Ο θάνατος του Παύλου Μελά μέσα από τα μάτια φίλων, συμπολεμιστών και γυναικών

Το γεγονός του θανάτου του Παύλου Μελά, όπως το βίωσαν γνωστές και άγνωστες προσωπικότητες στον ελλαδικό χώρο και τη Διασπορά στις αρχές του 20ου αιώνα, η απεικόνισή του στις τέχνες και στη λογοτεχνία, η μεταστροφή του κλίματος και η δυναμική κινητοποίηση που επέφερε για το Μακεδονικό Ζήτημα αποτυπώνονται σε νέα έκδοση του Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα.

Στο βιβλίο με τίτλο «Έθνους Αφύπνιση: ΠΑΥΛΟΣ ΜΕΛΑΣ» παρουσιάζονται για πρώτη φορά συλλυπητήριες επιστολές που έστειλαν συμπολεμιστές, φίλοι, πολιτικοί, συγγραφείς στις οικογένειες Μελά και Δραγούμη και ψηφίσματα που υιοθέτησαν σύλλογοι, επαγγελματικά σωματεία, όταν έγινε γνωστή η είδηση του θανάτου του Παύλου Μελά σε σύγκρουση με τον τουρκικό στρατό στη Στάτιστα, στις 13 Οκτωβρίου του 1904 – αρχειακό υλικό που παραχωρήθηκε από την εγγονή του, Ναταλία Ιωαννίδη.

«Ξεκινήσαμε με περίπου 100 επιστολές και όσο συζητούσαμε με την κ. Ιωαννίδη, έψαχνε στο αρχείο της και ανακάλυπτε και άλλες. Αρχικός σκοπός ήταν η έκδοση να έχει 130 σελίδες και φθάσαμε στις 186, διότι συνεχώς καινούριες έρχονταν στο φως, όπως του τότε πρωθυπουργού Γεωργίου Θεοτόκη, της παιδαγωγού, Αικατερίνης Λασκαρίδη, του δημάρχου Αθηναίων, Σπυρίδωνα Μερκούρη. Ήταν ένας θησαυρός στα χέρια μας και αποφασίσαμε να τις δημοσιεύσουμε στο ευρύ αναγνωστικό κοινό» τόνισε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η διευθύντρια του Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα και επιμελήτρια του τόμου, Φανή Τσατσάια.

«Πριν από τρία χρόνια επισκέφθηκα το σπίτι του Παύλου Μελά στην Αθήνα και συζήτησα με την κ. Ιωαννίδη, η οποία μου γνωστοποίησε την απόφασή της να παραχωρήσει τις επιστολές με τη δέσμευση ότι θα κάνουμε τα αδύνατα- δυνατά για την αξιοποίησή τους», ανέφερε, από την πλευρά της,στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η Σταυρούλα Μαυρογένη, διευθύντρια του Κέντρου Έρευνας Μακεδονικής Ιστορίας και Τεκμηρίωσης (Κ.Ε.Μ.Ι.Τ.) και αναπληρώτρια καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, συγγραφέας της έκδοσης μαζί με τον Δρ. Νεότερης Ιστορίας, Κωνσταντίνο Παπανικολάου.

Η θλιβερή είδηση που συγκλόνισε και ενεργοποίησε ανθρώπους παντού

«Αλλ’ υπάρχουσι και θλίψεις αίτινες μας αφαιρούσιν αίμαν από την καρδίαν μας και ζωήν από τη ζωήν μας μας συντροφεύουσαι το επίλοιπον αυτής…», γράφει στην επιστολή του ο αξιωματικός της Σχολής Ευελπίδων, Γιώργος Δελαγραμμάτης.

Τα κοινά στοιχεία που εντοπίζονται στις επιστολές είναι, σύμφωνα με την κ. Τσατσάια, η γλώσσα που χρησιμοποιείται, οι εξαιρετικά ευγενικές εκφράσεις, όπως «Ερίτιμος Κυρία», «Ερίτιμος Δέσποινα», αλλά και ο συναισθηματικός τόνος, με τον οποίο απευθύνονται στη χήρα του Παύλου Μελά, Ναταλία Δραγούμη. «Παρ’ όλο που σε κάποιες περιπτώσεις οι αποστολείς δεν τη γνωρίζουν προσωπικά, της απευθύνονται σαν να είναι ο δικός τους άνθρωπος που έχασε τον αγαπημένο του και οφείλουν να της συμπαρασταθούν. Είναι ξένοι, αλλά και δεν είναι, είναι η Ναταλία τους, που πενθεί τον χαμό του συζύγου της», υπογράμμισε η κ. Τσατσάια.

