Τι πραγματικά αλλάζει στην τρίτη ηλικία

Μεταξύ των πολλών αρνητικών στερεοτύπων που υπάρχουν για τους ηλικιωμένους είναι η ιδέα ότι δεν είναι ικανοί να αλλάξουν, σημείωσε πρόσφατα η Faith Hill.

Στην πραγματικότητα, πολλοί ψυχολόγοι συνήθιζαν να πιστεύουν ότι μετά τη νεαρή ενηλικίωση, οι άνθρωποι τείνουν να κατασταλάζουν στην προσωπικότητά τους.

Αυτό είναι σε μεγάλο βαθμό αλήθεια, γράφει η Faith, αλλά μόνο μέχρι ένα ορισμένο σημείο:

“Πιο πρόσφατες μελέτες δείχνουν ότι κάτι απροσδόκητο συμβαίνει σε πολλούς ανθρώπους καθώς φτάνουν και ξεπερνούν τα 60 τους χρόνια: Η προσωπικότητά τους αρχίζει να αλλάζει ξανά”.

Το εύρημα αυτό δείχνει την ικανότητα των ηλικιωμένων να προσαρμόζονται. Αλλά, όπως γράφει η Faith, μας δείχνει επίσης τις συνθήκες, τις οποίες πολλοί ηλικιωμένοι αντιμετωπίζουν και για το πώς η κοινωνία θα μπορούσε να τους υποστηρίξει καλύτερα.  Το να γερνάς δεν είναι εύκολο, αλλά πολλοί ηλικιωμένοι μιλούν για το σημερινό στάδιο της ζωής τους με ικανοποίηση και χαρά. Πάρτε την απάντηση της συγγραφέως Μάργκαρετ Άτγουντ στην Τζένιφερ Σένιορ που την ρώτησε πόσο μεγάλη αισθάνεται στο κεφάλι της: 

“Στα 53, ανησυχείς για το αν είσαι γέρος σε σύγκριση με τους νεότερους ανθρώπους. Στα 83 απολαμβάνεις τη στιγμή και ταξιδεύεις στο χρόνο εδώ και εκεί στις τελευταίες 8 δεκαετίες. Δεν ανησυχείς για το αν φαίνεσαι γέρος, γιατί ε, είσαι πραγματικά γέρος! Εσύ και οι φίλοι σου κάνετε αστεία για τους ηλικιωμένους. Διασκεδάζετε περισσότερο απ’ ό,τι στα 53 σας, κατά κάποιο τρόπο. Περιμένετε, θα δείτε!”

Πιθανώς έχετε ακούσει το ρητό “Δεν μπορείς να μάθεις σε ένα παλιό σκυλί νέα κόλπα”. Μια αρκετά άσχημη φράση, αλλά μιλάει για μια κοινή πεποίθηση σχετικά με την τρίτη ηλικία: ότι είναι μια περίοδος στασιμότητας. Μια εποχή κατά την οποία έχουμε παγιωθεί τόσο πολύ στους τρόπους μας που, είτε είμαστε περήφανοι γι’ αυτούς είτε όχι, δεν πρόκειται να αλλάξουμε.

Οι ψυχολόγοι συνήθιζαν να ακολουθούν το ίδιο σκεπτικό: Μετά την νεαρή ενηλικίωση, οι άνθρωποι τείνουν να κατασταλάξουν στον εαυτό τους και η προσωπικότητα, αν και δεν είναι αμετάβλητη, συνήθως γίνεται πιο σταθερή καθώς οι άνθρωποι μεγαλώνουν. Και αυτό είναι αλήθεια, μέχρι ένα ορισμένο σημείο. Πιο πρόσφατες μελέτες δείχνουν ότι κάτι απροσδόκητο συμβαίνει σε πολλούς ανθρώπους καθώς φτάνουν και ξεπερνούν τα 60 τους χρόνια: Η προσωπικότητά τους αρχίζει να αλλάζει ξανά.

Η τάση αυτή παρατηρείται σε ηλικιωμένους πληθυσμούς εν μέρει επειδή οι ηλικιωμένοι είναι πιθανότερο να εμφανίσουν εγκεφαλικές αλλαγές, όπως η γνωστική εξασθένιση και η άνοια. Αλλά ορισμένοι ερευνητές δεν πιστεύουν ότι το φαινόμενο εξηγείται πλήρως από αυτούς τους παράγοντες. Η προσωπικότητα των ανθρώπων μπορεί να μεταμορφώνεται ανάλογα με τις περιστάσεις, βοηθώντας τους να αλλάξουν προτεραιότητες, να συμβιβαστούν με την απώλεια και να προσαρμοστούν σε μια μεταβαλλόμενη ζωή. Αυτές οι εξελίξεις υπογραμμίζουν τι είναι πραγματικά η προσωπικότητα: όχι μια μόνιμη κατάσταση αλλά ένας προσαρμοστικός τρόπος ύπαρξης. Και σε κοινωνικό επίπεδο, οι αλλαγές της προσωπικότητας μπορούν να μας εξηγήσουν τις καταστάσεις που αντιμετωπίζουν οι ηλικιωμένοι.

