Ανασκόπηση 2016: Μία χρονιά-σύνορο ανάμεσα σε δύο εποχές

Το 2016 υπήρξε αναμφίβολα μία χρονιά αποχωρισμών τόσο από σημαντικές προσωπικότητες όσο ακόμη περισσότερο από σταθερές στην καθημερινότητά μας. Ή τουλάχιστον από αυτές που είχαμε αφεθεί να λογίζουμε ως σταθερές. Χαρακτηριστικό, δε, γνώρισμα του 2016 ήταν η επανάληψη συγκεκριμένων καταστάσεων, μάλιστα σε τέτοιο βαθμό θαρρείς και κάποιος επέμενε μέχρι να μας γίνουν βίωμα. Γι’ αυτό η παρούσα ανασκόπηση δε θα επιλέξει απλώς τα γεγονότα της χρονιάς αλλά θα επιχειρήσει να αναγνωρίσει τα θέματα που ανακυκλώθηκαν από την αυγή του έτους μέχρι και τις 13 Δεκεμβρίου που γράφονται αυτές οι γραμμές.

1) Ο Θάνατος

David Bowie, Leonard Cohen, Gene Wilder, Muhammad Ali, Prince, Umberto Eco, Fidel Castro, Zaha Hadid, Dario Fo, Andrzej Wajda μεταξύ άλλων στις διεθνείς λίστες. Κωστής Στεφανόπουλος, Δημήτρης Μαρωνίτης, Άννα Συνοδινού, Νίκος Παναγιωτόπουλος, Θάνος Ανεστόπουλος, Ανδρέας Μπάρκουλης, Παναγιώτης Τέτσης, Θάνος Ανεστόπουλος και αρκετοί άλλοι στα καθ’ ημάς. Το #RIP ήταν ίσως το πιο χρησιμοποιημένο status της χρονιάς στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αν και στην πράξη το Twitter ανακοίνωσε πως τα αρχικά του Rest In Peace ήταν μόλις η ένατη ετικέτα (hashtag) ανάμεσα στα πιο σχολιασμένα θέματα της χρονιάς.

Κάθε μήνας του 2016 έφερε μαζί του τουλάχιστον έναν αποχαιρετισμό σε μία προσωπικότητα από τον πολιτικό ή τον καλλιτεχνικό χώρο που με το έργο της χαρακτήρισε τον εικοστό αιώνα και τις αρχές του 21ου. Το BBC έσπευσε να δώσει τη δική του λογική εξήγηση “γιατί τόσο πολλές διασημότητες πεθαίνουν”, αν και μάλλον αυτό δε θα λειτούργησε και πολύ παρηγορητικά για τα εκατομμύρια θαυμαστών που μαζί με τα είδωλά τους έμοιαζαν να χάνουν κι ένα μέρος των βιωμάτων τους. Ή τουλάχιστον έτσι δήλωναν στα social media.

Και αν για τις διασημότητες η συγκεκριμένη χρονιά μας δυσκόλεψε να κρατήσουμε λογαριασμό των απωλειών, τα δεδομένα ήταν ακόμη πιο ζοφερά για τη σύγχρονη τραγωδία της Ευρώπης (και όχι μόνο). Σύμφωνα με τα στοιχεία της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ το 2016 σημειώθηκαν οι περισσότεροι θάνατοι στο μέτωπο του Προσφυγικού. Θάνατοι, κυρίως, ανθρώπων που δεν κατάφεραν να διασχίσουν τη Μεσόγειο. Μέχρι τις 11 Δεκεμβρίου 4.733 άνθρωποι είχαν χάσει τη ζωή τους σε σύνολο περίπου 352.000 αφίξεων ενώ ολόκληρο το 2015 οι απώλειες έφτασαν τις 3.771 σε αντίστοιχα 1.015.000 περίπου αφίξεις.

Το ακόμη πιο δυσάρεστο γεγονός, όμως, είναι πως οι ανθρώπινες ζωές εκτός από στατιστικές γίνονται ολοένα και πιο ξεκάθαρα αντικείμενο πολιτικής συναλλαγής και μάλιστα με τη σφραγίδα της Ευρωπαϊκής Ενώσης και των κρατών-μελών της. Μίας συναλλαγής στο εσωτερικό της Ευρώπης που απειλεί να ανατρέψει αξίες και ταυτότητες που χτίστηκαν επί δεκάδες χρόνια. Και ως επιστέγασμα οι ζωές των προσφύγων παζαρεύονται με την Τουρκία με τον πλέον χυδαίο και ανταλλακτικό τρόπο.