«Ο Παύλος Μελάς ως ευπατρίδης, θα μπορούσε να είναι αποστασιοποιημένος, όμως το στοιχείο που τον διαφοροποιεί από άλλους συμμετέχοντες στον Μακεδονικό Αγώνα είναι ότι τον ενδιαφέρει ο απλός άνθρωπος κι αυτή είναι η μεγαλοσύνη του», εξήγησε η κ. Μαυρογένη.

«Είναι παντρεμένος με τη Ναταλία Δραγούμη, φέρει το επίθετο Μελάς και αποτελεί θέμα συζητήσεων στα σαλόνια των Αθηνών, διαβάζονται τα γράμματά του κατά τη διάρκεια της παραμονής του στη Μακεδονία από την ίδια τη σύζυγό του και μαζί με αυτά εκδίδονται την ίδια εποχή μικρά κομμάτια, σκέψεις αγωνιστών. Όταν πεθαίνει, αλλάζει ένα ολόκληρο κλίμα στην Αθήνα και γι’ αυτό ο θάνατός του είναι σημαντικός πιο πολύ απ’ οτιδήποτε άλλο, εξάλλου δεν πρόλαβε να αγωνιστεί για πολύ καιρό. Ο θάνατός του δείχνει στην πολιτεία, στο παλάτι, στην αθηναϊκή κοινωνία ότι η Μακεδονία είναι ένα δικό τους ζήτημα», υπογράμμισε η κ. Μαυρογένη.

«Το μνημόσυνό του παρακινείται από πολλούς επιφανείς δημοσιογράφους και λόγιους της εποχής, που παρουσιάζονται στο βιβλίο. Άλλωστε, το παλάτι προσπαθούσε να κρατήσει απόσταση όσο ήταν δυνατό, για να μην δημιουργηθεί διπλωματικό ζήτημα», επισήμανε.

Η απώλεια του Παύλου Μελά ενεργοποίησε ομάδες ανθρώπων που σε άλλες περιπτώσεις μπορεί να μην έστελναν επιστολές, ανέφερε η επιμελήτρια της έκδοσης. «Υπάρχουν επιστολές έγκλειστων σε φυλακές, οι οποίοι, όπως μας εκμυστηρεύτηκε η κ. Ιωαννίδη, έστελναν λαξευμένες πέτρες με το πρόσωπο του Μελά και τις συνόδευαν με γράμματα που ανέφεραν: “υποφέρουμε κι εμείς μαζί με σας”. Ήταν άνθρωποι, οι οποίοι δεν είχαν σχέση με τον άμεσο αγώνα» τόνισε η κ. Τσατσάια.

Η είδηση της απώλειας ενώνει τους πάντες, φοιτητές στο Παρίσι, μέλη της παροικίας στη Βοστόνη, εργαζόμενους στην Αθήνα, επισήμανε.

Ξεχωριστές και σημαντικές οι επιστολές γυναικών

Οι γυναικείες προσωπικότητες της εποχής, οι οποίες εξέφρασαν θλίψη και τις δικές τους σκέψεις για την απώλεια του Παύλου Μελά και η αποστολή που ανέλαβε η Ναταλία Δραγούμη αναδεικνύονται επίσης στο βιβλίο.

«Ο Παύλος Μελάς πέθανε, αλλά η Ναταλία Δραγούμη, η κληρονόμος ενός χρέους ήταν ο πιο καθοριστικός παράγοντας για τη διάχυση των ιδεών. Ήταν σεβάσμια, αγαπητή χήρα, όπως της γράφουν οι φίλες της, η Γαλλίδα με τα φιλελληνικά αισθήματα, Λουίζα Ριανκούρ και η Σοφία Τρικούπη. Περικλειόταν από μία ιδέα πολύ βαριά. Στάθηκε στο ύψος των περιστάσεων και μέσα από εκείνη περνάει και όλη η ιστορία του Μακεδονικού Αγώνα στις κατοπινές εκδόσεις. Αν δεν υπήρχε η Ναταλία Δραγούμη να διαφυλάξει την κληρονομιά του, να τη μεταδώσει στα παιδιά της και στα εγγόνια της, όλος αυτός ο πλούτος θα χανόταν», ανέφερε η κ. Μαυρογένη.

«Οι επιστολές των γυναικών είναι ξεχωριστές, έχουν ήθος, αγάπη, πατριωτισμό χωρίς εθνικισμό και εστιάζουν στην επόμενη γενιά», επισήμανε. «Κοίταξε να είσαι καλή μητέρα για τα παιδιά σου», συμβουλεύει τη Ναταλία Δραγούμη η φίλη της, Σοφία Τρικούπη.