Οι ψυχολόγοι έχουν προσδιορίσει ορισμένα σημαντικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας που ονομάζονται και “Τα Κύρια Πέντε”: ευσυγκινησία, ευσυνειδησία, εξωστρέφεια, δεκτικότητα στις νέες εμπειρίες και νευρωτισμός. Μπορούν δε να παρακολουθήσουν τον τρόπο με τον οποίο αυτά τα χαρακτηριστικά αυξάνονται ή μειώνονται σε μια ομάδα με την πάροδο του χρόνου. Προς έκπληξη πολλών στον τομέα, αυτού του είδους οι μελέτες αποκαλύπτουν ότι οι ισχυρότερες αλλαγές στην προσωπικότητα τείνουν να συμβαίνουν πριν από την ηλικία των 30 ετών και μετά τα 60. Σε αυτή τη φάση της μετέπειτα ενηλικίωσης, οι άνθρωποι φαίνεται να μειώνουν, κατά μέσο όρο, την δεκτικότητα στις νέες εμπειρίες, την ευσυνειδησία και την εξωστρέφεια -ιδιαίτερα μια υποκατηγορία της εξωστρέφειας που ονομάζεται “κοινωνική ζωτικότητα”, ενώ ο νευρωτισμός τείνει να αυξάνεται, ιδιαίτερα πιο κοντά στο τέλος της ζωής του ατόμου.

Δεν μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ποιοι παράγοντες οδηγούν σε αυτές τις αλλαγές, αλλά υπάρχουν μερικές θεωρίες. Μια πιθανότητα είναι ότι η προσωπικότητα διαμορφώνεται από συγκεκριμένα γεγονότα της ζωής που τείνουν να συμβαίνουν σε μεγαλύτερη ηλικία: συνταξιοδότηση, άδεια φωλιά, χηρεία. Αλλά τέτοια ορόσημα, όπως αποδεικνύεται, δεν είναι πολύ αξιόπιστες πηγές αλλαγής, εφόσον επηρεάζουν βαθιά κάποιους ανθρώπους και άλλους καθόλου. Οποιοδήποτε γεγονός μπορεί να σημαίνει πολλά διαφορετικά πράγματα, ανάλογα με το πλαίσιό του. Η Jenny Wagner, ψυχολόγος στο Πανεπιστήμιο του Αμβούργου, στη Γερμανία, δίνει μερικά παραδείγματα. Η απώλεια ενός συντρόφου θα μπορούσε να είναι μια τεράστια απώλεια, αλλά για κάποιους θα μπορούσε να είναι ταυτόχρονα και μια μικρή ανακούφιση – ας πούμε, για κάποιον που φρόντιζε τον άρρωστο σύζυγό του για χρόνια. Το ίδιο συμβαίνει και με τη συνταξιοδότηση. Εκεί που κάποιος μπορεί να πηγαίνει από λέσχη βιβλίου σε διακοπές, κάποιος άλλος μπορεί να ταλαιπωρείται από την έλλειψη εισοδήματος και να αναγκάζεται να μετακομίσει μακριά από τους φίλους του σε μια φθηνότερη περιοχή της πόλης.

Σε κάθε ηλικία, τα γεγονότα της ζωής μπορούν να επηρεάσουν τους ανθρώπους με διαφορετικό τρόπο. Αλλά ιδιαίτερα στην τρίτη ηλικία, δηλώνουν οι ερευνητές, η καθημερινή πραγματικότητα των ανθρώπων ποικίλλει σημαντικά, οπότε παράγοντες όπως η υγεία και η κοινωνική υποστήριξη είναι πιθανώς καλύτεροι παράγοντες πρόβλεψης της αλλαγής της προσωπικότητας. “Αυτό που πραγματικά θέλετε να μάθετε”, λέει η Wiebke Bleidorn, ψυχολόγος προσωπικότητας στο Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης, “είναι πώς είναι η ζωή των ανθρώπων”. Αν κάποιος δεν είναι πλέον αρκετά δυνατός ώστε να πηγαίνει σε δείπνα κάθε εβδομάδα, μπορεί να γίνει λιγότερο εξωστρεφής- αν κάποιος πρέπει να προσέχει περισσότερο τους φυσικούς κινδύνους, όπως η πτώση, είναι λογικό να γίνει πιο νευρωτικός.

Η ιδέα ότι οι άνθρωποι μπορεί να αλλάξουν αυτό που είναι – να αλλάξουν πραγματικά, με βαθύ και μόνιμο τρόπο – ως απάντηση στις περιστάσεις μπορεί να φαίνεται περίεργη. Πολλοί από εμάς θεωρούμε την προσωπικότητα όχι ως ένα σύνολο επιλογών που μπορούμε να ρυθμίσουμε στρατηγικά, αλλά ως κάτι που μοιάζει περισσότερο με την παρτίδα των χαρτιών που μας μοιράζουν. Στην πραγματικότητα, η προσωπικότητα μπορεί πιθανότατα να επηρεαστεί από το περιβάλλον και τις σχέσεις μας -τις δεσμεύσεις μας απέναντι σε άλλους ανθρώπους και τις προσδοκίες τους για εμάς- σε οποιαδήποτε ηλικία.