2) Οι πολιτικές “εκπλήξεις”…

Ολόκληρο το καλοκαίρι οι υπόλοιποι Ευρωπαίοι προσπαθούσαν να χωνέψουν πώς είναι δυνατόν οι πολίτες του Ηνωμένου Βασιλείου να επιλέξουν ένα μέλλον μακριά από τους υπόλοιπους 27 της Ευρωπαϊκής Οικογένειας. Το Δημοψήφισμα της 23ης Ιουνίου ήταν το πρώτο ισχυρό πολιτικό σοκ και ο πρώτους πραγματικός τριγμός των βεβαιοτήτων του σύγχρονου κόσμου. Πολλές αναλύσεις ειδικών και λιγότερο ειδικών προσπάθησαν να διαφωτίσουν τους λόγους πίσω από τη συγκεκριμένη επιλογή. Ανεξαρτήτως, αφετηρίας και τελικού συμπεράσματος οι περισσότερες αναλύσεις συμπεριέλαβαν δύο στοιχεία.

Από τη μία, το ‘Brexit’ ήταν ένας θρίαμβος της πολιτικής της “μετα-αλήθειας” (post-truth politics) που κατά το λεξικό της Οξφόρδης είναι η λέξη της χρονιάς. Το πλήθος των ψεύτικων και κατασκευασμένων πληροφοριών που διαχέονται με μοναδική ταχύτητα τόσο από τα παραδοσιακά όσο και από τα μοντέρνα Μέσα σε συνδυασμό με την κυριαρχία του συναισθήματος- ως επί το πλείστον του μίσους- στο δημόσιο λόγο ήταν το πρώτο συστατικό της νέας πολιτικής αρένας.

Από την άλλη, μεγάλο μέρος των ψηφοφορών, έπεσαν θύματα μίας λανθασμένης συναίνεσης (false consensus effect) που δημιουργείται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Οι αλγόριθμοι που φτιάχνουν μία διαδικτυάκη καθημερινότητα- επί της timeline- πιο αρεστή στον καθένα μας οδηγούν σε εσφαλμένα συμπεράσματα σχετικά με το βαθμό που οι άλλοι συμφωνούν με την άποψή μας. Έτσι, προκύπτει ένα εκρητικό μείγμα που χάρη και στη συνεχιζόμενη αποτυχία των δημοσκόπων οδηγεί πολίτες και αναλυτές να πέφτουν από τα σύννεφα.

Η ιστορία επαναλήφθηκε και ο κρότος ήταν πολλαπλάσιος στις 8 Νοεμβρίου με τις προεδρικές εκλογές στις ΗΠΑ. Ο Donald Trump θα είναι ο νέος παγκόσμιος ηγέτης από τον Ιανουάριο, αλλά ήδη έχει πυροδοτήσει μία υπαρξιακή κρίση στην Αμερική, αφού οι εξαγγελίες-απειλές του κατά τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου αφηνούν πολλά αναπάντητα, προς το παρόν, ερωτήματα. Αλλά ίσως το πιο ανησυχητικό για την ώρα είναι πως νομιμοποίησε σε παγκόσμιο επίπεδο την πολιτική της “μετα-αλήθειας”, πετώντας στα σκουπίδια τρόπους καλής συμπεριφοράς, παραδοσιακές πολιτικές πρακτικές και φλερτάροντας μονίμως με άκρα σε επίπεδο ιδεών, πράξεων αλλά και αντιφάσεων. Μένει να δούμε αν τα άκρα θα χαρακτηρίσουν και τις αποφάσεις του…

… και η Τουρκία

Επιπλέον, με έκπληξη αντιμετώπισε η διεθνής την απόπειρα πραξικοπήματος εναντίον του Προέδρου Ερντογάν στην Τουρκία. Η ατελείωτη νύχτα ανατροπών της 15ης Ιουλίου φαίνεται πως αλλάζει τη σύγχρονη πορεία της γειτονικής μας χώρας, βυθίζοντάς την σε αντιδημοκρατικά μονοπάτια και σε λιγότερο διπλωματική έκφραση στη διεθνή σκηνή. Την ώρα που δήθεν εχθροί του καθεστώτος συνωστίζονται στις φυλακές, που ο Τύπος λογοκρίνεται και οι εξουσίες του Ερντογάν πολλαπλασιάζονται, ο Τούρκος Πρόεδρος αμφισβητεί τη Συνθήκη της Λωζάνης, απειλεί την Ε.Ε. με όχημα το Προσφυγικό και επιχειρεί να αλλάξει το στάτους της χώρας του.