«Είναι μία έκδοση, φόρος τιμής όχι μόνο στον Παύλο Μελά, άλλα και στη Ναταλία Δραγούμη και στους ανθρώπους που της έγραψαν, που σκέφτηκαν ότι λαμβάνοντας τις επιστολές, θα αισθανθεί ότι είναι όλοι ενωμένοι γύρω από την ίδια ιδέα», πρόσθεσε η κ. Τσατσάια.

«Η αγαπητή μας κ. Ιωαννίδη ξεχώρισε με συγκίνηση τις επιστολές των φοιτητών, των νέων, των απλών ανθρώπων, οι οποίοι δεν όφειλαν, αλλά επέλεξαν να στείλουν μία επιστολή συμπαράστασης στη Ναταλία. Το βιβλίο δεν είναι μονοδιάστατο, σου ανοίγει τον δρόμο, τον χώρο και επιλέγεις από ποια πλευρά θα το διαβάσεις και θα το αντιληφθείς», υπογράμμισε.

Έκδοση με επιστημονικό και παιδαγωγικό χαρακτήρα

Ο τόμος αφήνει τον αναγνώστη στο δεύτερο μέρος του βιβλίου να περιηγηθεί ελεύθερα στις επιστολές. Προηγούνται το κείμενο της κ. Μαυρογένη που σκιαγραφεί την απήχηση στον πολιτισμό και τις τέχνες και το πώς αποτυπώθηκε με τον λογοτεχνικό λόγο ο χαμός του Μακεδονομάχου και το ιστορικό κείμενο του κ. Παπανικολάου, επεξηγηματικό των επιστολών και των προσωπικοτήτων που τις συνέταξαν.

Την έκδοση διανθίζουν πίνακες ζωγραφικής των Ιακωβίδη, Εγγονόπουλου, Εμπειρίκου.

Το βιβλίο θα μπορούσε, σύμφωνα με την κ. Μαυρογένη, να είναι ένα εξαιρετικό «εργαλείο» για να μάθουν τα παιδιά με έναν δημιουργικό τρόπο μέσα από κείμενα λογοτεχνίας.

«Πέρα από τον επιστημονικό του χαρακτήρα έχει και έναν τεράστιο παιδαγωγικό χαρακτήρα και “αγγίζει” στοιχεία του σύγχρονου πολιτισμού με έννοιες, όπως ο άλλος, ο φυλακισμένος, τα δύο φύλα, η αίσθηση της ειρήνης, η αγάπη για δημιουργία, η ανάγκη για εκπαίδευση για σπουδές. Μέσα σε αυτές τις επιστολές βρίσκονται όλα τα στοιχεία που είναι στόχοι της νέας εκπαίδευσης», τόνισε η κ. Μαυρογένη.

Στα σχέδια του Μουσείου είναι να αξιοποιηθεί σε ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα μέσω διαδικτύου το υλικό του τόμου. «Θα μπορούσαν να διδάσκονται κεφάλαια της ιστορίας των αρχών του 20ου αιώνα μέσα από το βιβλίο. Δείχνει ποιες είναι οι προσωπικότητες της εποχής που έπαιζαν πολύ σημαντικό ρόλο στα γεγονότα, κοινωνικά, οικονομικά, πολιτικά, προβάλλει ονόματα μέσα από πηγές», ανέφερε η επιμελήτρια της έκδοσης.

Στο Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα φυλάσσονται προσωπικά αντικείμενα του Παύλου Μελά, όπως το κιβώτιο εκστρατείας που χρησιμοποιούσε στη Σχολή Ευελπίδων, οικογενειακές φωτογραφίες, το προσκλητήριο του γάμου του, προσωπικές κάρτες, επιστολές και εκθέματα που συνδέονται με τον θάνατό του, όπως το φορείο με το οποίο μεταφέρθηκε το νεκρό σώμα του.

«Προσπαθούμε τα δραματικά γεγονότα να μην αφήνουν σημάδια στους μαθητές. Φυσικά και υπήρξε θάνατος, αλλά από αυτό το δυσάρεστο γεγονός, “γεννήθηκε” η επόμενη μέρα για το έθνος, που ξετυλίγεται στις σελίδες του βιβλίου», επισήμανε η διευθύντρια του Μουσείου.

Η έκδοση «Έθνους Αφύπνιση: ΠΑΥΛΟΣ ΜΕΛΑΣ», που διατίθεται στο Μουσείο είναι πρωτοβουλία του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας και το κόστος της ανέλαβε η Αστική μη Κερδοσκοπική Εταιρεία Δράμας ΚΥΚΛΩΨ. Το γραφιστικό σχεδιασμό ανέλαβε η συνεργάτιδα του Μουσείου, Μαριέττα Πανίδου.

Πηγή: ΑΠΕ, Κατερίνα Γιαννίκη, Οι φωτογραφίες παραχωρήθηκαν από το Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα