1821-2021: Βλογώντας και ξορκίζοντας μια Επανάσταση

Λέξεις: Κώστας Σαρρής

Τα οξύμωρα και οι αντιφάσεις είναι πολλά στην εποχή μας κι έχουν ενταθεί ακόμα παραπέρα από τις πρωτόγνωρες συνθήκες της πανδημίας. Πολλά έχουν μπει σε καραντίνα. Και, σίγουρα, δεν είναι μόνο η καθημερινότητά μας. 

Μέσα σε μια τέτοια συνθήκη, το μήνα αυτό συμπληρώνονται 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821. Το διαδίκτυο κατακλύζεται από επετειακές εκδηλώσεις που οργανώνει πλήθος φορέων, στη συντριπτική πλειονότητα των περιπτώσεων εξ αποστάσεως. Ωστόσο, τί ακριβώς γιορτάζουμε φέτος;

Όσο κι αν μοιάζει, το ερώτημα δεν είναι ρητορικό. Δεν επιδέχεται αυτονόητη απάντηση.

Μια τέτοια απάντηση επιχειρήθηκε να δοθεί, όταν πριν έναν σχεδόν χρόνο ανακοινώθηκε από την κυβέρνηση η ίδρυση της Επιτροπής «Ελλάδα 2021», ώστε να οργανώσει τις κρατικές δράσεις με αφορμή τη συγκεκριμένη επέτειο. Η απάντηση που προτάθηκε αντικατοπτρίζεται στους τέσσερεις άξονες προγραμματισμού της Επιτροπής «Ελλάδα 2021». Ανάμεσα σε αυτούς, το ίδιο το γεγονός της Επανάστασης δεν αποτυπώνεται παρά μόνο στον πρώτο άξονα: «Η Επανάσταση του 1821 ως καταστατικό στοιχείο της ελληνικής Ιστορίας, αλλά και ως ψηφίδα της παγκόσμιας Ιστορίας». Οι υπόλοιποι άξονες έχουν ως σημείο αναφοράς, ουσιαστικά, το σημερινό ελληνικό κράτος και τη στρατηγική του. Στον πρόσφατο απολογισμό για Το έργο και τις προτάσεις της Επιτροπής «Ελλάδα 2021» η απάντηση είναι πιο συγκεκριμένη. Διαβάζουμε: «Οι προτάσεις αυτές αφορούν εκδηλώσεις που αναδεικνύουν την Ελληνική Επανάσταση ως κορυφαίο ιστορικό γεγονός της εποχής της με διεθνή διάσταση, την πορεία των 200 χρόνων του σύγχρονου Ελληνικού Κράτους και τις μεγάλες προσωπικότητες που σημάδεψαν αυτή τη διαδρομή. Η πλειονότητα, όμως, των δράσεων θα ανοίγουν ένα παράθυρο στο μέλλον, θα αφήνουν μια παρακαταθήκη για το αύριο. Θα είναι δράσεις με αναπτυξιακό περιεχόμενο». 

Η απάντηση για το τί θεωρεί η Επιτροπή «Ελλάδα 2021» και το επίσημο κράτος ότι γιορτάζουμε φέτος και ποιο είναι το πολιτικό ζητούμενο αυτού του εορτασμού είναι ειλικρινής και αρκετά διαυγής. Για το ελληνικό κράτος, το 1821 δεν είναι παρά το καταστατικό στοιχείο της ύπαρξής του, η ιδρυτική πράξη γέννησης του ίδιου, και ως τέτοια επιθυμεί να το γιορτάσει, γιατί τελικά είναι το ίδιο το κράτος που γιορτάζει. Από μια άποψη, αυτό είναι αλήθεια. Η Αστική Επανάσταση του 1821, με σαφή εθνικο-απελευθερωτικό χαρακτήρα ενάντια στην οθωμανική φεουδαρχική εξουσία, προετοιμάστηκε, υποστηρίχτηκε και καθοδηγήθηκε από την ανερχόμενη ελληνική αστική τάξη (έμποροι, πλοιοκτήτες, αστικοποιημένοι γαιοκτήμονες) καταλήγοντας στην ίδρυση του ελληνικού αστικού κράτους. Το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον αυτού του κράτους επιδιώκει να (ανα)στοχαστεί και να εδραιώσει η Επιτροπή «Ελλάδα 2021» και η ελληνική κυβέρνηση.

Εντούτοις, στο όλο εγχείρημα υπάρχει και κάτι αμήχανο, μια αμφιθυμία, καθώς μέσα στο δωμάτιο κυκλοφορεί ένας ελέφαντας: το 1821 δεν αντιπροσωπεύει μόνο ένα Κράτος αλλά και μια Επανάσταση. Μπορεί ο στόχος για ένα αστικό συγκεντρωτικό κράτος να ήταν ξεκάθαρος στην ελληνική αστική τάξη και τους εκπροσώπους της, ωστόσο εξίσου ξεκάθαρο για αυτούς ήταν και το μέσο για την επίτευξή του: η επανάσταση. Εκείνοι που πήραν τα όπλα ενάντια στην οθωμανική εξουσία το 1821, εκείνοι που αφορίστηκαν από τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, Γρηγόριο Ε΄, το 1821, δεν ήταν καθόλου βέβαιοι για την τελική έκβαση της ηρωικής πράξης τους. Το ίδιο το επαναστατικό σύνθημα, «Ελευθερία ή Θάνατος», είναι αποκαλυπτικό των πολύ πραγματικών ενδεχομένων που ανοίγονταν μπροστά στους εξεγερμένους Έλληνες. Για το μόνο πράγμα που ένοιωθαν απόλυτα βέβαιοι εκείνη τη στιγμή ήταν ότι, για να πραγματοποιηθούν τα απελευθερωτικά οράματα του Ρήγα, των Φιλικών και τόσων άλλων, ήταν αναγκαίο να επαναστατήσουν απέναντι στο οθωμανικό κράτος και τη φεουδαρχική εξουσία του. Κι όλα αυτά σε πείσμα των εκ των υστέρων στερεοτύπων που καλλιέργησε και καλλιεργεί η αστική ιστορική αφήγηση και η (α)ιστορική τελολογία του έθνους-κράτους – είτε στην εθνικιστική είτε στην κοσμοπολίτικη εκδοχή τους.

Ουσιαστικά, το 1821 σηματοδοτεί μια «επαναστατική στιγμή», καθοριστική τόσο για τον ελληνικό λαό, όσο και για πολλούς άλλους λαούς, γειτονικούς ή μακρινούς, που τα ίδια εκείνα χρόνια επαναστατούσαν και πάλευαν για την ελευθερία τους. Ενταγμένη σε μια μακρά σειρά αστικών επαναστάσεων, η Επανάσταση του 1821 πέτυχε να εγκαθιδρύσει το ελληνικό έθνος-κράτος με την αστική εξουσία του και δικαιολογημένα υμνήθηκε και γιορτάστηκε από αυτό. Εντούτοις, 200 χρόνια είναι πάρα πολλά, και η σύγχρονη αστική τάξη μέσα στη συντήρησή της νοιώθει κάπως άβολα με τις Επαναστάσεις· ειδικά όταν μπορούν να απειλήσουν τα συμφέροντα και την εξουσία της. 

Πώς να χωρέσεις, λοιπόν, μια «επαναστατική στιγμή» σε έναν «επίσημο εορτασμό»; Πώς ένα σημερινό αστικό Κράτος να γιορτάσει μια αλλοτινή Επανάσταση (ακόμα κι αν ήταν αστική);

Δύο παλιούς και δοκιμασμένους τρόπους μας προτείνει η Επιτροπή «Ελλάδα 2021». Για πολύ καιρό, η επίσημη ιστορία του ελληνικού κράτους, στηριγμένη στα κυρίαρχα σχήματα της εθνικής ιστοριογραφίας – όπως εκείνο της εθνικής συνέχειας –, επιχείρησε να αμβλύνει και να ενσωματώσει τις επαναστατικές κορυφές του 1821 μέσα από μετωνυμίες του. Έτσι, πλάι στον όρο «Επανάσταση» θα συναντήσουμε συχνά-πυκνά στα κείμενα και της Επιτροπής να γίνεται αναφορά σε «Εθνεγερσία» και «Εθνική Παλιγγενεσία». Από την άλλη, στις μέρες μας, που επιχειρείται μια αναπαλαίωση στην επίσημη ιστορία του αστικού κράτους, εμφανίστηκε και μια νέου τύπου μετωνυμία: η Ελληνική Επανάσταση δεν είναι παρά ο «Πόλεμος της Ανεξαρτησίας», ενώ το 1821 δεν σηματοδοτεί παρά την «έναρξη» αυτού του πολέμου (πάλι καλά που δεν επρόκειτο για «κήρυξη πολέμου»). Στην πραγματικότητα, η νεοεμφανιζόμενη μετωνυμία δεν είναι ιδιαίτερα πρωτότυπη, ούτε η στόχευσή της απροσδιόριστη. 

Από πολύ νωρίς, μια άλλη αστική επανάσταση είχε υποστεί αυτήν την ίδια μετωνυμία. Συγκεκριμένα, ως εθνική γιορτή των ΗΠΑ γιορτάζεται η «Ημέρα της Ανεξαρτησίας» (4η Ιουλίου 1776), όταν το Β΄ Ηπειρωτικό Κογκρέσο των Δεκατριών Αποικιών της Αμερικής επικύρωσε τη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας από τη Μεγάλη Βρετανία. Κανείς δεν θα διαφωνούσε πως η ημερομηνία αυτή αντιπροσωπεύει μια κομβική στιγμή στο πλαίσιο του «Αμερικανικού Πολέμου της Ανεξαρτησίας» (1775-1783), καθώς τότε προσχώρησε στην επανάσταση το σύνολο των Δεκατριών Αποικιών. Παρ’  όλ’ αυτά, μάταια θα ψάξει κανείς να βρει στο ομοσπονδιακό εορτολόγιο των ΗΠΑ μια επέτειο για την ίδια την Αμερικανική Επανάσταση (συμβατικά 1765-1783). Λογικό, οι Επαναστάσεις δεν ταιριάζουν στο Αμερικανικό Όνειρο. 

Με μια πρώτη ματιά, ο παραπάνω συλλογισμός μπορεί να μοιάζει με ιδιότυπο, αν όχι προκατειλημμένο, σχολαστικισμό ενός ιστορικού. Ωστόσο, αν επιχειρούσαμε – αυθαιρετώντας, πάντοτε – να παρακολουθήσουμε τις απώτατες πιθανές αναγωγές μιας, ανάλογης των ΗΠΑ, μετωνυμίας στο πεδίο της επίσημης κρατικής ιστορίας, θα αντιλαμβανόμασταν ότι η μετατόπιση νοήματος στη συλλογική μνήμη είναι σημαντική. Έτσι, για παράδειγμα, οι Γάλλοι δεν θα γιόρταζαν την Πτώση της Βαστίλης (14 Ιουλίου 1789), που είναι το συμβολικό γεγονός της Γαλλικής Επανάστασης, αλλά πιθανότατα τη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη από τη Συντακτική Συνέλευση, στις 26 Αυγούστου 1789. Όσο για τους Έλληνες, μάλλον θα έπρεπε να περιμένουμε το 2022, για να γιορτάσουμε τα 200 χρόνια από την επικύρωση της Προσωρινής Διοικήσεως της Ελλάδος από την Α΄ Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου, την 1η Ιανουαρίου 1822. Αναμφίβολα, τα νομικά και πολιτικά αυτά κείμενα είναι ιδιαίτερα σημαντικά τόσο για την εξέλιξη των συγκεκριμένων αστικών επαναστάσεων, όσο και για τον ευρύτερο αντίκτυπό τους (ιδιαίτερα η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη). Μόνο που έχουν μια αναγκαία, ιστορικά, συνθήκη: προϋποθέτουν μια Επανάσταση. Η μετωνυμία, επομένως, συσκοτίζει την αναγκαία, ιστορικά, συνθήκη και μετατοπίζει το μνημονικό επίκεντρο από την Επανάσταση σε μια εκ των υστέρων θεσμική αποτύπωση (είτε πολιτική, είτε εθνική, ανάλογα με τη μετωνυμία). Προφανώς, δεν συζητά κανείς σήμερα να αλλάξει η ημερομηνία της επετείου της Επανάστασης του 1821· αρκεί, ίσως, σε κάποιους να μετονομαστεί.