3) Τρομοκρατία

Το 2016 ήταν φυσική συνέχεια του 2015 αναφορικά με την τρομοκρατία. Μετά τις επιθέσεις στο Charlie Hebdo τον Ιανουάριο του 2015 και την πολλαπλή επίθεση στο Παρίσι το Νοέμβριο του 2015, φέτος ήταν η σειρά των Βρυξελλών στις 22 Μαρτίου με απολογισμό 32 νεκρούς και περίπου 300 τραυματίες αλλά κυρίως μία πόλη αποκλεισμένη και σε νευρικό κλονισμό επί σειρά εβδομάδων. Στις 14 Ιουλίου η εθνική γιορτή της Γαλλίας επισκιάστηκε από τη φονική επιδρομή του φορτηγού στο παραλιακό μέτωπο της Νίκαιας σκορπίζοντας το θάνατο σε 84 ανθρώπους, ενώ μερικές ημέρες αργότερα το Μόναχο πήρε τη δική του πικρή γεύση με το χτύπημα στο εμπορικό κέντρο στις 22 Ιουλίου.

Πέρα από τις ζωές η εκτεταμένη τρομοκρατία πήρε μαζί της και ένα κομμάτι της καθημερινότητας της Δύσης. Ο φόβος και η εσωστρέφεια είναι πια στην ημερήσια διάταξη στις μεγάλες πρωτεύουσες όπου οι πολιτικοί ηγέτες δε διστάζουν πια να ζητήσουν ανοιχτά από τους πολίτες να βάλουν στη ζυγαριά την ασφάλεια και τις ελευθερίες τους. Αυτά τα Χριστούγεννα τουλάχιστον στρατιώτες με αυτόματα όπλα θα περιπολούν γύρω από τα δέντρα στο Charles de Gaulles και στον Gare du Midi.

4) Πόλεμος

Μπορεί να μην ήταν συνήθως στα πρωτοσέλιδα ή να μην αναμεταδιδόταν απευθείας όπως ο Πόλεμος του Κόλπου στις αρχές της δεκαετίας του ’90, ωστόσο ο πόλεμος άφησε ανεξίτηλο σημάδι στο 2016. Σίγουρα, η 13η Δεκεμβρίου θα μείνει στην ιστορία ως η ημέρα που στο Χαλέπι της Συρίας κατέρρευσε κάθε έννοια ανθρωπισμού με μαζικές εκτελέσεις αμάχων σύμφωνα με τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών. Ο εμφύλιος στη Συρία είναι μία πληγή του σύγχρονου κόσμου που παρέμεινε ανοιχτή για άλλη μία χρόνια προσθέτοντας περισσότερους από 46.000 νεκρούς στο περίπου μισό εκατομμύριο που έχουν καταγραφεί από το 2011 αλλά και περιπλέκοντας τις διεθνείς ισορροπίες ιδιαίτερα μετά την ενεργή εμπλοκή της Ρωσίας.

Συνολικά, 26 εστίες πολέμου καίνε ή σιγοκαίνε σήμερα ανά τον κόσμο σε μία στιγμή που τείνουμε να θεωρούμε την πλέον ειρηνική στην πρόσφατη ιστορία. Ο πόλεμος στο Αφγανιστάν, ο πόλεμος εναντίον του Ισλαμικού Κράτους στο Ιράκ, ο εμφύλιος στη Λιβύη, οι εντάσεις στην Ουκρανία που δε λένε να σταματήσουν και δείχνουν να αναζοπυρώθηκαν το 2016, η δράση της Μπόκο Χαράμ στη Νιγηρία και το Κουρδικό ζήτημα είναι μόνο μερικές από τις αιτίες που στερούν τη ζωή σε χιλιάδες ανθρώπους, γεννώντας παράλληλα συνέχως νέα κύματα προσφύγων.

5) Ολυμπιακοί και Euro

Όπως σε κάθε ολυμπιακή χρονιά έτσι και το 2016 ο αθλητισμός βρέθηκε στο επίκεντρο. Αυτή τη φορά με αρκετά έντονη πολιτική χροιά που παρέπεμπε σε άλλες, μάλλον ψυχροπολεμικές, εποχές. Το Ρίο φιλοξένησε τους Ολυμπιακούς Αγώνες τον Αύγουστο κρύβοντας επιμελώς κάτω από το χαλί για λίγο τις ανισότητες που μαστίζουν την πρωτεύουσα της χαράς της Βραζιλίας και την πολιτική αστάθεια με την Πρόεδρο Ρουσέφ να χάνει τελικά το αξίωμά της. Χαρακτηριστικές είναι οι φωτογραφίες που απεικονίζουν φτωχούς Βραζιλιάνους να παρακολουθούν από τις φαβέλες τους την τελετή έναρξης.

Παράλληλα, ένα μήνα περίπου νωρίτερα το Ευρωπαϊκό Πρωτάθλημα Ποδοσφαίρου εξελίχθηκε σε μία δοκιμασία επιστροφής στην ομαλότητα για τη Γαλλία μετά τα αλλεπάλληλα τρομοκρατικά χτυπήματα. Δέκα γαλλικές πόλεις υποδέχτηκαν φιλάθλους/οπαδούς από κάθε γωνιά της Ευρώπης για 51 αγώνες που εξελίχθηκαν χωρίς ιδιαίτερα απρόοπτα. Μάλιστα, παραλίγο η ιστορία να χαμογελούσε στους τρικολόρ, όμως τελικά έκλεισε το μάτι στον κάτοχο της ‘Χρυσής Μπάλας’ και φέτος, Κριστιάνο Ρονάλντο, αφού η Πορτογαλία χάλασε τη γιορτή στη Γαλλία και στέφθηκε πρωταθλήτρια.

6) Η εικονική πραγματικότητα στο δρόμο

Αναμφίβολα μία από τις εικόνες του 2016 είναι αυτή μικρών και μεγάλων να περπατούν/τρέχουν στους δρόμους του πλανήτη κυνηγώντας… Pokemon. Το Pokemon Go ήταν/είναι η μανία της χρονιάς με εκατομμύρια χρήστες να ακολουθούν ο ένας τον άλλο σε μία πρωτοφανή απόδραση από την “πραγματική πραγματικότητα” στο βωμό του Pikachu. Το αποτέλεσμα ήταν εικόνες που αγγίζουν τη σφαίρα του γελοίου με οδηγούς να σταματούν την κυκλοφορία και να εγκαταλείπουν τα οχήματά τους για να αναζητήσουν Pokemon σε πάρκα, ενώ για παράδειγμα η Αστυνομία του Όρεγκον στις ΗΠΑ αναγκάστηκε να επανέλθει στα βασικά προειδοποιώντας τους πολίτες χαρακτηριστικά: “Να θυμάστε, η κυκλοφορία στους δρόμους δεν είναι εικονική”.

Η μεγάλη επιτυχία που γνωρίζει το παιχνίδι εικονικής ή επαυξημένης πραγματικότητας της Niantic Labs αναμένεται να την οδηγήσει σε νέες εφαρμογές που αξιοποιούν την τεχνολογία -αυτή τη φορά για εμπορικούς σκοπούς. Ένα πιθανό σενάριο θα ήταν να οδηγεί περισσότερους πελάτες σε μια επιχείρηση, επιβραβεύοντας την επιλογή τους με σπάνια Πόκεμον…

Το ισοζύγιο

Παρά το μάλλον αρνητικό ισοζύγιο το 2016 θα πρέπει να λογίζεται ως καλή χρονιά, αν πιστέψουμε τον ‘Οδηγό του Απαισιόδοξου για το 2017’ που εξέδωσε το Bloomberg. Από την άλλη, ο Economist στην πιο γνωστή (31η κατά σειρά) έκδοση-καζαμία για τη χρονιά που έρχεται επέλεξε να απεικονίσει με κάρτες ταρώ τον ‘Πλανήτη Τραμπ’, υπογραμμίζοντας παράλληλα την αβεβαιότητα στην Ευρώπη σε συνάρτηση με τις επερχόμενες εκλογές σε Ολλάνδία, Γαλλία και Γερμανία. Αλλά και πάλι ποιος μπορεί να αποτολμήσει εκ νέου προβλέψεις; Αν κάτι μάθαμε φέτος είναι πως ο κόσμος μας δε σηκώνει πολλά προγνωστικά.