Α-Μετρό-έπειες

Λέξεις: Γιώργος Ι. Συνεφάκης* Αρχιτέκτων-Πολεοδόμος, άρτι αφυπηρετήσας από το Α.Π.Θ. – Τμήμα Αρχιτεκτόνων – Πολυτεχνική Σχολή

Σχετικά με τον νέο και αιφνιδιαστικά επανελθόντα Μετρό-εμφύλιο, ο οποίος ξέσπασε μετά την πρωθυπουργική ανακοίνωση στην φετινή ΔΕΘ περί επαναφοράς της λύσης του 2014 για τον σταθμό Βενιζέλου του Μετρό Θεσσαλονίκης, δηλαδή απόσπαση και επανατοποθέτηση των αρχαίων ευρημάτων, θα ήθελα και εγώ να προσθέσω την άποψή μου στην πληθώρα των γνωμών που ήδη έχουν κατατεθεί:

Σχεδιασμός είναι μία νοητική διαδικασία, με στόχο τη δημιουργία ενός προϊόντος, το οποίο πρέπει να ικανοποιεί τις λειτουργικές, τεχνικές, κοινωνικές, οικονομικές, ιστορικές και αισθητικές ανάγκες, επιθυμίες και δυνατότητες των πληθυσμιακών ομάδων στις οποίες απευθύνεται (ανεξαρτήτως μεγέθους), σε μία συγκεκριμένη χρονική στιγμή και σε ένα συγκεκριμένο χωρικό σημείο.

Σημειώνεται ότι θα πρέπει να προστεθεί ως υποπαράμετρος της κοινωνικής και η θεσμική παράμετρος, δηλαδή η κατά το ισχύον χωροχρονικά θεσμικό πλαίσιο νομιμότητα & εγκυρότητα ή μη, του τελικού προϊόντος. Η θεσμική παράμετρος άπτεται άμεσα της πολιτικής συγκυρίας της εκάστοτε εποχής. Η πολιτική παράμετρος διέπεται από βαθύτατη «ιδεολογική» φόρτιση και προσδιορίζει και την ιδεολογική ταυτότητα του κέντρου λήψης των αποφάσεων. Με την έννοια αυτή, στην ουσία το τελικό σχεδιαστικό προϊόν εκφράζει την δεξιότητα, την συνθετική ικανότητα, την φιλοσοφία και κατ’ επέκταση την ιδεολογία του σχεδιαστή και των αρμοδίων επιτελικών φορέων, για το πρόβλημα που καλείται να επιλύσει ή για το ζήτημα για το οποίο καλείται να αρθρώσει λόγο.

Σχετικά με τις σχεδιαστικές παραμέτρους:

1. Η λειτουργική παράμετρος αναφέρεται στη χρηστικότητα του σχεδιαστικού προϊόντος και βασίζεται σε εργονομικούς κανόνες, καθώς και σε ανθρωπομετρικές προδιαγραφές. 
2. Η τεχνική παράμετρος αφορά στις κατασκευαστικές και γενικότερα στις εξειδικευμένες προδιαγραφές του σχεδιαστικού προϊόντος, αναφέρεται δε στα διαθέσιμα υλικοτεχνικά μέσα της συγκεκριμένης χωροχρονικής στιγμής.
3. Η κοινωνική παράμετρος αναφέρεται στα χαρακτηριστικά, στις ιδιαιτερότητες, στις ιδιομορφίες και στην ιδιοσυγκρασία των κοινωνικών ομάδων στις οποίες απευθύνεται, στην συγκεκριμένη χωροχρονική στιγμή της έναρξης της σχεδιαστικής διαδικασίας.
4. Η ιστορική παράμετρος αναφέρεται στο βιωματικό παρελθόν των κοινωνικών ομάδων στις οποίες απευθύνεται, καταγράφοντας και αναλύοντας τα τεκμήρια της ιστορικής τους παρουσίας στο χώρο, με στόχο την επίτευξη μίας κάποιας μορφής συνέχειας ή και ενσυνείδητης ρήξης με το παρελθόν αυτό.
5. Η οικονομική παράμετρος αναφέρεται στην ανάλυση και διερεύνηση των οικονομικών δυνατοτήτων των κοινωνικών ομάδων στις οποίες απευθύνεται, με στόχο την εφικτότητα, την εφαρμοσιμότητα και την βιωσιμότητα ή μη του προτεινόμενου σχεδιαστικού προϊόντος. 
6. Η αισθητική παράμετρος είναι η πλέον υποκειμενική παράμετρος του όλου συστήματος και αναφέρεται στην καταγραφή, ανάλυση και διερεύνηση του αισθητικού κριτηρίου των κοινωνικών ομάδων στις οποίες απευθύνεται, με στόχο τη δημιουργία ενός σχεδιαστικού προϊόντος μορφολογικά αποδεκτού, ή έστω ανεκτού από αυτές.

Συνεπώς, κατ’ αντιστοιχία με τις βασικές σχεδιαστικές παραμέτρους, η κατά περίπτωση έλλειψή τους, θα επιφέρει στο σχεδιαστικό προϊόν τις εξής συνέπειες:

• ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ θα δημιουργεί παρενέργειες ή χρηστικές δυσχέρειες ή θα αυτοακυρώνεται 
• ΤΕΧΝΙΚΑ θα είναι παρωχημένο ή ανεπαρκές
• ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ δεν θα είναι αφομοιώσιμο και κατ’ επέκταση θα κριθεί απορριπτέο. Ειδικότερα, όσον αφορά στην θεσμική υποπαράμετρο της κοινωνικής, η όποια προσπάθεια εφαρμογής του τελικού νοητικού προϊόντος, θα είναι παράτυπη ή παράνομη και κατ’ επέκταση θα κρίνεται εκτός θεσμικού πλαισίου και φυσικά αυθαίρετη.
• ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ θα είναι ανέφικτο 
• ΙΣΤΟΡΙΚΑ θα είναι από ανιστόρητο έως βάρβαρο
• ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ θα είναι δύσμορφο ή δυσαρμονικό

Οποιαδήποτε σχεδιαστική παράμετρος ή προδιαγραφή από τις προαναφερθείσες (λειτουργική, τεχνική, κοινωνική-θεσμική, ιστορική, οικονομική και αισθητική) απουσιάσει από την σχεδιαστική διαδικασία , ή χρησιμοποιηθεί με τρόπο ασύμμετρο με τα χωρικά και χρονικά δεδομένα της ιστορικής στιγμής, το τελικό προϊόν θα νοσεί και επομένως ή θα χωλαίνει, ή ακόμη και θα ακυρωθεί. Όταν μάλιστα οι περισσότερες παράμετροι ή προδιαγραφές απουσιάζουν ή είναι ασύμμετρες με τα χωροχρονικά δεδομένα της στιγμής, τότε πιθανότατα το τελικό σχεδιαστικό προϊόν στην ουσία θα καταρρεύσει, ή θα αυτοκαταργηθεί, εκτός εάν επιβληθεί αυταρχικά.

Οι συνδυαστικές μεταξύ των επιπέδων επιλογής, προσφέρουν μία σχετική ελαστικότητα στις επιλογές του σχεδιαστή και είναι αυτές που επιφέρουν μία αυξημένη ποικιλότητα στις επιλογές του, καθώς επιτρέπουν τη δημιουργία εναλλακτικών προτάσεων ή λύσεων στο τελικό σχεδιαστικό αποτέλεσμα.

Ο χώρος, και ιδιαίτερα ο λειτουργικά οργανωμένος αστικός χώρος, αποτελεί κοινωνικό προϊόν και παράγεται από μια συγκεκριμένη κοινωνία, η οποία μεταβάλλεται διαχρονικά. Όπως, λοιπόν, και τα υπόλοιπα κοινωνικά προϊόντα, κι αυτός αντανακλά τα κοινωνικοοικονομικά και ιδεολογικά χαρακτηριστικά της κοινωνίας που τον παρήγαγε. Η πολιτιστική, κοινωνική, οικονομική, θεσμική και ιδεολογική φυσιογνωμία της κοινωνίας, προβάλλεται και αντανακλάται σε κάθε τύπο επέμβασης, με όλα τα ενδεχομένως θετικά ή αρνητικά χαρακτηριστικά της.

Με αυτό το σκεπτικό, εξετάζοντας ανά σχεδιαστική παράμετρο το ζήτημα του Μετρό που προέκυψε, βλέπουμε τα εξής:

• Στην λειτουργική παράμετρο, το ότι δηλαδή είναι αναγκαίο το Μετρό, συμφωνούν όλοι.
• Στην τεχνική παράμετρο, δηλαδή στις εξειδικευμένες σύγχρονες τεχνικές προδιαγραφές του Μετρό, συμφωνούν όλοι.
• Στην ιστορική παράμετρο, ενώ γενικά συμφωνούν όλοι ότι είναι πολύτιμα και μοναδικά τιμαλφή της ιστορίας μας, ακόμη και της παγκόσμιας -το μοναδικό τμήμα συγκροτήματος της Εγνατίας Οδού σε τέτοιο μέγεθος και σπουδαιότητα- (κανείς δεν πρότεινε να τα αγνοήσουμε και να τα καταστρέψουμε), η διένεξη γίνεται στο πώς και στο πού θα τα αναδείξουμε, κατά χώραν (in situ, επί τόπου δηλαδή), είτε αποσπώντας τα προσωρινά για την εκτέλεση των τεχνικών εργασιών και επανατοποθετώντας τα, είτε με μεταφορά τους σε μουσείο και μάλιστα εκτός του Δήμου Θεσσαλονίκης.
• Στην κοινωνική και κατ’ επέκταση στην θεσμικο-πολιτική παράμετρο, μέχρι το 2014 η απόσπαση και επανατοποθέτηση θεωρήθηκε και επιλέχθηκε από το υπουργείο ως μονόδρομος εφαρμογής, με την λογική του «ή Μετρό ή Αρχαία». Ωστόσο, ορισμένοι συνάδελφοι του Τμήματος Αρχιτεκτόνων του ΑΠΘ, απέδειξαν με συγκεκριμένη μελέτη, ότι είναι εφικτή η κατά χώραν ανάδειξη των ευρημάτων, στην λογική «και Μετρό και Αρχαία», θέση που έπεισε το αρμόδιο υπουργείο να την θεσμοθετήσει το 2017. 
• Στην οικονομική παράμετρο, διαφαίνεται ότι υπάρχει η εφικτότητα της λύσης «και Μετρό και Αρχαία», δεδομένου ότι το έργο συνεχίζεται και μάλιστα εντατικά, στην βάση της απόφασης 2017, παρά τα επιπλέον 180+ εκατομμύρια € που στοίχισαν οι ποινικές ρήτρες των καθυστερήσεων 2014-2016 και επιδόθηκαν αναγκαστικά στους εργολάβους του έργου. 
• Το χρονοδιάγραμμα προβλέπει την λειτουργία του Μετρό από Χαριλάου έως νέο σιδηροδρομικό σταθμό (πιθανότατα και έως Καλαμαριά) στα τέλη του 2020-αρχές του 2021, με 12 σταθμούς πλην του της Βενιζέλου, ο οποίος θα ενταχθεί ως 13ος το 2023.

Ορισμένες σχεδιαστικές παράμετροι και κυρίως η λειτουργική, η τεχνική, η κοινωνική και η οικονομική, υπόκεινται στους χωροχρονικούς κανόνες της εφαρμοσιμότητας. Τα επίπεδα επιλογής που τις διέπουν, είναι κυρίως τρία:

1. Το μέγιστο επιθυμητό
2. Το ελάχιστο λειτουργικό και
3. Το χωροχρονικά εφικτό

Λογικό είναι οι κοινωνίες να πιέζουν για το μέγιστο επιθυμητό, η κεντρική εξουσία για το ελάχιστο λειτουργικό και σε αυτό το bras de fer (ελληνιστί μπρα ντε φερ) να επικρατεί, υπό ομαλές πάντα συνθήκες και χωρίς αυταρχικές επιβολές, το χωροχρονικά «εφικτό».

Στην περίπτωση του σταθμού Βενιζέλου του Μετρό Θεσσαλονίκης, επιβεβαιώθηκε η απόλυτη ανυπαρξία και αντιφατικότητα της δήθεν συνέχειας του ελληνικού κράτους, όπου κυριαρχούν οι μικροπολιτικές σκοπιμότητες, πασπαλισμένες με επιστημονική ή επιστημονικοφανή χρυσόσκονη. Η κυβερνητική αλλαγή επέφερε και την αλλαγή του τελικού σχεδιασμού που εφαρμόζεται από το 2016-17 στον σταθμό και η νέα κυβέρνηση θέλει να επαναφέρει την λύση του 2014, αγνοώντας ακόμη και τις εργασίες που προχώρησαν από το 2016-17. Ξαφνικά επαναπροτείνεται η λύση απόσπασης των στοιχείων του μνημιακού χώρου, η δημιουργία μουσείου στο στρατόπεδο Παύλου Μελά όπου θα τοποθετηθούν και η «επανατοποθέτησή» τους μετά την ολοκλήρωση των έργων, χωρίς κάν να υπάρχει η σχετική ειδική μελέτη. Το χρονοδιάγραμμα είναι το 2023 γενικώς και αορίστως, χωρίς λειτουργία του Μετρό. Επιπλέον υπάρχει η βεβαιότητα των νέων υποχρεωτικών καθυστερήσεων και παρατάσεων και κατά συνέπεια αναπόφευκτες νέες ρήτρες εκατομμυρίων € + το κόστος νέων μελετών.

Μελετώντας τις απόψεις ειδικών αρχαιολόγων και ακαδημαϊκών σχετικών ειδικοτήτων, καθώς και συζητώντας μαζί τους, με διαβεβαίωσαν ότι είναι αδύνατη η απόσπαση και επανατοποθέτηση των αρχαιοτήτων, διότι δεν πρόκειται γιά ένα άθροισμα στερεών στοιχείων, αλλά για μία μοναδική αυτόνομη ιστορική ολότητα και οντότητα, για ένα διαχρονικό μνημειακό κέντρο της Θεσσαλονίκης, μοναδικό παγκοσμίως τεκμήριο της εξέλιξης μιας μεσαιωνικής πόλης, που δεν μπορεί να μετακινηθεί, παρά μόνον αποσπασματικά κάποια στερεά της στοιχεία. Η καταστροφή των τοιχωμάτων και όχι μόνον, σε περίπτωση απόσπασης είναι νομοτελειακά αναπόφευκτη, λόγω της υφής των υλικών της εποχής. 

Αλλά το σημαντικότερο απ’ όλα, είναι η απώλεια της αυθεντικότητας του συνόλου, η αποξένωση από την αίσθησης της ιστορικής αστικής θαλπωρής που εκπέμπει το όλον μνημείο, η οποία δεν αναπαράγεται. Οποιαδήποτε προσπάθεια τεχνητής δημιουργίας της αυθεντικής ατμόσφαιρας, παρ’ όλα τα σύγχρονα μέσα, δεν θα επιφέρει τίποτε άλλο παρά μόνον ένα κακέκτυπο μιμητικής αναπαράστασης, ενός θεατρικού σκηνικού, άνευρου, αποστεωμένου και κυρίως αποστειρωμένου αισθησιακά. 

Εξ άλλου, γι’ αυτές τις Πέτρες πολεμήσαμε, είπε ο Μακρυγιάννης.

Ολοκληρώνοντας την σκέψη μου, με δεδομένα όλα τα παραπάνω και αναλύοντας κατά παράμετρο το θέμα, μου προκύπτουν τα εξής, με δεδομένο ότι στις λειτουργικές και τεχνικές όλοι συμφωνούν:

• Η ιστορική παράμετρος στον σχεδιασμό, υπερτερεί έναντι των άλλων, δεδομένου ότι πρόκειται για το διαχρονικό μνημειακό κέντρο της Θεσσαλονίκης, μοναδικό παγκοσμίως τεκμήριο της εξέλιξης μιας μεσαιωνικής πόλης.
• Η κοινωνική παράμετρος, σε συνάρτηση με τα χρονοδιαγράμματα, θα μειώνει τις εντάσεις που θα προκληθούν από την περαιτέρω κατά 3 χρόνια μετάθεση της έναρξης λειτουργίας του Μετρό, όπως προβλέπει η πρόσφατη προταθείσα νέα λύση.
• Η οικονομική παράμετρος γέρνει σαφώς υπέρ της επιλογής της σημερινής λύσης, της παραμονής δηλαδή κατά χώραν των αρχαίων ευρημάτων.
• Η αισθητική παράμετρος δεν υπάρχει αμφιβολία ότι γέρνει υπέρ του αυθεντικού σκηνικού.

Μία προσωρινή λύση που έχει προταθεί από κάποιους, δηλαδή η κατάργηση τελείως του σταθμού της Βενιζέλου και η αποκοπή του από το όλον έργο, εμφανίζεται ως μία μορφή χρυσής τομής μεν, αλλά πρόκειται μάλλον περί μπρούτζινης τομής. Διότι εάν αποκοπεί, πάλι δεν επηρεάζει το νέο προτεινόμενο χρονοδιάγραμμα των 3+ ετών έναρξης της λειτουργίας του Μετρό. Επιπλέον, μάλλον θα αφαιρεθούν και τα προβλεπόμενα κονδύλια για τις αρχαιολογικές εργασίες από τον κεντρικό οικονομικό προϋπολογισμό, με πολύ αμφίβολη μετακίνησή τους, όπως εκτιμώ, σε άλλο ειδικό κωδικό, αμιγώς για τα αρχαιολογικά, που η εμπειρία μας δείχνει περισσότερο καλένδες, παρά παράλληλες εργασίες. Επίσης, η μείωση των σταθμών από 13 σε 12, μπορεί να μην είναι απαγορευτική γιά την εξυπηρέτηση των μετακινήσεων του κοινού, αλλά δεν παύει να φορτίσει τους δύο πλησιέστερους σταθμούς (Βαρδάρη και Αγίας Σοφίας) κατά πολύ, δεδομένου ότι αφορά στο εμπορικό και επιχειρησιακό κέντρο της Θεσσαλονίκης.

Εν κατακλείδι, η νηφάλια άποψή μου είναι ότι πρέπει για όλους αυτούς τους παραπάνω λόγους, να συνεχιστούν άμεσα οι εργασίες με βάση τον σημερινό σχεδιασμό, με την κατά χώραν παραμονή των αρχαίων ευρημάτων και μέσα στο σημερινό εγκεκριμένο χρονοδιάγραμμα.

Υ.Γ. Πάντως, η όλη διαχείριση του θέματος από την πολιτεία και τους αρμόδιους φορείς, μου έφεραν στο μυαλό έναν ανατρεπτικό και αιρετικό ορισμό του σχεδιασμού, που μου είχε αναφέρει ένας χιουμορίστας παλιός φίλος:

«Σχεδιασμός, είναι η απόπειρα οργανωμένης περιγραφής του χάους. Όσο πιο συγκεκριμένη είναι αυτή η περιγραφή, τόσο περισσότερο απέχει από την πραγματικότητα. Όσο πλησιάζει την πραγματικότητα, τόσο ο σχεδιασμός καθίσταται περιττός».

*Ο Γιώργος Ι. Συνεφάκης είναι Αρχιτέκτων-Πολεοδόμος, άρτι αφυπηρετήσας από το Α.Π.Θ. – Τμήμα Αρχιτεκτόνων – Πολυτεχνική Σχολή

ΔΕΙΤΕ ΕΠΙΣΗΣ: Αἰδώς Ἀργεῖοι!