Αλλά πριν από την ενηλικίωση, οι άνθρωποι μπορεί συνήθως να πιέζονται λιγότερο για να αλλάξουν τον εαυτό τους- μπορούν συνήθως να αλλάξουν τις συνήθειες και το περιβάλλον τους αντ’ αυτού. Ο Brent Roberts, καθηγητής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Ιλινόις, αναφέρει ότι “κατασκευάζουμε τον κόσμο μας για να αποφύγουμε την αλλαγή προσωπικότητας. Αλλά αν δεν μπορείτε να πάτε στο παντοπωλείο, πόσο μάλλον να μετακομίσετε σε μια άλλη πόλη, ίσως χρειαστεί να προσαρμοστείτε. Μόλις χάσετε τον έλεγχο πάνω σε στοιχεία της ζωής σας”, είπε ο Bleidorn, “μπορεί να αλλάξετε την προσωπικότητά σας αντ’ αυτού.”

Βέβαια, οι αλλαγές στην προσωπικότητα των ηλικιωμένων δεν οφείλονται πάντα σε μια αίσθηση αδυναμίας. Έρευνες έχουν δείξει ότι ενώ οι άνθρωποι μεγαλώνουν, συνήθως επαναπροσδιορίζουν τους στόχους τους- αν και μπορεί να κάνουν λιγότερα, τείνουν να δίνουν προτεραιότητα σε αυτό που βρίσκουν ουσιαστικό και το εκτιμούν πραγματικά. Μια άρνηση για νέες εμπειρίες, λοιπόν, θα μπορούσε να αντανακλά κάποιον που απολαμβάνει τη ρουτίνα του αντί να αναζητά νέες συγκινήσεις- μια μείωση στην εξωστρέφεια θα μπορούσε να υποδηλώνει ότι είναι ικανοποιημένος που περνάει χρόνο με τους ανθρώπους που ήδη αγαπάει. Αυτό μπορεί να συνεπάγεται προσαρμογή σε αυτό που δεν μπορούν να ελέγξουν, αλλά δεν σημαίνει απαραίτητα ότι αντιδρούν σε μια κακή ζωή – απλώς σε μια διαφορετική.

Ταυτόχρονα, δεν είναι αναπόφευκτες όλες οι αλλαγές που συνοδεύουν τα γηρατειά. Και αν οι ηλικιωμένοι είχαν περισσότερη υποστήριξη από τις κοινότητες και την κοινωνία τους, ίσως να ήταν καλύτερα σε θέση να αντιμετωπίσουν τις καταστάσεις – αντί να πρέπει να αντισταθμίζουν παράγοντες που δεν μπορούν να διαχειριστούν.

Μια μελέτη, για παράδειγμα, διαπίστωσε ότι οι ηλικιωμένοι ενήλικες που αισθάνονταν ότι είχαν περισσότερη κοινωνική υποστήριξη είχαν περισσότερες πιθανότητες να αυξηθεί η ευσυνειδησία τους με την πάροδο του χρόνου. Μπορείτε να φανταστείτε ότι παρόμοια θετικά αποτελέσματα θα μπορούσαν να προκύψουν από την πρόσβαση των ηλικιωμένων στην υγειονομική περίθαλψη που χρειάζονται ή από την ύπαρξη κατάλληλων μέσων για να περιηγηθούν στην καθημερινή τους ζωή με ασφάλεια και χωρίς πλήρη εξάρτηση από τους άλλους.

Ο Dan Mroczek, ψυχολόγος στο Πανεπιστήμιο Northwestern, δίνει ένα συχνό παράδειγμα: Ας πούμε ότι κάποιος έχει αναβάλει να φύγει από το σπίτι του για μια μονάδα φροντίδας, και μια μέρα ανακαλύπτει ότι δεν μπορεί να ανέβει τις σκάλες του. Στην περίπτωση αυτή, πρέπει να μετακομίσει άμεσα σε μια μονάδα, αλλά όλες οι θέσεις είναι γεμάτες. Δεν θα προκαλούσε τεράστια έκπληξη, αν κάποιος γινόταν πιο νευρωτικός λόγω αυτής της κατάστασης.

Σύμφωνα με τη μελέτη του Χάρβαρντ, το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό των ευτυχισμένων ηλικιωμένων είναι οι υγιείς σχέσεις. Αν κάνετε μια απογραφή των συνηθειών και των συμπεριφορών σας σήμερα και παρατηρήσετε πού πρέπει να επενδύσετε λίγο περισσότερο χρόνο, ενέργεια ή χρήματα θα αρχίσετε να κινείστε προς τη σωστή κατεύθυνση. 

Σε όλους αρέσει ένα αίσιο τέλος, ειδικά στην ιστορία της δικής τους ζωής. Οπότε, λοιπόν, ξεκινήστε να γράφετε τη δική σας ιστορία από σήμερα.

Πηγή: The Atlantic