιναρέδων κατέρρευσαν ή κατέστησαν επικίνδυνοι από την καταστροφική πυρκαγιά του 1917. (Για την πυρκαγιά ο αυτόπτης μάρτυρας Dufur De La Thuillerie στο βιβλίο του «De Salonique a Constantinople etc.», Paris 1921, γράφει: «…παρατηρούνταν τεράστιες αναλαμπές, που το ύψος τους έφτανε τα 100 μέτρα. Πελώριες δέσμες από σπίθες αναπηδούσαν από τις στέγες που κατέρρεαν, και πολλές φορές η μυτερή κορυφή ενός άσπρου και θελκτικού μιναρέ, περικαλυμμένη από τσίγκο και μολύβι, θερμασμένη ώσπου να πάρει το κόκκινο χρώμα και κατόπιν το άσπρο, έδινε, προτού καταρρεύσει, την εικόνα ενός γιγάντιου κηροπήγιου, που φώτιζε, σαν μια σκηνογραφία της κόλασης, μια διακόσμηση από κόκκινο χρώμα και καπνούς…»). Από τους εναπομείναντες 28 μιναρέδες, με Απόφαση του Υπουργείου Εκκλησιαστικών, διατηρήθηκε μόνο ο μιναρές της Ροτόντας, ενώ για τους υπόλοιπους δόθηκε η άδεια στην Δημοτική αρχή να τους κατεδαφίσει δια δημοπρασίας και με δική της δαπάνη, που ανήλθε στο ποσό των 100.000 δρχ. περίπου.

Κλείνουμε με μια γλαφυρή περιγραφή του καθηγητή Ν. Μουτσόπουλου που αναφέρει ότι «το στόλισμα των τζαμιών και της πόλεως, που όλοι το ανέφεραν, όσοι την επισκέπτονταν, ιδίως από τη θάλασσα, ήταν οι μιναρέδες των τζαμιών της. Και υπήρχαν στη Θεσσαλονίκη από τους σπουδαιότερους μιναρέδες του 16^ου-18^ου αι. Άλλοι κάτασπροι, ραδινοί, κομψοί, υψώνονταν στο άπειρο για να προσφέρουν και μορφολογικά τον αέναο αίνο τους στον Αλλάχ. Άλλοι ήταν πολυγωνικοί εξωτερικά, άλλοι ακόμα σπυρωτοί, στριφτοί, όπως αυτός του Μπουρμαλί τζαμί. Άλλοι πολύχρωμοι, όπως ο μιναρές στο Αλατζά τζαμί ή φτωχοκομείο (Ιμαρέτ) που πήρε το όνομά του (πολύχρωμος) ακριβώς από τα διακοσμητικά κεραμικά του μιναρέ του. Πολλά από τα τζαμιά με τους μιναρέδες κατεδαφίστηκαν από φυσικά γεγονότα όπως σεισμούς, άλλα από πυρκαγιές. Πολλά καταστράφηκαν στην πυρκαγιά του 1917. Δυστυχώς αρκετά κατεδαφίστηκαν από διανοίξεις δρόμων, κάποια άλλα από επιπολαιότητα και αφροσύνη».

Πηγή: Το βιβλίο μου «Οι μιναρέδες της Θεσσαλονίκης», εκδ. Κ. Σφακιανάκη, 2011.

Μια σειρά από ιχνογραφήματα μιναρέδων της Θεσσαλονίκης, φιλοτεχνημένα μετά την πυρκαγιά του 1917, για τις ανάγκες τοπογραφικής αποτύπωσης για το Σχέδιο Εμπράρ. (Αρχείο του συγγραφέα).