Ο δεύτερος τρόπος για να (μην) γιορτάσει ένα αστικό Κράτος την Επανάσταση είναι να καταφύγει στο μεταφορικό λόγο και την ανασημασιοδότηση. Ο λόγος που αρθρώνεται στο πλαίσιο της Επιτροπής «Ελλάδα 2021» βρίθει τέτοιων μεταφορών, άλλοτε με μεγαλύτερες λογοτεχνικές αξιώσεις κι άλλοτε με λιγότερες. Για παράδειγμα, ο πρωθυπουργός, απευθυνόμενος στους δημάρχους της Κεντρικής Ένωσης Δήμων Ελλάδος (ΚΕΔΕ), κάλεσε «δεκάδες, εκατοντάδες ελληνικές πόλεις να [κάνουν] τις δικές [τους] μικρές επαναστάσεις» αυτήν την επετειακή χρονιά. Θα έμπαινε, μάλιστα, κανείς στον πειρασμό να ισχυριστεί, πως το σημασιολογικό κέντρο της πρωθυπουργικής παρότρυνσης δεν εντοπίζεται καν στη μεταφορική εκφορά της «επανάστασης» αλλά, μάλλον, στην κυριολεκτική χρήση του επίθετου «μικρός». Εξάλλου, ένα μέλος της Επιτροπής «Ελλάδα 2021» στην ερώτηση δημοσιογράφου: «Ποια επανάσταση θα έπρεπε να κάνουν οι Έλληνες αυτή τη στιγμή;», απάντησε με μια άλλη μεταφορά: «Μια επανάσταση στο μυαλό τους. Στον τρόπο που σκέφτονται» αναφορικά, ακριβώς, με το ελληνικό κράτος. Ίσως μια τέτοια, μεταφορική επανάσταση είναι η μόνη θεμιτή, και επιτρεπτή, στο πλαίσιο των επίσημων εορτασμών του 1821.

Ωστόσο, η Επανάσταση του 1821 δεν ήταν μια μεταφορά, ούτε οι αγωνιστές της επιχείρησαν να την μετονομάσουν. Δεν θα μπορούσαν, άλλωστε. Η πραγματικότητα της Επανάστασης ήταν πολύ συγκεκριμένη: «Ελευθερία ή Θάνατος». Σε αυτό το σύνθημα αντικατοπτριζόταν, από τη μία, ο πρωτοπόρος ρόλος (οικονομικά, κοινωνικά, πολιτικά και ιδεολογικά) της ελληνικής αστικής τάξης, οι ατέλειωτες πολιτικές συζητήσεις κι εσωτερικές αντιπαραθέσεις που συχνά πήραν και ένοπλη μορφή (σε πείσμα των αναχρονιστικών στερεοτύπων περί «εθνικής ενότητας»), οι διπλωματικοί ελιγμοί του πολιτικού προσωπικού των αστών επαναστατών έναντι των Μεγάλων Δυνάμεων και, από την άλλη, η αναντικατάστατη σημασία της επαναστατικής οργάνωσης της Φιλικής Εταιρείας, η πλατιά λαϊκή κινητοποίηση στις επαναστατημένες περιοχές, η βίαιη είσοδος στο προσκήνιο της ιστορίας του ένοπλου λαού (και όχι μόνο των επαγγελματιών «κλεφταρματολών»), οι αναρίθμητες περιπτώσεις μαζικού ηρωισμού, ενόπλων αλλά και αμάχων. Όλα αυτά τα έθετε σε κίνηση και τα νοηματοδοτούσε στα 1821 το αίτημα για ένα αστικό κράτος με όρους εθνικής απελευθέρωσης. 

Πραγματικά, η Επανάσταση επιβάλλει στην ημερήσια διάταξη την έννοια της Ελευθερίας. Αλλά στη διαλεκτική της μορφή, όπως την είχε ασύνειδα ψηλαφίσει ο Διονύσιος Σολωμός, όταν πάλευε να τιθασεύσει μια από τις σημαντικότερες στιγμές και τόπους μαζικού ηρωισμού, το Μεσολόγγι, μέσα στους στίχους ενός σχεδιάσματος που ποτέ δεν έγινε ποίημα. Ελεύθεροι Πολιορκημένοι: τί περίεργος και οξύμωρος που θα φάνταζε ένας τέτοιος τίτλος, αν ξεχνούσαμε ότι η Ελευθερία δεν είναι παρά η συνείδηση της αναγκαιότητας. Οι υπερασπιστές του Μεσολογγίου ήταν ελεύθεροι, παρά τη στενή πολιορκία. Οι λιμοκτονούντες του Μεσολογγίου ήταν ελεύθεροι, παρά το σκληρό αποκλεισμό. Γιατί η απόφασή τους να επαναστατήσουν και να αγωνιστούν μέχρι τέλους ήταν συνειδητή. «Το ζήτημα δεν είναι να είσαι αιχμάλωτος. Το να μην παραδίνεσαι, αυτό είναι!» μας λέει ένας άλλο ποιητής, Τούρκος αυτή τη φορά (τί ειρωνεία!), ο Ναζίμ Χικμέτ. 

Πέρα από αυτό, η Επανάσταση του 1821 έρχεται να μας θυμίσει και κάτι ακόμα: ότι προϋπόθεση, ιστορική αναγκαιότητα της απελευθέρωσης υπήρξε μια συγκεκριμένη μορφή βίας, η επαναστατική βία, που ορθώθηκε απέναντι στη «νόμιμη» βία του οθωμανικού κράτους. Ο Σολωμός, και πάλι, δεν θα μπορούσε να είναι πιο εύστοχος, όταν έγραφε την πρώτη-πρώτη στροφή του Ὕμνου εἰς τὴν Ἐλευθερίαν: «Σὲ γνωρίζω ἀπὸ τὴν κόψι | τοῦ σπαθιοῦ τὴν τρομερή, | σὲ γνωρίζω ἀπὸ τὴν ὄψι, | ποὺ μὲ βία μετράει τὴν γῆ.» (υπογραμμίσεις συντάκτη). Η ίδια η αστική Επανάσταση νομιμοποίησε αυτή τη μορφή βίας και, όσο οδυνηρό κι αν είναι, είναι δύσκολο να προσεγγίσουμε ιστορικά το 1821, όπως και κάθε Επανάσταση, ερήμην της «μαμής της Ιστορίας».   

Σε αντίστιξη, επομένως, με τους επίσημους κρατικούς εορτασμούς και την κυρίαρχη αστική ιστοριογραφία, η επέτειος των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση, ιδωμένη μέσα από αυτό το πρίσμα, δίνει την ευκαιρία στον απλό λαό, τους εργαζόμενους και τη νεολαία, να θέσουν νέα ερωτήματα για τη σύγχρονή μας πραγματικότητα και να διεκδικήσουν όλα όσα τους ανήκουν… Σε πείσμα όσων διατείνονται – ενώ γιορτάζουν την Επανάσταση του 1821 – πως «οι εξεγέρσεις μας είναι εν γένει εκτός του κλίματος»! 

*Ο Κώστας Σαρρής είναι Δρ. Νεότερης Ιστορίας